Ενας νέος «εμφύλιος». Ενας νέος πόλεμος… χαρακωμάτων στη δημόσια σφαίρα και στα social media, με αφορμή τη χρήση ενός εθνικού συμβόλου και με «όχημα» ένα έργο τέχνης. Κάτι που δεν θα μπορούσαν ποτέ να φανταστούν ούτε η νεαρή εικαστικός, με έδρα τις ΗΠΑ, Γεωργία Λαλέ, ούτε ο γενικός πρόξενός μας στη Νέα Υόρκη, Κωνσταντίνος Κωνσταντίνου, όταν εγκαινιαζόταν με χαμόγελα και φλας στο Γενικό Προξενείο της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη η έκθεση με τη ροζ, κατασκευασμένη από σεντόνια γυναικών που έχουν κακοποιηθεί, ελληνική σημαία της Λαλέ, υπό τον τίτλο «Neighborhood Guilt» (Η Ενοχή της Γειτονιάς).
Εργο για το οποίο η καλλιτέχνις επαναλαμβάνει στο «Βήμα» ότι «παρερμηνεύτηκε εντελώς», καθώς μετά την καταγγελία του επικεφαλής του κόμματος «Νίκη», Δημήτρη Νατσιού, και τις αντιδράσεις του εκδότη του «Εθνικού Κήρυκα», Aντώνη Διαματάρη, αποκαθηλώθηκε, με εντολή του υπουργού Εξωτερικών, Γιώργου Γεραπετρίτη.
Ερωτήματα που πυροδότησαν «μάχες»
Η είδηση αναπαράχθηκε εν ριπή οφθαλμού στα social media, τα οποία κατακλύστηκαν από τη σημαία της Λαλέ. Ενας ιδεολογικός πόλεμος ξεκίνησε να μαίνεται.
Ηταν αντισυνταγματικός ο τρόπος αποτύπωσης της ελληνικής σημαίας από την καλλιτέχνιδα ή η ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης νομιμοποιεί τη σύλληψη και υλοποίηση του συγκεκριμένου έργου, ακόμα και μέσα στο ελληνικό Προξενείο; Προσέβαλε το έργο της το εθνικό μας σύμβολο; Ερωτήματα που πυροδότησαν «μάχες» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ανοίγοντας το «Κουτί της Πανδώρας» και ανασύροντας «φαντάσματα» από το παρελθόν, όπως η σύλληψη και παραπομπή του Τζίμη Πανούση στον εισαγγελέα το 2000, επειδή είχε χρησιμοποιήσει σφυροδρέπανο, αντί σταυρού, στην ελληνική σημαία της αφίσας της παράστασης «Της πατρίδας μου η σημαία». Αναζητήθηκαν αντιστοιχίες και με παλαιότερα ανάλογα «κρούσματα λογοκρισίας» καλλιτεχνικών έργων. Οπως η κατάσχεση του βίντεο της Εύας Στεφανή στην «Art Athina» το 2007 και η αποκαθήλωση του πίνακα του βέλγου καλλιτέχνη Τιερί Ντε Κορντιέ στη διεθνή εικαστική έκθεση «Οutlook» το 2003.
Η σημερινή ωστόσο παρέμβαση του υπουργείου Εξωτερικών βρίσκει ερείσματα στο Σύνταγμα και εντέλει είναι δικαιολογημένη;
«Το Σύνταγμα, στο άρθρο 16, κατοχυρώνει την καλλιτεχνική ελευθερία, την ελευθερία της τέχνης, και μάλιστα χωρίς επιφύλαξη υπέρ του νόμου. Η σημαία ως αντικείμενο καλλιτεχνικής δημιουργίας εντάσσεται στο πλαίσιο της καλλιτεχνικής ελευθερίας, προστατεύεται από το Σύνταγμα και άρα, κατά την άποψή μου, δεν ήταν σύμφωνη με το Σύνταγμα η καθαίρεση του έργου της κυρίας Λαλέ» σχολιάζει στο «Βήμα» ο συνταγματολόγος και επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Αλέξανδρος Κεσσόπουλος.
Η απάντηση από τον Γεραπετρίτη
Από την πλευρά του, ο κ. Γεραπετρίτης αμύνθηκε λέγοντας πως «κανείς δεν κάνει λογοκρισία στην τέχνη», εξηγώντας ότι το Προξενείο δεν αποτελεί γκαλερί. «Η καλλιτεχνική ελευθερία προστατεύεται σε όλους τους χώρους και στους ιδιωτικούς και στους δημόσιους, κρατικούς» υποστηρίζει ο κ. Κεσσόπουλος, τονίζοντας ότι ακόμα και οι διατάξεις του Ποινικού Κώδικα «ερμηνεύονται υπό το πρίσμα του Συντάγματος».
Η αποκαθήλωση της σημαίας προσκρούει στην «ελευθερία της τέχνης», η οποία «προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ως ειδικότερη έκφανση της ελευθερίας της έκφρασης, και η οποία – σύμφωνα με την πάγια νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – αποτελεί θεμέλιο κάθε δημοκρατικής κοινωνίας» σχολιάζει στο «Βήμα» ο υποψήφιος διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή της Σορβόννης Θανάσης Καλόγηρος. «Εξού προκύπτει και η υποχρέωση του κράτους να μην παρεμβαίνει αδικαιολόγητα στην ελευθερία αυτή» τονίζει.
Και αυτό, διευκρινίζει ο ίδιος, «δεν ισχύει μόνο για όσα έργα τυγχάνουν ευνοϊκής υποδοχής», αλλά και για «όσα προσβάλλουν, σοκάρουν ή ενοχλούν το κράτος ή οποιοδήποτε τμήμα του πληθυσμού, ακριβώς γιατί αυτό επιτάσσει η δημοκρατική κοινωνία που δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς πλουραλισμό και ανεκτικότητα».
Η νομολογία του ΕΔΔΑ και οι ειδικές περιστάσεις
Λαμβάνοντας υπόψη τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και με δεδομένο πως «το έργο της Γεωργίας Λαλέ δεν μπορεί να θεωρηθεί σε καμία περίπτωση προσβολή συμβόλου εθνικής σημασίας», σύμφωνα με τον Θ. Καλόγηρο, το ερώτημα εάν η παρέμβαση του υπουργείου Εξωτερικών ήταν δικαιολογημένη ή όχι «θα απαντηθεί», όπως λέει, «κυρίως σε συνάρτηση με τις ειδικές περιστάσεις που συντρέχουν σε αυτή την περίπτωση και ιδίως τον χώρο της έκθεσης, δηλαδή το Γενικό Προξενείο της Νέας Υόρκης».Πράγματι – παραδέχεται ο συνομιλητής μας – το Γενικό Προξενείο είναι τμήμα του στενού πυρήνα του κράτους. Η παρουσίαση του έργου όμως «δεν ήταν στο πλαίσιο διακόσμησης του κτιρίου, αλλά στο πλαίσιο της έκθεσης «Carte Blanche Project» για την προβολή του έργου ελλήνων καλλιτεχνών που ζουν και εργάζονται στη Νέα Υόρκη» αναφέρει. Στο πλαίσιο τέτοιων εκθέσεων δε, δεν θεωρεί πως «οι δημόσιες αρχές δύνανται να αναιρούν προηγούμενες επιλογές τους με κριτήρια που δεν είναι σε καμία περίπτωση καλλιτεχνικά».
Μπορούν να τεθούν όμως όρια στην καλλιτεχνική έκφραση όταν πρώτη τους ύλη γίνονται εθνικά σύμβολα; «Η απάντηση είναι όχι» υπογραμμίζει κατηγορηματικά στο «Βήμα» και ο ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Νίκος Αλιβιζάτος, μάρτυρας υπεράσπισης της Εύας Στεφανή στο Μονομελές Δικαστήριο στην υπόθεση του επίμαχου βίντεό της. Αποκαλεί «λυμένα αυτά τα θέματα από το κάψιμο της αμερικανικής σημαίας», το οποίο «παρότι ακραίο, έχει θεωρηθεί ελευθερία της έκφρασης στις ΗΠΑ ήδη από τη δεκαετία του ’70. Το ίδιο ισχύει και για το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Δηλαδή, θεωρείται ότι εμπίπτει το θέμα με απόφαση ανωτάτου δικαστηρίου στην ελευθερία της έκφρασης και ειδικότερα της καλλιτεχνικής δημιουργίας».
Ο γλύπτης Κώστας Βαρώτσος στην «Documenta 14», του Κάσελ, το 2014, παρουσίασε ένα έργο με σπασμένες τις σημαίες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Ο κόσμος περνώντας τις… ποδοπατούσε. «Παρότι είχα σπάσει και τη γερμανική σημαία, στη Γερμανία δεν είπανε κουβέντα. Κι έτσι πρέπει να είναι» λέει ο ίδιος στο «Βήμα». «Γιατί είναι άλλο πράγμα η διαδικασία της δημιουργικής καλλιτεχνικής δράσης και άλλο τα εθνικά σύμβολα. Η ελληνική σημαία της Λαλέ είναι ένα έργο τέχνης, δεν είναι το εθνικό σύμβολο. Είναι ένα έργο για την κακοποίηση της γυναίκας. Κι είναι εξοργιστικό αυτό που έγινε».
«Η διαφωνία δεν είναι αισθητικής φύσεως. Είναι ιδεολογική, πολιτική, και είναι σοβαρή» υπογραμμίζει ο διεθνής έλληνας γλύπτης. «Ο υπουργός προφανώς έκανε λάθος κίνηση. Μόλις το καταλάβει θα το μετανιώσει» καταλήγει.
Εύα Στεφανή: «Ενα δείγμα μη πολιτισμού»
Ναι μεν δεν φτάσαμε σε συλλήψεις και κατασχέσεις έργων, όπως σε άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις στο παρελθόν. Αλλά με την είδηση της αποκαθήλωσης της σημαίας της Γεωργίας Λαλέ, η λογοκριμένη στην Art Athina το 2007 καλλιτέχνις Εύα Στεφανή αισθάνθηκε ένα déjà vu (την αίσθηση ότι το έχει ξαναζήσει).
Ωστόσο, «νιώθω ότι το τωρινό συμβάν, δείγμα μη πολιτισμού, είναι ακόμα πιο άσχημο από αυτό που αφορούσε το δικό μου έργο, γιατί συμβαίνει το 2023, 16 χρόνια μετά» μας λέει. «Δεν είναι δυνατόν να γίνεται κάτι τέτοιο. Για τον επιπλέον λόγο ότι το έργο έχει ένα σαφές πολιτικό μήνυμα. Το έργο αποκαθηλώνεται παρότι το ζήτημα της έμφυλης βίας και των γυναικοκτονιών είναι στην κορφή της εγχώριας ειδησεογραφίας».Βρίσκει ακόμη «πιο βάρβαρη» την αποκαθήλωση της ροζ σημαίας γιατί «έγινε μετά από καταγγελία του κόμματος Νίκη. Αναρωτιέται κανείς πού βρισκόμαστε και ποιος υπαγορεύει τι. Το συμβάν βεβαίως είναι σύμπτωμα. Εστω και προσχηματικά, οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη δεν θα κατέβαζαν ένα έργο τέχνης. Στη χώρα μας δεν υπάρχει κανένας φραγμός».
