Οταν το 1964 ο αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης έκανε ανασκαφή στις Αρχάνες Ηρακλείου ανακάλυψε ένα γαλλικό δεκάφραγκο κοπής 1951. Είχε πέσει από την τσέπη λαθρανασκαφέα, πιθανότατα του Νικολά Κουτουλάκη, πρωταγωνιστή για χρόνια στο παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων. Αλλά και ο Χρήστος Ντούμας, όταν έφτασε το 1963 στην Κέρο, ανακάλυψε ότι στα προϊστορικά νεκροταφεία του νησιού οι αρχαιοκάπηλοι είχαν φτάσει πολύ πριν την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Ο περίφημος «θησαυρός των Αηδονιών», που επαναπατρίστηκε το 1996, προερχόταν από πολυετείς λαθρανασκαφές σε νεκροταφείο κοντά στη Νεμέα. «Τα μυκηναϊκά κοσμήματα που εμφανίστηκαν σε γκαλερί στη Νέα Υόρκη το 1993 ήταν όμοια σε υλικά, σχέδια και σχήματα με κοσμήματα που ανέσκαψαν έλληνες αρχαιολόγοι σε τάφους στα Αηδόνια Αργολίδας που ανακαλύφθηκαν το 1978» σημειώνει μιλώντας στο «Βήμα» η Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού.
Ερωτήσεις χωρίς απαντήσεις
«Η αρχαιοκαπηλία καταστρέφει την αρχαιολογία» ξεκαθαρίζει εξ αρχής ο ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κεντ Ντέιβιντ Τζιλ. «Εάν δεν ξέρουμε από πού προήλθε μια ταφική λήκυθος, έχουμε ερωτήσεις χωρίς απαντήσεις: Ηταν μια ανδρική ταφή; Μια γυναικεία; Μια παιδική; Ηταν πλούσια; Υπήρχε επιγραφή μαζί της;» εξηγεί. Το παράδειγμα μιας ταφικής στήλης από τη Βραυρώνα, της οποίας το κάτω μέρος βρισκόταν σε μουσείο στην Ελλάδα και το επάνω, πριν επαναπατριστεί, σε συλλογή στις ΗΠΑ, είναι χαρακτηριστικό: «Εγραφαν ότι η εικονογράφηση ήταν κάπως παράξενη και πίστευαν ότι προερχόταν από τη Δυτική Τουρκία ή το ανατολικό τμήμα του Αιγαίου. Στην πραγματικότητα προέρχεται από ένα αγροτικό νεκροταφείο στην Αττική και λέει πολλά για την τοπική γλυπτική στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ.».
«Το 1995 είναι έτος-τομή. Τότε έγινε η πρώτη έφοδος στη μεγάλη αποθήκη αρχαιοτήτων του Ιταλού Τζάκομο Μέντιτσι στην Ελβετία», περιγράφει ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσιρογιάννης, επικεφαλής της ομάδας εργασίας για την παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων της έδρας της UNESCO, στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Στις αποθήκες του Μέντιτσι δεν βρέθηκαν μόνο αντικείμενα αλλά και φωτογραφικά αρχεία, τραπεζικές αποδείξεις, σημειώσεις που αποδείκνυαν ότι αρχαιότητες που διακινούνταν σε συλλογές και δημοπρασίες ήταν προϊόντα αρχαιοκαπηλίας.
«Μπορούσες να βρεις φωτογραφίες ενός αντικειμένου με χώμα ακόμη επάνω του. Μουσεία που έλεγαν ότι «δεν θα επιστρέψουμε τίποτε», τώρα δήλωναν ότι θα επιστρέψουν αντικείμενα» υπογραμμίζει ο Ντέιβιντ Τζιλ, προσθέτοντας ότι έκτοτε ανακαλύφθηκαν και άλλες συλλογές: «Το αρχείο Μπεκίνα, το αρχείο Σάιμς-Μιχαηλίδη και πιο πρόσφατα το «πράσινο βιβλίο» του εμπόρου τέχνης στη Νέα Υόρκη Εντοάρντο Αλμαγκία έχουν επιτρέψει την ταυτοποίηση μεγάλου όγκου υλικού».
Λεηλασία σε καιρό πολέμου
«Μεγάλες συλλογές αναζητούν τρόπο να φτάσουν στην αγορά. Τα αντικείμενα συχνά παραμένουν αποθηκευμένα για μία ή δύο δεκαετίες πριν κυκλοφορήσουν» συμπληρώνει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κεντ. Πολλά προέρχονται από εμπόλεμες χώρες. Πρόσφατα μαζί με δημοσιογράφους του BBC επισκέφθηκε εμπόρους τέχνης στο Λονδίνο. Του έδειξαν υλικό από το Ιράκ, το Αφγανιστάν αλλά και την πρόσοψη ενός ναού από τη Συρία.
«Οργιάζει η αρχαιοκαπηλία διεθνώς. Βρίσκει έδαφος σε χώρες εμπόλεμες, όπως η Συρία σήμερα, αλλά και σε χώρες όπως η Ελλάδα ή η Ιταλία συνεχίζεται το φαινόμενο της λαθρανασκαφής και της παράνομης εξαγωγής» λέει ο Χρήστος Τσιρογιάννης. «Σύμφωνα με τα στατιστικά της τελευταίας δεκαετίας (2011-2021), υπάρχει σημαντική μείωση της τάξης του 50%. Από τα 102 κρούσματα που καταγράφηκαν το 2011 σε όλη τη χώρα, το 2021 πήγαμε στα 25 κρούσματα. Ωστόσο, το πρόβλημα παραμένει ανησυχητικό, διότι το 1/3 των παράνομων ανασκαφών διεξάγεται εντός ανεπιτήρητων αρχαιολογικών χώρων, κυρίως σε γνωστές αρχαίες νεκροπόλεις και απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές» προγράφει από την πλευρά της η Πολυξένη Αδάμ–Βελένη, επισημαίνοντας, ταυτόχρονα, και το πρόβλημα με τους ανιχνευτές μετάλλων: «Από τις 48 κατασχέσεις αρχαιοτήτων που έγιναν μεταξύ 2000 και 2017, σε 37 εξ αυτών αποδείχθηκε ότι είχαν χρησιμοποιηθεί ανιχνευτές μετάλλων χωρίς προηγούμενη άδεια. Πρόκειται για ένα συντριπτικό ποσοστό, 77,08%».
Αναζητώντας τα κλεμμένα
«Οι αρχαιολόγοι της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών ελέγχουν, με βάση τα αρχεία τους, τις δημοπρασίες που ανακοινώνουν οι οίκοι δημοπρασιών, προκειμένου να εντοπίσουν ύποπτα διακινηθείσες αρχαιότητες. Για οποιοδήποτε αντικείμενο υπάρχει έστω και ένα στοιχείο που μπορεί να στηρίξει τη διεκδίκησή του από την Ελλάδα, άμεσα το ΥΠΠΟΑ κινείται προς την κατεύθυνση αυτή» συνεχίζει η γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, εξηγώντας ότι «χρησιμοποιούνται όλα τα πρόσφορα μέσα: Η πολιτιστική διπλωματία, οι εξωδικαστικές πρακτικές, αλλά και η απειλή της νομικής διεκδίκησης».
Κρίσιμο ρόλο, όμως, διαδραματίζουν και οι ειδικοί, όπως ο Χρήστος Τσιρογιάννης, αν και χωρίς να αναγνωρίζεται πάντα η συνεισφορά τους. Να πώς εξηγεί ο ίδιος τη δουλειά του: «Ερευνώ τις πωλήσεις των οίκων δημοπρασιών, τις γκαλερί αρχαιοτήτων, τα μουσεία και τις δημοσιεύσεις ή εκθέσεις ιδιωτικών συλλογών, προκειμένου να ταυτίσω αντικείμενα με αυτά των φωτογραφικών αρχείων από καταδικασμένους εμπόρους. Αξιολογώ εάν τα στοιχεία επαρκούν με βάση το νομικό πλαίσιο κάθε χώρας όπου βρίσκεται αυτό το αντικείμενο προκειμένου η χώρα από την οποία έχει κλαπεί να το διεκδικήσει. Δημοσιεύω εφόσον επιτρέπεται από τις Αρχές των χωρών όπου βρίσκεται το αντικείμενο, προκειμένου να ασκηθεί μεγαλύτερη πίεση». Πρόσφατα ταύτισε τρία αντικείμενα από τα αρχεία Μπεκίνα, Μέντιτσι και Σάιμς, που επρόκειτο να δημοπρατηθούν από τον Οίκο Sotheby’s.
Ωστόσο, εκτιμά ότι δεν υπάρχει ουσιαστική πάταξη του παράνομου εμπορίου: «Σε όλα τα άλλα είδη εμπορίου όταν κάποιος συλλαμβάνεται με κλεμμένα αντικείμενα έχει αυστηρές ποινές και η επιχείρηση κλείνει. Η μόνη εξαίρεση είναι το εμπόριο αρχαιοτήτων…».
Κατασχέσεις και επαναπατρισμοί
«Συμμετέχουμε στις αστυνομικές και τελωνειακές επιχειρήσεις που διοργανώνονται από οργανισμούς όπως η Europol, η Interpol και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τελωνείων. Τον Νοέμβριο του 2011 κατά την επιχείρηση «COLOSSEUM» κατασχέθηκαν στο αεροδρόμιο της Ζυρίχης 118 ασημένια νομίσματα.
Η επιχείρηση «PANDORA V» το 2020, από ελληνικής πλευράς, είχε ως αποτέλεσμα 26 κατασχέσεις, σε σύνολο 6.757 πολιτιστικών αγαθών που κατασχέθηκαν, 34 άτομα συνελήφθησαν, ενώ κατασχέθηκαν και 11 ανιχνευτές μετάλλων» περιγράφει η Πολυξένη Αδάμ-Βελένη και συμπληρώνει ότι το 2016 εξαρθρώθηκε ένα τεράστιο δίκτυο διακίνησης αρχαιοτήτων με έδρα την Ελλάδα και προεκτάσεις σε πέντε ευρωπαϊκές χώρες.
«Συνολικά 2.150 αρχαιότητες κατασχέθηκαν επί τόπου και 1.259 στο Μόναχο όπου οι εγκληματίες είχαν καταφέρει να τις πουλήσουν παράνομα. Τριάντα τρία αγγεία από την Υστερη Εποχή του Χαλκού (12ος αιώνας π.Χ.) και 600 νομίσματα έχουν από τότε επιστραφεί. Ας αναφέρουμε, επίσης, τους δύο κούρους που κατασχέθηκαν σε αγροτική περιοχή κοντά στην Κόρινθο και το αποσπασματικό μαρμάρινο άγαλμα του 2ου αιώνα μ.Χ. που κατασχέθηκε το 2016 σε αγροτική περιοχή της Φθιώτιδας».
Αξίζει να σημειωθεί, εξάλλου, πως από το 2008 έχουν ολοκληρωθεί 103 υποθέσεις επαναπατρισμού πολιτιστικών αγαθών από την αρμόδια διεύθυνση του υπουργείου Πολιτισμού.
52.000κλεμμένα έργα τέχνης και αρχαιότητες περιλαμβάνει η βάση δεδομένων της Interpol.3.600 αντικείμενα, αξίας άνω των 200 εκατ. δολαρίων, έχει κατασχέσει μόνο η Εισαγγελία του Μανχάταν.103επαναπατρισμοί αντικειμένων έχουν ολοκληρωθεί στην Ελλάδα από το 2008 ύστερα από ενέργειες του υπουργείου Πολιτισμού.1/3 των παράνομων ανασκαφών στην Ελλάδα διεξάγεται εντός ανεπιτήρητων αρχαιολογικών χώρων, κυρίως σε γνωστές αρχαίες νεκροπόλεις και απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές.
Ο Ελληνοαμερικανός που ξεσκεπάζει τα δίκτυα λαθρεμπορίου
Απόστρατος συνταγματάρχης των πεζοναυτών, βετεράνος αντιτρομοκρατικών επιχειρήσεων σε Αφγανιστάν και Ιράκ, ο ελληνοαμερικανός βοηθός εισαγγελέα στο Μανχάταν Μάθιου Μπογδάνος έγινε γνωστός όταν κατάφερε να εντοπίσει 10.000 αντικείμενα από τη μεγάλη λεηλασία στο Εθνικό Μουσείο του Ιράκ. Για το πλήγμα του αυτό στα δίκτυα αρχαιοκαπηλίας παρασημοφορήθηκε από τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους. Επιστρέφοντας στην Εισαγγελία της Νέας Υόρκης, συνέθεσε μια ομάδα που μέχρι σήμερα αποτελεί την αιχμή του δόρατος στην πάταξη του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων, έχοντας εντοπίσει πάνω από 3.600 αντικείμενα, συνολικής αξίας άνω των 200 εκατομμυρίων δολαρίων. Περισσότερα από τα μισά, μάλιστα, έχουν ήδη επιστραφεί στις χώρες προέλευσής τους.
Χάρη στη δράση της και στη συνεργασία με τις διωκτικές αρχές άλλων χωρών και ερευνητών, όπως ο Χρήστος Τσιρογιάννης, αντικείμενα στην κατοχή του δισεκατομμυριούχου συλλέκτη Μάικλ Στάινχαρτ ταυτίστηκαν με τα αρχεία γνωστών διακινητών παράνομων αντικειμένων. Από αυτά 47 επαναπατρίστηκαν στην Ελλάδα, μαζί με οκτώ κομμάτια από άλλες συλλογές. «Η Εισαγγελία του Μανχάταν έχει κάνει τους συλλέκτες στη Βόρεια Αμερική ανήσυχους» λέει ο ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κεντ Ντέιβιντ Τζιλ.
Ο Χρήστος Τσιρογιάννης σημειώνει ότι οι διμερείς συμβάσεις και συνεργασίες ανάμεσα σε χώρες ισχυροποιούν τις διεκδικήσεις. «Στους επαναπατρισμούς από τις ΗΠΑ ο συνδυασμός ανάμεσα στις διμερείς συμβάσεις και στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο λύνει τα χέρια στις αμερικανικές αρχές για να δράσουν τάχιστα, χωρίς να εγκλωβίζονται σε μεγάλες χρονοβόρες και κοστοβόρες δίκες».
Σημαντικά αντικείμενα, όμως, έχουν επιστραφεί σε Ιταλία και Τουρκία ύστερα από κατασχέσεις της Εισαγγελίας του Μανχάταν στη συλλογή της Σέλμπι Γουάιτ, χορηγού και μέλους του διοικητικού συμβουλίου του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης.
ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ: Άγγελος Σκορδάς
ΓΡΑΦΟΥΝ: Ανδρέας Αγγελόπουλος,
Βελίκα Καραβάλτσιου, Μαρία Κρουστάλη, Πέτρος Κωνσταντινίδης,
Παναγιώτης Σωτήρης, Γιώργος Φωκιανός
