Μια ουσία-εφιάλτης που προκαλεί εξάρτηση ταχύτερα από οποιαδήποτε άλλη, διακινείται σήμερα στις πιάτσες των τοξικοεξαρτημένων και – όπως έχει αποδείξει η εμπειρία των ΗΠΑ όπου ήδη «σαρώνει» – σχετίζεται με δεκάδες χιλιάδες θανάτους από υπερβολική δόση έχει ήδη αρχίσει να εμφανίζεται στους ελληνικούς δρόμους. Ο λόγος για τη φαιντανύλη (fentanyl), ένα σχετικά νέο και ιδιαίτερα φθηνό συνθετικό οπιοειδές.

Μέχρι πρόσφατα η φαιντανύλη ήταν γνωστή αποκλειστικά επειδή χρησιμοποιείται σε μικρές ποσότητες ως δραστική ουσία φαρμακευτικών σκευασμάτων για την αντιμετώπιση ιδιαίτερα έντονων πόνων, ιδίως καρκινικών, αλλά και ως αναισθητικό. Υπολογίζεται, δε, πως είναι περίπου 100 φορές πιο δραστική από τη μορφίνη και 50 φορές πιο ισχυρή από την ηρωίνη.

Πρώτα δείγματα στις πιάτσες της Αθήνας

Μόλις πριν από λίγες ημέρες, τον Απρίλιο, η διενέργεια rapid tests για την ανίχνευση φαιντανύλης ανάμεσα στις ουσίες που αλλάζουν χέρια στις πιάτσες της Αθήνας έφερε έναν μικρό, αλλά ανησυχητικό, αριθμό θετικών αποτελεσμάτων, γεγονός που μπορεί να αποτελεί προπομπό για πανδημία χρήσης, αντίστοιχης του σίσα, η «δημοφιλία» του οποίου εκτοξεύτηκε στα χρόνια της κρίσης. Ταυτόχρονα, εργαζόμενοι σε φορείς καταπολέμησης των εξαρτήσεων επισημαίνουν ότι έχει καταγραφεί αύξηση των θανάτων ωφελουμένων μέσα στα προγράμματα. Αυτό που κάνει την εν λόγω «τάση» να σημάνει συναγερμό μεταξύ των ειδικών, ωστόσο, είναι ακριβώς η αιτία, που δεν είναι άλλη από την υπερβολική δόση και αφορά συνηθέστερα άτομα που δεν έκαναν συστηματική χρήση. Και αυτό γιατί η «μία φορά στο τόσο», όταν περιλαμβάνει ουσίες όπως η φαιντανύλη, έχει περισσότερες πιθανότητες να είναι θανατηφόρα.

Ο Τάσος Σμετόπουλος, συντονιστής δράσεων δρόμου και ιδρυτής του μη κερδοσκοπικού οργανισμού STEPS που δραστηριοποιείται στην Αθήνα, διενεργεί ελέγχους για την ανίχνευση φαιντανύλης στις πιάτσες της πρωτεύουσας εδώ και περίπου δύο χρόνια. Μέχρι τα μέσα Απριλίου τα rapid tests δεν είχαν δείξει παρουσία της ουσίας. «Εκτοτε, τα τεστ που έχουμε κάνει έχουν φέρει «θετικά». Συγκεκριμένα, έχω μαζέψει τέσσερα θετικά από τεστ που έχω κάνει ο ίδιος σε ουσίες χρηστών, ενώ μου έχουν επιστρέψει άλλα τέσσερα θετικά χρήστες στους οποίους έχω δώσει τεστ» λέει στο «Βήμα».

Αναμειγνύεται με άλλες ουσίες

Το rapid test για την ανίχνευση της φαιντανύλης είναι μια μικρή χάρτινη λωρίδα. Για τη διενέργεια του ελέγχου, αυτή βυθίζεται στην υγροποιημένη ουσία που λαμβάνεται σε ενέσιμη μορφή από τον χρήστη. Το τεστ ανιχνεύει την ύπαρξη ή μη της φαιντανύλης στο δείγμα, αλλά όχι την περιεκτικότητά της σε αυτό. Τα τεστ αυτά έχουν αποτελεσματικότητα της τάξης του 90% και άνω. «Πρακτικά, ακόμα κι αν κάποια τεστ έχουν βγει ψευδώς θετικά, η πιθανότητα να είναι όλα ανακριβή είναι μηδαμινή» σημειώνει ο ιδρυτής της STEPS.

Φαίνεται πως είναι η πρώτη φορά που η φαιντανύλη κάνει την εμφάνισή της -σε τέτοια κλίμακα- στις δόσεις ουσιών που διακινούνται παράνομα. Ωστόσο, από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (ΕΚΤΕΠΝ) τονίζεται στο «Βήμα» ότι η ουσία έχει επανεμφανιστεί υπό άλλες μορφές. Ειδικότερα: «Κατά την περίοδο 2011-2012 είχε παρατηρηθεί ότι ορισμένοι γιατροί υπερσυνταγογραφούσαν διαδερμικά έμπλαστρα φαιντανύλης (εμπορική ονομασία Durogesic) με αποτέλεσμα να διαδοθεί η χρήση τους». Οσον αφορά τον τρόπο χορήγησης, εξηγούν ότι «οι χρήστες τα καταναλώνουν με τρεις τρόπους: (α) Εφαρμόζουν ένα ή περισσότερα έμπλαστρα απευθείας στην επιφάνεια του δέρματος, (β) βράζουν τα χρησιμοποιημένα έμπλαστρα φαιντανύλης και κάνουν ενέσιμη χρήση του εκχυλίσματος, (γ) καίνε τα χρησιμοποιημένα έμπλαστρα φαιντανύλης και εισπνέουν τον καπνό ο οποίος περιέχει την ουσία».

Η φαιντανύλη που έχει ανιχνευθεί στους δρόμους της Αθήνας δεν είναι «καθαρή», αναμειγνύεται με άλλες ουσίες. «Τα ναρκωτικά που κυκλοφορούν είναι συνθετικά στο σύνολό τους. Ούτε η ηρωίνη που διακινείται είναι καθαρή. Αν κυκλοφορούσε καθαρή φαιντανύλη, θα είχαν πεθάνει περισσότεροι από τους μισούς τοξικοεξαρτημένους στον δρόμο» τονίζει ο Τάσος Σμετόπουλος. «Οι χρήστες δεν ξέρουν τι παίρνουν, πιθανότατα και τα βαποράκια που πουλούν τα ναρκωτικά να μην ξέρουν τι είναι μέσα σε αυτό που δίνουν. Μπορεί να μοιάζει με την οποιαδήποτε δόση ηρωίνης που πωλείται στην ίδια τιμή, δηλαδή τρία-τέσσερα ευρώ η δόση» συνεχίζει, επισημαίνοντας ότι είναι ιδιαίτερα ανήσυχος και ενημερώνει τους χρήστες με τους οποίους έρχεται σε επαφή πως πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί.

Ο συνδυασμός που σκοτώνει

Αν μέσα σε αυτό το περιβάλλον μπορεί κανείς να διακρίνει κάτι θετικό, αυτό είναι πως μέχρι στιγμής δεν έχει διαπιστωθεί η ύπαρξη φαιντανύλης σε περιπτώσεις θανάτων χρηστών από υπερβολική χρήση. «Ο γνωστός συνδυασμός που σκοτώνει εξακολουθεί να είναι η ανάμειξη ηρωίνης με βενζοδιαζεπίνες» επισημαίνει η Φωτεινή Λεομπίλλα, κοινωνιολόγος και πρόεδρος των Κέντρων Πρόληψης Εξαρτήσεων και Προαγωγής Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Δήμου Αθηναίων «Αθήνα Υγεία». Ωστόσο, σύμφωνα με τον Τάσο Σμετόπουλο, αυτό δεν πρέπει να οδηγεί σε εφησυχασμό. «Νομίζω πως είναι θέμα χρόνου να επεκταθεί η χρήση της φαιντανύλης» εκτιμά.

«Αν μέσα στην ουσία που ξέρει ότι παίρνει ο χρήστης, π.χ. ηρωίνη, υπάρχει μια ουσία που είναι 100 φορές ισχυρότερη και της οποίας η δράση διαρκεί περισσότερο (φαιντανύλη), και μετά από λίγη ώρα πάρει βενζοδιαζεπίνες, δηλαδή τα ηρεμιστικά που παίρνει συνήθως, ή πιει το αλκοόλ που πίνει συνήθως, μπορεί να οδηγηθεί στον θάνατο, αφού η φαιντανύλη μπορεί να μην έχει φύγει από τον οργανισμό του, σε αντίθεση με την ηρωίνη, που έχει μικρότερη διάρκεια δράσης» εξηγούν στο «Βήμα» γιατροί που εργάζονται στα προγράμματα του ΟΚΑΝΑ.

Σύμφωνα με τον ιδρυτή της STEPS, μεγάλη ευθύνη έχουν οι πολιτικές που έχουν υιοθετήσει οι περισσότερες χώρες απέναντι στα ναρκωτικά. «Ο «πόλεμος κατά των ναρκωτικών» οδηγεί μαθηματικά σε αυτά τα αποτελέσματα, δηλαδή στο να κυκλοφορούν όλο και πιο επικίνδυνα ναρκωτικά στις πιάτσες. Ετσι καταλήγουμε να μην ξέρουμε τι είναι αυτό που υπάρχει εκεί έξω και ψάχνουμε κάθε φορά να βρούμε τι μπορεί να περιέχουν οι δόσεις που διακινούνται και πόσο θανατηφόρο μπορεί να είναι» καταλήγει.

Η επιδημία των συνθετικών οπιοειδών στις ΗΠΑ

Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετωπίζουν μια επιδημία οπιοειδών. Ανάμεσα στο 1999 και στο 2020 πάνω από 564.000 άνθρωποι πέθαναν από υπερβολική δόση που περιλαμβάνει χρήση κάποιου οπιοειδούς.

Το πρώτο κύμα της επιδημίας αφορούσε συνταγογραφούμενα οπιοειδή, κυρίως οξυκωδόνη (oxycodin), που άρχισαν να χρησιμοποιούνται όχι μόνο για τον καρκινικό πόνο. Οπως εξηγεί η ψυχίατρος Εμυ Κουτσοπούλου, «άλλαξαν οι οδηγίες πριν από 25 χρόνια στις ΗΠΑ και πλέον τα συνθετικά οπιοειδή δίνονταν για τον χρόνιο πόνο: αρθρίτιδες γόνατα, πόνους περιόδου, ημικρανίες. Εγινε ευρεία συνταγογράφηση και τεράστια διαφήμιση». Οι φαρμακοβιομηχανίες, μάλιστα, έδιναν «κιτ με φαρμακευτική αγωγή 10 ημερών στα φαρμακεία δωρεάν για να δοκιμάσουν άνθρωποι με χρόνιο πόνο ένα σκεύασμα που σε 10 ημέρες μπορεί να προκαλέσει εξάρτηση» συμπληρώνει.

Η τεράστια διάδοση των συνθετικών οπιοειδών, βέβαια, σήμαινε αύξηση των θανάτων: «Ανθρωποι που έπαιρναν παλιά ηρωίνη και είχαν διακόψει εξαρτήθηκαν από τα οπιοειδή που δόθηκαν ως φάρμακα για τον πόνο και άνθρωποι που δεν είχαν σχέση με τα ναρκωτικά εξαρτήθηκαν από τα συνθετικά οπιοειδή».

Την εξάπλωση των συνθετικών οπιοειδών ακολούθησαν η καταστολή και το «φρένο» στη συνταγογράφηση οξυκωδόνης και τραμαδόλης. «Ομως οι άνθρωποι που είχαν ήδη εξαρτηθεί αναζήτησαν κάτι άλλο και αυξήθηκε η χρήση ηρωίνης. Οταν εντάθηκε πάλι η καταστολή, είχαμε το τρίτο κύμα της επιδημίας των οπιοειδών που αφορά κυρίως τη φαιντανύλη» συμπληρώνει η ψυχίατρος.

Στις ΗΠΑ οι θάνατοι από υπερβολική δόση έφτασαν το 2021 τις 106.000. Οι 70.601 περιλάμβαναν τη χρήση συνθετικών οπιοειδών (εκτός μεθαδόνης), κυρίως φαιντανύλης. Παράλληλα, αυξάνονται και οι θάνατοι από τη συνδυασμένη χρήση οπιοειδών και ουσιών όπως η κοκαΐνη.

Αντιπαράθεση με το Μεξικό

Η αμερικανική κυβέρνηση κατηγορεί για την επιδημία εγκληματικές οργανώσεις από το Μεξικό που παράγουν και διακινούν φαιντανύλη. Ο πρόεδρος του Μεξικού Λόπεζ Ομπραδόρ απαντά ότι η ουσία παράγεται στην Ασία και ότι οι συμμορίες απλώς τη μετατρέπουν σε χάπια, ενώ αποδίδει την επιδημία στην κρίση των… οικογενειακών αξιών στις ΗΠΑ. Ομως, οι Ρεπουμπλικανοί πιέζουν ακόμη και για στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των μεξικανικών καρτέλ.

Πώς φτάνει στους τελικούς χρήστες

Μεγάλες ποσότητες φαιντανύλης παράγονται παγκοσμίως νόμιμα σε μεγάλα εργαστήρια παραγωγής φαρμάκων, ακριβώς επειδή έχει συγκεκριμένη και αποτελεσματική δράση σε φαρμακευτικά σκευάσματα. Η χώρα με τη μεγαλύτερη παραγωγή είναι η Κίνα, η οποία όμως από το 2019 προχώρησε σε σημαντικούς ελέγχους και περιορισμούς στην παραγωγή και διακίνησή της.

Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθεί να υπάρχει σημαντικό διεθνές εμπόριο στις πρόδρομες ουσίες, δηλαδή τα χημικά συστατικά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή φαιντανύλης.

Οταν η φαιντανύλη καταλήγει στις πιάτσες, συνήθως είναι σε μορφή σκόνης, που συχνά αντλείται από φαρμακευτικά σκευάσματα και στη συνέχεια αναμειγνύεται με άλλα οπιοειδή, με βενζοδιαζεπίνες ή με κοκαΐνη. Σε αυτή τη μορφή προωθείται στην παράνομη αγορά και φτάνει στους χρήστες.

«Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν ακόμη πληροφορίες για εργαστήρια που παράγουν φαιντανύλη. Αυτή είτε εισάγεται από αλλού είτε αγοράζεται απευθείας από το Διαδίκτυο. Η διαδικτυακή αγορά – και ουσιών – άλλωστε αυξήθηκε πολύ στην περίοδο της πανδημίας» σημειώνουν στο «Βήμα» πηγές από τον ΟΚΑΝΑ.

Φθηνή και πανίσχυρη

Τα πράγματα κάνει ακόμη χειρότερα το γεγονός ότι ενώ είναι τόσο ισχυρή, η φαιντανύλη δεν κοστίζει ακριβά. «Επειδή είναι πολύ ισχυρή, δεν χρειάζεται να διακινηθούν πολύ μεγάλες ποσότητες. Αντί για 50 κιλά ηρωίνη, με ένα κιλό φαιντανύλη παράγεις την ίδια ποσότητα δόσεων» εξηγεί ο συντονιστής δράσεων δρόμου και ιδρυτής του μη κερδοσκοπικού οργανισμού STEPS Τάσος Σμετόπουλος.

Στην Ευρώπη, η μόνη χώρα στην οποία είναι ευρέως διαδεδομένη η χρήση φαιντανύλης είναι η Εσθονία, όπου τα παράγωγά της ήταν ανέκαθεν η συνηθέστερη μορφή οπιοειδών. Τo 2017 οι εσθονικές αρχές έκλεισαν δύο παράνομα εργαστήρια που έφτιαχναν φαιντανύλη και κατέσχεσαν περίπου 10 κιλά της ουσίας, με αποτέλεσμα οι θάνατοι από υπερβολική δόση να δουν κάθετη μείωση.

Η ύπαρξη τέτοιων παράνομων εργαστηρίων στην Ευρώπη – και πολύ περισσότερο στην Ελλάδα – θα έχει τραγικές συνέπειες, καθώς το κόστος παραγωγής και διοχέτευσης του ναρκωτικού στην αγορά θα μειωθεί ακόμη περισσότερο. «Αν φέρει κανείς ένα κιλό κάποιου ναρκωτικού, π.χ. από το Αφγανιστάν, το κόστος εκτοξεύεται λόγω της διαδρομής, αλλά και της πιθανότητας να πιαστεί στη διαδρομή. Αν αυτό παράγεται σε μια “τρύπα” κάπου εδώ γύρω, το κόστος παραγωγής και μεταφοράς μειώνεται» λέει ο Τάσος Σμετόπουλος.

Σύμφωνα με την τελευταία (2022) ευρωπαϊκή έκθεση για τα ναρκωτικά του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA), το 2020 κατασχέθηκαν 1,3 κιλά φαιντανύλης στην Ολλανδία και 1,5 κιλά παραγώγων φαιντανύλης συνολικά στην Ευρώπη.

Συντονισμός: Άγγελος Σκορδάς
Γράφουν: Ανδρέας Αγγελόπουλος, Βελίκα Καραβάλτσιου, Μαρία Κρουστάλη, Πέτρος Κωνσταντινίδης, Παναγιώτης Σωτήρης, Γιώργος Φωκιανός.