Μέχρι πριν από λίγες εβδομάδες τα φύλλα στις ελιές της Σητείας, στην Ανατολική Κρήτη, είχαν ένα ανησυχητικό κίτρινο χρώμα. Σημάδι της ξηρασίας που πλήττει τα λουσμένα στον σκληρό ήλιο της Ανατολικής Μεσογείου εδάφη, όπου το 2023 οι βροχοπτώσεις ήταν μειωμένες κατά 30% σε σχέση με τον μέσο όρο της περιόδου 1991-2020. «Ευτυχώς οι βροχές που είχαμε πρόσφατα έδωσαν στα δέντρα λίγο χρώμα» λέει στο «Βήμα» ο Μανώλης Μαυροματάκης, πρόεδρος της Ενωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών της περιοχής. Εμφανίζεται όμως ανήσυχος: «Μέσα στον Απρίλιο τα δέντρα θα χρειαστούν ξανά νερό» εξηγεί. «Οι ρίζες βρίσκονται στο έλεος της ξηρασίας».
Η συγκεκριμένη περιοχή αποτελεί ένα από τα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας που πλήττονται εντονότερα από τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Υψηλές θερμοκρασίες, περίοδοι ξηρασίας που εναλλάσσονται με σφοδρές βροχοπτώσεις καθώς και η αλάτωση του υδροφόρου ορίζοντα στις παραθαλάσσιες περιοχές θέτουν το Λασίθι, όπως και τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, στη δίνη του κυκλώνα της ερημοποίησης.
Το πρόβλημα της λειψυδρίας
Μια διαγώνια χαρακιά μοιάζει να τέμνει τον χάρτη της Ελλάδας όσον αφορά τα ύψη βροχής του 2023. Οπως προκύπτει από τα στοιχεία που συνέλεξε και παρουσιάζει στον ομώνυμο ιστότοπο η ερευνητική επιστημονική ομάδα του Climatebook, πέρυσι το ύψος βροχής σε πολλές περιοχές της χώρας ήταν χαμηλότερο από τον μέσο όρο της περιόδου 1991-2020. Το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται στα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη, στην Ανατολική Μακεδονία-Θράκη καθώς και σε ορισμένες ακόμη περιοχές της ηπειρωτικής χώρας, συμπεριλαμβανομένης της Αττικής. Στον αντίποδα βρίσκονται η Θεσσαλία, η Ηπειρος και η Δυτική Μακεδονία.
Παρεμφερής είναι η εικόνα που καταγράφεται και τους πρώτους μήνες του 2024. Οπως λέει στο «Βήμα» ο διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών Κώστας Λαγουβάρδος, μεταξύ άλλων, παρατηρούνται αρκετές βροχές στην Ηπειρο και στα δυτικά της Κρήτης, «ενώ σε Ανατολική και Νότια Κρήτη, με εξαίρεση το οροπέδιο Λασιθίου, εξακολουθεί να υπάρχει πρόβλημα με τις βροχές». Σχετικά λίγες βροχοπτώσεις καταγράφονται και στην Αττική, που όμως δεν αντιμετωπίζει κίνδυνο λειψυδρίας επειδή υδροδοτείται από περιοχές όπως το φράγμα του Μόρνου, στην Κεντρική Στερεά Ελλάδα.
«Ολες οι περιοχές της Ανατολικής Ελλάδας υποφέρουν από λειψυδρία διαφόρων μορφών» τονίζει η υδρολόγος-πολιτικός μηχανικός Μαρία Μιμίκου, ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, εξηγώντας ότι ως λειψυδρία ορίζεται η διαφορά μεταξύ προσφοράς και ζήτησης νερού. «Η λειψυδρία στις περιοχές αυτές είναι ενδημική και επιδεινώνεται λόγω της κλιματικής αλλαγής» συμπληρώνει.
Εκτεθειμένες περιοχές
Η λειψυδρία αποτελεί ένα από τα αίτια που – σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες – μπορούν να οδηγήσουν στο φαινόμενο τις ερημοποίησης, δηλαδή της «υποβάθμισης της γης στις ξηρές, ημίξηρες και ξηρές ύφυγρες περιοχές, που προκαλείται από διάφορους παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των κλιματικών αλλαγών και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων», σύμφωνα με τον ορισμό του ΟΗΕ. Και ο κίνδυνος στην ευρύτερη γειτονιά μας χτυπά «κόκκινο».
«Η Μεσόγειος αποτελεί μία από τις περιοχές που είναι περισσότερο εκτεθειμένες στον κίνδυνο ξηρασίας» υπογραμμίζει από την πλευρά του στο «Βήμα» ο Διονύσιος Γασπαράτος, καθηγητής Εδαφολογίας στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. «Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι το 30% των περιοχών της Μεσογείου ήδη αρχίζει να ερημοποιείται και οι επιπτώσεις επηρεάζουν περίπου 250 εκατομμύρια ανθρώπους» περιγράφει, προειδοποιώντας ότι «όλα τα κλιματικά σενάρια και οι προσομοιώσεις δείχνουν ότι στα χρόνια που θα ακολουθήσουν η ξηρασία στη Μεσόγειο θα γίνεται πιο έντονη».
Αν και η απειλή της ερημοποίησης αφορά όσο λίγες χώρες την Ελλάδα, ως κατεξοχήν μεσογειακή, η Πολιτεία φαίνεται να βαδίζει στα τυφλά καθώς δεν υπάρχουν επικαιροποιημένα εθνικά δεδομένα εκτίμησης του κινδύνου. Τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία προέρχονται από το Πρώτο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, που συντάχθηκε το μακρινό 2001. Είναι, δε, άκρως ανησυχητικά: Οπως τονίζει ο Ορέστης Καΐρης, επίκουρος καθηγητής Χαρτογράφησης και Αξιολόγησης Εδαφών στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, τα παλαιά αυτά δεδομένα εκτιμούσαν ότι το 35% των περιοχών της χώρας διατρέχει υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης, το 49% μέτριο και το 16% χαμηλό. «Ως περιοχές υψηλού κινδύνου θεωρούνταν μεγάλο τμήμα της Στερεάς Ελλάδας, το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου, η ορεινή ζώνη των Ιονίων Νήσων, τα νησιά του Αιγαίου, η Εύβοια, τμήματα της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Θράκης, καθώς και η Ανατολική Κρήτη» εξηγεί.
Σημειώνεται ότι σε ομιλία του το 2021 ο τότε υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων Σπήλιος Λιβανός, επικαλούμενος την προβολή στον ελλαδικό χώρο των σεναρίων της Κομισιόν, είχε υπογραμμίσει ότι το 50% της Ελλάδας κινδυνεύει με ερημοποίηση μέσα στην επόμενη εικοσαετία. Τα φαινόμενα που συνδυαστικά μπορούν να οδηγήσουν σε υποβάθμιση των εδαφών και ερημοποίηση απαντώνται, μεταξύ άλλων, όπως εξηγεί ο Διονύσιος Γασπαράτος, στις νησιωτικές περιοχές. «Ειδικά στο Αιγαίο όπου έχουμε έλλειψη νερού, υπεράντληση που φέρνει υψηλή αλατότητα και υποβάθμιση των εδαφών λόγω μείωσης της οργανικής ύλης. Είναι περιοχές που θα βρεθούν κατά προτεραιότητα αντιμέτωπες με το φαινόμενο της ερημοποίησης».
Το πρόβλημα γίνεται πιο έντονο όσο κινούμαστε νότια και ανατολικά. «Η Ανατολική Κρήτη εξαρχής ήταν περιοχή υψηλού κινδύνου και έχουν εκπονηθεί πολλές μελέτες ακριβώς για αυτό το θέμα» λέει ο Ορέστης Καΐρης. «Είναι ένα τυπικό παράδειγμα».
«Απτή πραγματικότητα»
Πράγματι, πίσω στη Σητεία κάτοικοι και αγρότες έχουν βρεθεί στο πρόσφατο παρελθόν αντιμέτωποι με θερμοκρασίες που ακόμα και τον Σεπτέμβριο ξεπερνούσαν τους 40-45 βαθμούς Κελσίου. Και δεν είναι μόνο τα ρεκόρ του υδραργύρου που απειλούν την παραγωγή. Οπως εξηγεί ο Μανώλης Μαυροματάκης, «όταν τον Μάιο έχουμε αφρικανική σκόνη και ξηρασία ο ανθός της ελιάς δεν ολοκληρώνει τη γονιμοποίηση». Ως απόρροια κλιματικών παραγόντων άλλωστε, το 2023 η παραγωγή ήταν μειωμένη κατά 60%-65% σε σχέση με τα κανονικά επίπεδα.
Για να απαλυνθούν τα προβλήματα, ο πρόεδρος της ΕΑΣ Σητείας ζητεί να «τρέξουν» γρήγορα τα φράγματα που σχεδιάζονται στην περιοχή, ώστε να συλλέγονται τα νερά των ξαφνικών βροχοπτώσεων. Τονίζει, δε, ότι η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί κάποιο επιστημονικό σενάριο, αλλά απτή πραγματικότητα: «Τη ζούμε στο πετσί μας με την ξηρασία, με τις πλημμύρες του 2019 και του 2022, με τις απότομες αλλαγές του καιρού» λέει. «Είναι εμφανή σημεία ότι κάτι δεν πάει καλά…».
Σε αριθμούς
- 30% των περιοχών της Μεσογείου αρχίζει ήδη να ερημοποιείται, σύμφωνα με μελέτες.
- 250 εκατομμύρια ανθρώπους θα επηρεάσουν οι επιπτώσεις της ερημοποίησης.
- 23 χρόνια πριν, το 2001, συντάχθηκε το πρώτο – και τελευταίο – εθνικό σχέδιο δράσης για την καταπολέμηση της ερημοποίησης.
- 35% των περιοχών της χώρας διατρέχει υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης, σύμφωνα με στοιχεία του 2001. Αντίστοιχα, το 49% της χώρας διατρέχει μέτριο κίνδυνο και το 16% χαμηλό κίνδυνο.
- 65% μειωμένη σε σχέση με τα κανονικά επίπεδα ήταν η παραγωγή της ελιάς στην περιοχή της Σητείας το 2023, λόγω κλιματικών παραγόντων
Συντονισμός: Αγγελος Σκορδάς
Επιμέλεια: Παναγιώτης Σωτήρης
