«Γιατί καίγονται τα δάση;». Κάθε καλοκαίρι, πάνω στα αποκαΐδια, το ίδιο αναπάντητο ερώτημα τίθεται στον δημόσιο λόγο. Ετσι και εφέτος, μετά τον πύρινο χορό της φωτιάς και τη μαύρη γη χιλιάδων στρεμμάτων που άφησε πίσω της στη Βορειοανατολική Αττική, στο… κάδρο μπαίνουν οι «τρύπες» της δασοπροστασίας που δεν κλείνουν, η διαχείριση των δασών στο πλαίσιο της πρόληψης που δεν γίνεται σωστά ή έγκαιρα, ο επανασχεδιασμός της στρατηγικής καταστολής που δεν προσαρμόζεται στα νέα κλιματικά δεδομένα, η αμήχανη κυβέρνηση που δηλώνει ότι κάθε χρόνο προσπαθεί να γίνει καλύτερη, η κλιματική αλλαγή που επιδεινώνει την κατάσταση και πολλά άλλα ζητήματα.

«Το Βήμα» μίλησε με ειδικούς επιστήμονες και επιχειρεί να αναδείξει τις αλήθειες και να διαλύσει τους μύθους που κυκλοφορούν για τις πυρκαγιές στην Ελλάδα.

1. Οι πυρκαγιές οφείλονται στον άνθρωπο.

Αλήθεια. Πάνω από το 95% των δασικών πυρκαγιών προκαλείται από τον άνθρωπο, με την πλειονότητα να οφείλεται σε αμέλεια και όχι σε εμπρησμό (π.χ. κάψιμο κλαδιών, πεταμένα αποτσίγαρα κ.ά.). Οι υπόλοιπες αποδίδονται σε φυσικά αίτια.

2. Η κλιματική αλλαγή οδηγεί σε συχνότερες και ανεξέλεγκτες φωτιές.

Μύθος και αλήθεια. Η κλιματική αλλαγή εντείνει τις συνθήκες που ευνοούν τις πυρκαγιές. Χρόνο με τον χρόνο αυξάνονται οι ημέρες με υψηλές θερμοκρασίες, οι ανομβρίες, οι ξηρασίες. Ωστόσο, οι πυρκαγιές «θεριεύουν» από τη συσσώρευση καύσιμης ύλης στα δάση κυρίως εξαιτίας της περιορισμένης διαχείρισης των δασών και της εγκατάλειψης της υπαίθρου.

3. Τα περιορισμένα ή ανεπαρκή προληπτικά μέτρα είναι η απάντηση στο ερώτημα «Γιατί καιγόμαστε κάθε χρόνο;».

Αλήθεια. Το «κλειδί», όπως εδώ και χρόνια επισημαίνουν οι επιστήμονες, δεν βρίσκεται μόνο στην καταστολή, αλλά κυρίως στην πρόληψη. Η διατήρηση του κινδύνου που προέρχεται από την καύσιμη ύλη σε διαχειρίσιμο επίπεδο θα έπρεπε να αποτελεί το βασικό μέλημα της κυβέρνησης για την αποτροπή των λεγόμενων «megafires». Η επίκληση της κλιματικής αλλαγής από κυβερνητικούς παράγοντες δεν είναι παρά μια δικαιολογία για τις καταστροφές και την ολιγωρία στη λήψη μέτρων προσαρμογής στις νέες συνθήκες. «Χρειαζόμαστε μια ολιστική προσέγγιση στο θέμα της αντιπυρικής προστασίας και διαχείρισης των δασικών πυρκαγιών με τρία στάδια, την πρόληψη, την καταστολή και την αποκατάσταση. Πρόληψη σοβαρή δεν έχουμε. Τα προγράμματα «antinero» δεν λύνουν το πρόβλημα» λέει ο αναπληρωτής καθηγητής Δασολογίας στο Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης Παντελής Ξόφης. Σύμφωνα με τον ίδιο, «πρόληψη είναι να μπει η Δασική Υπηρεσία στο δάσος, να οργανώσει και να επιβλέψει καθαρισμούς, να εκτιμήσει πού υπάρχει υψηλό δυναμικό πυρκαγιάς. Είναι η αναζήτηση των αιτιών του προβλήματος και η προετοιμασία για αυτό που έρχεται, με το σύστημα καταστολής παράλληλα να επεξεργάζεται πιθανά σενάρια στο διάστημα εκτός αντιπυρικής περιόδου ώστε να είναι προετοιμασμένο για όλα τα ενδεχόμενα».

4. Οι megafires (μεγάλες πυρκαγιές) είναι γεγονός στην Ελλάδα.

Αλήθεια. Από τα στατιστικά στοιχεία προκύπτει ότι το 75% των καμένων εκτάσεων οφείλεται σε πυρκαγιές που ξεπερνούν τα 10.000 στρέμματα, οι οποίες αντιστοιχούν στο 4% του συνολικού αριθμού πυρκαγιών. Μάλιστα, η Εκθεση Γκολντάμερ (2019) κατέγραψε αύξηση του κινδύνου εκδήλωσης και εξάπλωσης πυρκαγιών στις παρυφές των αστικών περιοχών, των οικισμών της υπαίθρου, των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και των τουριστικών περιοχών.

5. Οι δασικές πυρκαγιές δεν μπορούν να αποτραπούν εάν ο αγροτικός και δασικός χώρος δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένος.

Αλήθεια. Τα στατιστικά στοιχεία για τις δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα που προκύπτουν από έκθεση του διευθυντή ερευνών στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων Γαβριήλ Ξανθόπουλου καταδεικνύουν ότι κατά τη δεκαετία 1960-1969, με τις πυρκαγιές στην ευθύνη της Δασικής Υπηρεσίας που δεν διέθετε εναέρια μέσα, ούτε δασοπυροσβεστικά οχήματα, αλλά είχε τη συμβολή των κοινοτήτων που ζούσαν δίπλα στα δάση, ο μέσος όρος της ετησίως καιόμενης έκτασης ήταν 123.770 στρέμματα. Κατά την περίοδο που η καταστολή των πυρκαγιών μεταβιβάστηκε στο Πυροσβεστικό Σώμα (1998-2022), ο ετήσιος μέσος όρος έφτασε τα 437.460 στρέμματα, παρά τις πολλές εκατοντάδες πυροσβεστικά οχήματα και τα δεκάδες εναέρια μέσα δασοπυρόσβεσης.

Η αύξηση βιομάζας και καύσιμης ύλης λόγω εγκατάλειψης της υπαίθρου αποτελούν τον κύριο λόγο αυτής της μεταβολής, πιθανώς σημαντικότερο, όπως τονίζει ο κ. Ξανθόπουλος, και από τις αντίξοες μετεωρολογικές συνθήκες που αποδίδονται στην κλιματική αλλαγή. Με τη μείωση του αγροτικού πληθυσμού από 44,06% το 1960 σε 20,61% το 2019 περιορίστηκε η χρήση ξύλου για θέρμανση και μαγείρεμα, εγκαταλείφθηκαν αγροτικές καλλιέργειες που λειτουργούσαν ως «αντιπυρικές ζώνες» και μειώθηκε η εκτατική κτηνοτροφία που συμβάλλει στον έλεγχο της ποσότητας καύσιμης ύλης.

6. Τα δάση καίγονται για να μπουν ανεμογεννήτριες.

Μύθος. Η εγκατάστασή τους επιτρέπεται και σε δασικές και σε αναδασωτέες εκτάσεις, άρα δεν υπάρχει κανένα απολύτως κίνητρο. Αντίθετα με τον μύθο που διακινείται, αποπροσανατολίζοντας την κοινή γνώμη από τις πραγματικές αιτίες αύξησης των πυρκαγιών, τα αιολικά πάρκα συμβάλλουν στην προστασία από τις πυρκαγιές. Σε πρόσφατη πυρκαγιά στο Σοφικό, οι δρόμοι και οι πλατείες εγκατάστασης αιολικού πάρκου επέτρεψαν την εύκολη μετακίνηση και πρόσβαση των πυροσβεστικών οχημάτων σε κρίσιμα σημεία που άλλως θα ήταν απροσπέλαστα. Επίσης, το πάρκο διέθετε δεξαμενές, αντλίες νερού και άλλα μέσα πυρόσβεσης που αξιοποιήθηκαν. Γενικότερα, τα αιολικά πάρκα αποτελούν μέρος της συνολικής λύσης για την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής.

7. Πρέπει να αναδασωθούν τεχνητά όλες οι καμένες εκτάσεις.

Μύθος. Η κήρυξη μιας καμένης δασικής έκτασης ως αναδασωτέας μπορεί να αποτελεί υποχρέωση της πολιτείας που απορρέει από το Σύνταγμα, ωστόσο δεν σημαίνει ότι πρέπει να γίνει αναδάσωση, αλλά απλώς να διατηρηθεί ο δασικός χαρακτήρας. Μια αναδάσωση μπορεί να είναι απαραίτητη σε μια έκταση και επικίνδυνη για την αναγέννηση του δάσους σε μια άλλη. Γι’ αυτό οποιαδήποτε δράση πρέπει να αποφασίζεται από ειδικούς επιστήμονες.

8. Η αναδάσωση είναι απαραίτητη έπειτα από επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές και σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις.

Αλήθεια. Η καλύτερη λύση είναι να αφεθεί η φύση στην ησυχία της για να ανακάμψει, αφού τα περισσότερα μεσογειακά οικοσυστήματα αναγεννιούνται μετά τις φωτιές. Ωστόσο, έπειτα από επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές – σε διάστημα μικρότερο του απαραίτητου για την αναγέννηση των βασικών ειδών ενός δάσους – τα οικοσυστήματα, όπως π.χ. της Πεντέλης, το πιθανότερο είναι ότι χρειάζονται βοήθεια. Σύμφωνα με τον κ. Ξόφη, μια δεύτερη φωτιά π.χ. σε ένα δάσος με χαλέπια πεύκη εντός 10-15 χρόνων έχει καταστροφικές συνέπειες. «Για να ξαναγίνει πευκοδάσος, χρειάζεται επέμβαση. Αν δεν το κάνουμε, θα έχουμε σταδιακά ένα δάσος πλατύφυλλων, δηλαδή ένα άλλο οικοσύστημα» τονίζει ο ίδιος. Ομως οι φωτιές ανεβαίνουν πλέον σε μεγαλύτερα υψόμετρα – Γρεβενά, Πιέρια, τώρα στον Ορβυλο κ.α. – και καίνε ψυχρόβια δάση ελάτης, μαύρης πεύκης κ.λπ. που δεν διαθέτουν μηχανισμούς αναγέννησης. «Σε αυτά πρέπει να επέμβουμε. Υπάρχει ωστόσο και η επιστημονική θεωρία ότι η πυρκαγιά σε αυτά τα δάση δρα ως ένας μηχανισμός γρηγορότερης προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, δηλαδή επιτρέπει την οικολογική διαδοχή με τα είδη χαμηλότερων ζωνών να ανεβαίνουν σε μεγαλύτερα υψόμετρα, όπου έτσι και αλλιώς θα χρειαστεί να ανέβουν λόγω κλιματικής αλλαγής» εξηγεί ο καθηγητής.

9. Καίγονται μόνο δάση και όχι αστικές περιοχές.

Μύθος. Οσο οι πόλεις επεκτείνονται – νομίμως ή παρανόμως – εντός δασών και δασικών εκτάσεων τόσο περισσότερο θα απειλούνται από πυρκαγιές. Συνολικά 600.000 στρέμματα εκτιμάται ότι καταλαμβάνουν οι «αυθαιρετουπόλεις» στις δασικές περιοχές της χώρας (οι λεγόμενες οικιστικές πυκνώσεις). Ειδικά στην Αττική, στους Δασικούς Χάρτες έχουν αποτυπωθεί αυθαίρετα εντός οικιστικών πυκνώσεων που καταλαμβάνουν περίπου 116.000 στρέμματα (σε Μέγαρα, Κρωπία, Ραφήνα, Μαρκόπουλο, Κάλαμο, Αρτέμιδα, Κερατέα, Μάνδρα κ.λπ.) Πρόκειται για χωριά αυθαιρέτων σε δάση που από το 2016 αναμένουν… άφεση αμαρτιών από την πολιτεία, η οποία ακόμη δεν έχει αποφασίσει τι μέλλει γενέσθαι. Σε αυτά έρχεται να προστεθεί και η νόμιμη (ή και παράνομη πολλές φορές) εκτός σχεδίου δόμηση. Εδώ και χρόνια τα δάση στην Αττική μειώνονται (μόνο την τελευταία οκταετία συρρικνώθηκαν κατά 37%) και δέχονται πιέσεις και από τη δόμηση.

10. Υπάρχει τρόπος προστασίας κατοικιών από τις φωτιές.

Αλήθεια (υπό όρους). Υπάρχουν μέτρα προστασίας που μετριάζουν τον κίνδυνο ολοσχερούς καταστροφής. Στις βασικές οδηγίες προστασίας περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, η δημιουργία αντιπυρικής ζώνης γύρω από το σπίτι καθαρίζοντας σε ακτίνα τουλάχιστον 10 μέτρων ξερά χόρτα, πευκοβελόνες κ.λπ., το κλάδεμα των δέντρων ώστε να τα κλαδιά τους να βρίσκονται σε απόσταση 5 μέτρων από τοίχους, στέγη και μπαλκόνια, αλλαγή πλαστικών υδρορροών από εξωτερικούς τοίχους, αλλαγή εύφλεκτων κουφωμάτων κ.λπ.