ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ: Άγγελος Σκορδάς
ΓΡΑΦΟΥΝ:
ΗΛΙΑΝΑ ΔΑΝΕΖΗ,
Βελίκα Καραβάλτσιου, Πέτρος Κωνσταντινίδης, Γιωργος Μουρμουρης, Παναγιώτης Σωτήρης, Γιώργος Φωκιανός
Το προηγούμενο διάστημα ασχοληθήκαμε ενδελεχώς με την προεκλογική εκστρατεία του καταδικασμένου για συμμετοχή στην εγκληματική νεοναζιστική οργάνωση Χρυσή Αυγή Ηλία Κασιδιάρη, για το εάν και πώς θα προσπαθούσε να παρακάμψει την απαγόρευση για τη συμμετοχή του κόμματός του στις εκλογές ή για το σε ποιον θα έδινε το «δαχτυλίδι» για την εκπροσώπηση της φασιστικής Ακροδεξιάς στις εκλογές.
Μόνο που όλα αυτά τα έκανε όντας έγκλειστος στις φυλακές Δομοκού. Πώς μπορεί ένας κρατούμενος να απολαμβάνει το ιδιαίτερο προνόμιο να κάνει… προεκλογική καμπάνια πίσω από τα σίδερα, να εκφωνεί διαγγέλματα, να καθοδηγεί τους οπαδούς του; Σαν να μην υπάρχει κανένας περιορισμός, να μην υφίσταται κανέναν έλεγχο. Λες και για ορισμένους κρατουμένους δεν ισχύουν οι ίδιοι κανόνες με τους υπόλοιπους.
Αγραφοι νόμοι πίσω από τα κάγκελα
Δεν είναι ο μόνος. Στις αρχές Μαΐου, ο 37χρονος δράστης της εν ψυχρώ δολοφονίας ενός 45χρονου άνδρα μπροστά στα μάτια της οικογένειάς του στο Δροσερό της Ξάνθης ανέβασε μέσα από τη φυλακή βίντεο στο TikTok με το οποίο ζητούσε να τιμωρηθούν αυτοί που του έκαψαν το σπίτι. Και πάλι κανείς αναρωτιέται πώς ένας κρατούμενος – με βαριές κατηγορίες – έχει τη δυνατότητα να ανεβάζει βίντεο σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Κατά καιρούς έχουν έρθει στη δημοσιότητα καταγγελίες για το πώς ορισμένοι κρατούμενοι έχουν… VIP μεταχείριση, ξεκινώντας από το κρίσιμο προνόμιο της κατοχής κινητού τηλεφώνου που επιτρέπει ευκολότερη επικοινωνία με τον «έξω κόσμο», όταν συγκρατούμενοί τους σχηματίζουν ουρές για το κοινόχρηστο καρτοτηλέφωνο της φυλακής. Δεν είναι λίγες, άλλωστε, οι δικογραφίες στις οποίες περιλαμβάνονται καταγραφές συνομιλιών από τις διωκτικές αρχές, στις οποίες έγκλειστα ηγετικά στελέχη εγκληματικών οργανώσεων καθοδηγούν συνεργούς τους, συνεχίζοντας έτσι απρόσκοπτα τις δραστηριότητές τους, παρά τις βαρύτατες ποινές που εκτίουν ακριβώς για αυτές τις δραστηριότητες.
Πίσω από τις σιδερένιες πόρτες των σωφρονιστικών καταστημάτων δεν ισχύουν μόνο η νομοθεσία ή οι κανονισμοί των φυλακών. Ισχύουν και οι κανόνες που επιβάλλει η άγραφη αλλά πολύ πραγματική ιεραρχία των κρατουμένων.
Ο ομότιμος καθηγητής Εγκληματολογίας και πρώην αναπληρωτής υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης με αρμοδιότητα τα θέματα Προστασίας του Πολίτη, Γιάννης Πανούσης, μιλά στο «Βήμα» για τους «ισχυρούς» της φυλακής, που δεν σχετίζονται απαραίτητα με όσους κατέχουν οικονομική δύναμη. «Η εντός των τειχών αντι-κοινωνία κυριαρχείται από σκληρά στοιχεία του οργανωμένου εγκλήματος όπου η λεγόμενη «αυτοδιοίκηση»σημαίνει υποταγή όλων των κρατουμένων στα κυκλώματά τους» περιγράφει.
Με την άποψη αυτή συντάσσεται και ο Μαρίνος Σκανδάμης, πρώην γενικός γραμματέας Αντιεγκληματικής Πολιτικής την περίοδο 2009-2014: «»Προνομιούχος» μπορεί να θεωρηθεί και αυτός που λόγω της εγκληματικής ισχύος του (λ.χ. ένας αρχηγός εγκληματικής οργάνωσης) κυριαρχεί στον χώρο της φυλακής προκαλώντας φόβο και απολαμβάνοντας έτσι προνόμια με την ανοχή κάποιων μη ευσυνείδητων υπαλλήλων και με την υποταγή των αδύναμων κρατουμένων. Για να σταματήσει αυτό χρειάζεται διοικητική πυγμή». Κοινωνικοί επιστήμονες έχουν μελετήσει πώς μέσα σε χώρους εγκλεισμού ένα μέρος της διαχείρισης της καθημερινότητας εκχωρείται de facto στις κορυφές των άτυπων ιεραρχιών των εγκλείστων. Αυτές «εγγυώνται» ότι διατηρείται μια σχετική ηρεμία και σε αντάλλαγμα απολαμβάνουν ορισμένα «προνόμια». Η Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης και Ταπεινωτικής Μεταχείρισης των Κρατουμένων ύστερα από επίσκεψη σε ελληνικά σωφρονιστικά καταστήματα συνέταξε μια έκθεση που διαβιβάστηκε στις Αρχές το 2022. Παρότι κατέγραψε χαμηλότερα επίπεδα σωματικής βίας μεταξύ φυλακισμένων σε σχέση με το 2019, εν τούτοις διαπίστωσε ότι μεγάλο μέρος της βίας και του εκφοβισμού μεταξύ φυλακισμένων παραμένει αδήλωτο, καθώς οι κρατούμενοι δεν πιστεύουν ότι το προσωπικό μπορεί να τους βοηθήσει. Σύμφωνα με την έκθεση, ισχυρότεροι κρατούμενοι ή ομάδες κρατουμένων διευθύνουν τις πτέρυγες σε καθένα από τα μεγαλύτερα καταστήματα κράτησης, καθορίζουν τους κανόνες και συχνά αποφασίζουν ποιοι κρατούμενοι μπορούν να παραμείνουν ή να γίνουν δεκτοί στην πτέρυγά τους.
Αυτό το πλαίσιο των άτυπων ιεραρχιών μέσα στη φυλακή δίνει τη δυνατότητα κανόνες να μην τηρούνται, «προνομιούχοι» να συνεχίζουν να υπάρχουν και απαγορευμένα αγαθά, όπως τα κινητά τηλέφωνα, να κυκλοφορούν ανεμπόδιστα.
Το πρόβλημα με την παράτυπη χρήση κινητών τηλεφώνων στα σωφρονιστικά καταστήματα δεν αποτελεί ελληνική αποκλειστικότητα. Απασχολεί τις αρμόδιες αρχές σε όλον τον κόσμο. Οπως σημειώνει ο Μαρίνος Σκανδάμης, για την εισαγωγή των κινητών στις φυλακές μπορεί να ευθύνονται κάποιοι κακόβουλοι υπάλληλοι, αλλά και κάποιες φορές οι αμελείς έλεγχοι ρουτίνας. «Η κατοχή και χρήση κινητών τηλεφώνων μέσα στις φυλακές είναι πρόβλημα που ταλανίζει όλες τις χώρες του πλανήτη. Αυτό που διαφοροποιείται, όμως, είναι τα μέσα που διαθέτουν οι σωφρονιστικές αρχές άλλων χωρών για την αποτροπή στην εισαγωγή αλλά και στην ανίχνευση και κατάσχεση αυτών των συσκευών. Εχω συμμετάσχει σε διάφορα συνέδρια που παρουσιάζουν τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα για τον έλεγχο ή και την απενεργοποίηση κινητών και αντίστοιχων συσκευών μέσα σε συνθήκες κράτησης και η χώρα μας υπολείπεται κατά πολύ από αυτήν απαραίτητη τεχνολογική θωράκιση, που μάλιστα δεν είναι καν κοστοβόρα» εξηγεί ο πρώην γενικός γραμματέας Αντιεγκληματικής Πολιτικής. Ωστόσο, το πρόβλημα με την παραβατική συμπεριφορά του Κασιδιάρη, που, όπως διατείνεται, έκανε τα «διαγγέλματά» του από το καρτοτηλέφωνο της φυλακής, δεν σημαίνει ότι πρέπει να διακυβευτεί το δικαίωμα των κρατουμένων στην τηλεφωνική επικοινωνία.
Αναφαίρετο δικαίωμα η επικοινωνία
Ο Σπύρος Καρακίτσος, εργαζόμενος στο Ειδικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Νέων Αυλώνα, πρώην πρόεδρος και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδας, τονίζει ότι «όταν ένας κρατούμενος κάνει κατάχρηση της τηλεφωνικής επικοινωνίας, δεν σημαίνει ότι πρέπει αυτή πρέπει να σταματήσει. Η τηλεφωνική επικοινωνία είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα των κρατουμένων σύμφωνα με τον σωφρονιστικό κώδικα» λέει και επιβεβαιώνει – από την εμπειρία του – τα ελλιπή μέτρα ασφαλείας που ενδεχομένως επέτρεψαν (και) στο άλλοτε νούμερο τρία της συμμορίας Μιχαλολιάκου να μη γίνει άμεσα αντιληπτός σε τυχόν παράτυπες επικοινωνίες.
Σωφρονιστικό σύστημα σε κρίση
«Οι ελληνικές φυλακές φυλάσσονται όπως το 1950»
Φυλακές που ασφυκτιούν με υπεράριθμους κρατουμένους, ελλείψεις σε προσωπικό και ένα απαρχαιωμένο σύστημα φύλαξης που ενισχύει την ανομία και την ελεύθερη δράση όσων κρατούν τα «κλειδιά» των φυλακών συνθέτουν ένα σωφρονιστικό σύστημα που χρήζει άμεσου εκσυγχρονισμού. Συνολικά, στις 34 φυλακές της χώρας βρίσκονται 10.314 κρατούμενοι, εκ των οποίων 9.136 ενήλικοι, 1.137 νεαροί ενήλικοι και 41 ανήλικοι. Το 60% είναι αλλοδαποί. Περίπου οι μισοί είναι κατάδικοι με ποινές πρόσκαιρης κάθειρξης, όμως καταγράφονται και πάνω από 800 ισοβίτες.
Την εικόνα μεταφέρει ο Σπύρος Καρακίτσος, εργαζόμενος στο Ειδικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Νέων Αυλώνα. «Οι ελληνικές φυλακές φυλάσσονται με τον ίδιο τρόπο που φυλάσσονταν και φρουρούνταν το 1950», περιγράφει, ενώ μιλώντας για την υποστελέχωση σε προσωπικό φύλαξης αναφέρει ότι «σε καθεμία από τις πέντε πτέρυγες του Κορυδαλλού αντιστοιχούν 1 με 2 σωφρονιστικούς που είναι επιφορτισμένοι με 350 άτομα. Στις φυλακές Τρικάλων η αντιστοιχία είναι 1 προς 160».
Μικροκοινωνία με διαιρέσεις
Ο συνωστισμός εκατοντάδων ετερόκλητων ατόμων αλλά και η ιεραρχία αποτελούν, εξάλλου, τις γενεσιουργούς αιτίες και για τα συχνά – και υπο-καταγγελλόμενα – περιστατικά βίας. Οπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο πρώην κρατούμενος στον Κορυδαλλό Ν. Τ., «η φυλακή δεν είναι ένα περιβάλλον… νηπιαγωγείου, είναι ένα περιβάλλον σκληρό: 10.000 με 12.000 άνθρωποι ζουν εκεί και δεν αποκλείεται να φτάσουμε τους 20.000 μέσα σε πέντε χρόνια. Δεν θα δημιουργηθούν προβλήματα; Εχετε δει πολλές κοινωνίες ανθρώπων που τους μαντρώνεις και τους αναγκάζεις να συνυπάρχουν μαζί να ζουν αρμονικά; Είναι άνθρωποι που καλώς ή κακώς δεν θα έμεναν στα εννέα τετραγωνικά κάτω από άλλες συνθήκες».
Για τον πρώην γενικό γραμματέα Αντιεγκληματικής Πολιτικής Μαρίνο Σκανδάμη, το πρόβλημα επέτεινε και η μεταφορά της αρμοδιότητας των φυλακών από το υπουργείο Δικαιοσύνης στο υπουργείο Προστασίας Πολίτη: «Οχι μόνο οι κρατούμενοι αλλά και το προσωπικό των καταστημάτων κράτησης ήταν για τέσσερα χρόνια πλήρως αόρατοι και αδιάφοροι για την ηγεσία του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη» εκτιμά.
Ποια είναι, όμως, η μικροκοινωνία των φυλακών και πώς αυτή δομείται; Ο Ν. Τ., που εξέτισε την ποινή του στις φυλακές Κορυδαλλού, επισημαίνει ότι «η κοινωνία της φυλακής δεν απέχει πολύ σε ορισμένα πράγματα από αυτό που υπάρχει έξω. Δηλαδή και έξω υπάρχουν ομάδες συμφερόντων, υπάρχουν και άνθρωποι που ομαδοποιούνται. Στη φυλακή η οργάνωση των ανθρώπων γίνεται συνηθέστερα με φυλετικά κριτήρια».
Ο Μαρίνος Σκανδάμης συμπληρώνει: «Η ανθρωπογεωγραφία στα καταστήματα κράτησης παρουσιάζει τεράστια ανομοιογένεια από πλευράς εθνικοτήτων, καθώς καταγράφονται κρατούμενοι από πολλές και διαφορετικές χώρες προέλευσης. Υπήρχε περίοδος όπου στον Κορυδαλλό υπήρχαν κρατούμενοι 50-60 διαφορετικών εθνικοτήτων, κατηγορούμενοι ή καταδικασμένοι, από όλο σχεδόν το φάσμα του Ποινικού Κώδικα».
Εκτός από τις εθνικές ομαδοποιήσεις υπάρχουν οι «ισχυροί» και οι «φτωχοδιάβολοι». Κατά τον Σπύρο Καρακίτσο, «οι φτωχοδιάβολοι είναι εκείνοι που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα, δεν έχουν το υποστηρικτικό περιβάλλον συγγενών, φίλων και γνωστών να τους συνδράμει οικονομικά μέσα στη φυλακή για να αγοράσουν δικά τους πράγματα από το σουπερμάρκετ ή ό,τι άλλο χρειάζονται». Ο Ν. Τ., από την πλευρά του, έχοντας βιώσει την πραγματικότητα της φυλακής, υπογραμμίζει ότι ο διαχωρισμός «μέσα» είναι ξεκάθαρα ταξικός. «Οσο πιο πολλά χρήματα έχεις τόσο καλύτερα θα περάσεις, όπως άλλωστε συμβαίνει στην έξω κοινωνία» λέει.
Γιατί δεν βελτιώνονται οι συνθήκες
Ο ομότιμος καθηγητής Εγκληματολογίας Γιάννης Πανούσης, επιχειρώντας να απαντήσει στο κατά πόσο είναι εφικτή η άμεση βελτίωση των συνθηκών, εμφανίζεται επιφυλακτικός: «Τα όρια της βελτίωσης των φυλακών, λόγω και των ταξικών-φυλετικών παραμέτρων της εγκληματοποίησης, αλλά και λόγω της υπερφόρτωσης και του συγχρωτισμού, παραμένουν στενά. Ετσι, οι μεταρρυθμίσεις αποκτούν συχνά χαρακτηριστικά “μύθων”, καλών προθέσεων αλλά μέτριων αποτελεσμάτων». Ο Μαρίνος Σκανδάμης σπεύδει να διευκρινίσει ότι «ένας συνολικός ανασχεδιασμός του σωφρονιστικού συστήματος θα απαιτούσε ικανή χρηματοδότηση, γιατί μόνο αυτή μπορεί να αντιμετωπίσει τα ζητήματα υγείας, τις ελλείψεις προσωπικού, εκπαίδευσης, επανένταξης ή και λειτουργίας νέων σύγχρονων φυλακών».
