«Ονομάζομαι Michael B., είμαι 19 ετών και ζω στην Ελλάδα τα τελευταία τρία χρόνια. Η δυσκολία μου να προσαρμοστώ στην κοινωνία και να συμβιώσω με την οικογένειά μου με οδήγησαν στην αναζήτηση μιας εναλλακτικής εκπαιδευτικής ευκαιρίας που θα με βοηθούσε να ξεπεράσω τα προβλήματά μου…». Από τον Michael η φυγή από τη Γερμανία προ τριετίας, στην κρίσιμη ηλικία των 16, η απότομη και ολοκληρωτική αποκοπή από το οικογενειακό και οικείο περιβάλλον, ο ερχομός στην Ελλάδα και η διαμονή σε ένα ιδιότυπο αναμορφωτήριο στον Εβρο παρουσιάζεται ως «ευκαιρία».
Από τον Εβρο στη Σιβηρία
Είναι ένας μόνο από τους δεκάδες εφήβους συμπατριώτες του που εξαιτίας της παραβατικής συμπεριφοράς που επέδειξαν στην αυγή της νιότης τους «εκτοπίζονται», με σκοπό να «αναμορφωθούν» σε δομές που λειτουργούν εκτός των γερμανικών συνόρων. Πρόκειται για ένα καθεστώς σωφρονισμού που στη χώρα μας δεν εφαρμόζεται, όμως, στη Γερμανία θεωρείται αποτελεσματικό και ωφέλιμο.
Τέτοιες σωφρονιστικού χαρακτήρα δομές λειτουργούν σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, από τον Εβρο ως το Ηράκλειο και τη Λακωνία και σε αυτές στέλνονται – συχνά κάτω από τα ραντάρ του ελληνικού κράτους – γερμανοί ανήλικοι ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Μάλιστα, αντίστοιχα κέντρα λειτουργούν στην Ισπανία, στη Γαλλία, στην Πορτογαλία, στη Ρουμανία, μέχρι και στη… Σιβηρία.
Ερωτήματα
Εύλογα κατά καιρούς έχουν ανακύψει σοβαρές ενστάσεις για το καθεστώς υπό το οποίο λειτουργούν οι εν λόγω δομές αλλά και για τον βαθμό που διασφαλίζονται τα δικαιώματα των ανήλικων τροφίμων τους.
Βέβαια, πρέπει κανείς να ανατρέξει στο μακρινό 2009 προκειμένου να εντοπίσει την πρώτη και τελευταία σχετική ερώτηση που κατατέθηκε στη Βουλή από τον τότε βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ Παναγιώτη Λαφαζάνη. Πέραν των παραπάνω, προκύπτουν δύο ακόμα καίρια ερωτήματα: Ποια είναι η μορφή του και πώς ασκείται ο έλεγχος από τη χώρα που τις φιλοξενεί στο έδαφός της, στην προκειμένη περίπτωση την Ελλάδα; Και κυρίως, ποιος είναι ο ακριβής αριθμός των εφήβων που διαμένουν πίσω από τους τοίχους τους; «Το Βήμα» επιχείρησε να λάβει απαντήσεις…
Τελευταία ελπίδα
Η Λαμπρινή Χίλια που εργάζεται ως παιδαγωγός σε μία τέτοια μονάδα ανηλίκων στα Κοίλα του Εβρου υποστηρίζει ότι αποτελεί την ύστατη λύση όταν τα αντίστοιχα μέτρα αναμόρφωσης πίσω στην πατρίδα τους έχουν αποτύχει: «Τα παιδιά έχουν περάσει από δεκάδες άλλες δομές, έχουν γίνει προσπάθειες να τοποθετηθούν εκεί και έχουν αποτύχει – το σύστημα, η οργάνωση, οι κοινωνικές υπηρεσίες. Εδώ είναι η τελευταία σανίδα σωτηρίας τους» σημειώνει.
Η ίδια υπεραμύνεται της συνεργασίας της με τις γερμανικές αρχές. «Ολοι εμείς που εργαζόμαστε στη μονάδα είμαστε γερμανόφωνοι. Εχουμε ένα πρόγραμμα που διέπεται από συγκεκριμένο εσωτερικό κανονισμό. Υπάρχει οργάνωση και οργανόγραμμα. Κάθε έξι μήνες είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε ένα ατομικό σχέδιο αποκατάστασης για το πώς το εκάστοτε παιδί έχει προχωρήσει στους στόχους που έχουμε θέσει από την αρχική του τοποθέτηση. Επιπλέον, εκπρόσωποι από τις κοινωνικές υπηρεσίες της Γερμανίας ταξιδεύουν εδώ και γίνονται συζητήσεις αλλά και εκ νέου τοποθέτηση στόχων» περιγράφει, δίνοντας το περίγραμμα της εσωτερικής λειτουργίας της δομής. Προσθέτει, δε, πως τα παιδιά παρακολουθούν καθημερινά μαθήματα, ενώ παράλληλα συμμετέχουν σε δραστηριότητες, όπως η ξυλουργική, η κηπουρική και η φροντίδα των ζώων.
Αναμόρφωση από ιδιώτες
Πώς, όμως, αυτοί οι έφηβοι καταλήγουν στην Ελλάδα; Ο Γιώργος Νικολαΐδης, ψυχίατρος και διευθυντής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού, εξηγεί ότι «σε ορισμένα ομόσπονδα κρατίδια της Γερμανίας επιτρέπεται – αντί της επιβολής αναμορφωτικών μέτρων σε εφήβους που είναι διαπιστωμένα παραβατικοί – η εισαγωγή τους σε κάποιο αναμορφωτικό πρόγραμμα που εκτελείται από κάποιον εξωτερικό πάροχο».
Οι «πάροχοι», βέβαια, είναι ιδιωτικές γερμανικές εταιρείες που αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν τα αναμορφωτικά αυτά προγράμματα και εκτός συνόρων, προφανώς με τις ευλογίες του Βερολίνου. «Mε τη συναίνεση των γονιών, χορηγείται στον έφηβο ένα ιδιωτικό πληρεξούσιο και ταξιδεύει στο εξωτερικό με κάποιον από τους παιδοφύλακες ερχόμενος σε μία ξένη χώρα για την οποία δεν γνωρίζει απολύτως τίποτα, ούτε καν τη γλώσσα» συνεχίζει ο Γιώργος Νικολαΐδης.
Χωρίς να δουν τα παιδιά
Σύμφωνα με όσα αναφέρει η προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προστασίας Παιδιού και Οικογένειας του υπουργείου Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας Δήμητρα Νίκα, για τους ανήλικους που έρχονται από τη Γερμανία ακολουθείται η διαδικασία που αφορά αιτήματα τοποθέτησης ανηλίκων σε κάποιο ίδρυμα, δομή παιδικής προστασίας ή ανάδοχη οικογένεια που υποβάλλονται από κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Αυτά τα αιτήματα τα υποδέχεται το Τμήμα Διεθνούς Δικαστικής Συνεργασίας του υπουργείου Δικαιοσύνης και τα εξετάζει ο εισαγγελέας του Τμήματος Ανηλίκων του Εισαγγελίας Πρωτοδικών Αθηνών στη βάση έκθεσης επιμελητή της Υπηρεσίας Επιμελητών Ανηλίκων, ο οποίος καλείται να προτείνει το καταλληλότερο ίδρυμα ή δομή.
Η διαδικασία αυτή από την ελληνική πλευρά δεν αφορά την εξέταση της ουσίας της υπόθεσης, καθώς εκπρόσωποι των αρμόδιων φορέων δεν έρχονται καν σε επαφή με τον γερμανό έφηβο προς μετεγκατάσταση. Αφορά μια υπηρεσιακή αλληλογραφία ανάμεσα στις ελληνικές και γερμανικές αρχές για το εάν είναι σύννομο το αίτημα των γερμανικών αρχών με βάση την ευρωπαϊκή νομοθεσία για την αναδοχή και προστασία ανηλίκων – δηλαδή εάν είναι σύννομα τα σχετικά έγγραφα.
Η διαδικασία
Ανθρωποι με γνώση της διαδικασίας εξηγούν στο «Βήμα» ότι στην πράξη το γερμανικό δικαστήριο είναι αυτό που ονομάζει τη δομή που θα τοποθετηθεί το παιδί. Το υπουργείο Δικαιοσύνης στέλνει αυτό το αίτημα στον εισαγγελέα για να το εγκρίνει. Αυτό που κάνουν οι επιμελητές ανηλίκων είναι να εξετάσουν εάν η δομή είναι αδειοδοτημένη και εάν έχει γίνει αυτοψία από τις αρμόδιες αυτοδιοικητικές αρχές. Παρ’ όλα αυτά, δεν λαμβάνονται υπόψη οι όποιες ιδιαιτερότητες του εκάστοτε ανηλίκου: «Οι παραπάνω υπηρεσίες δεν βλέπουν το παιδί και δεν αξιολογούν τις αποφάσεις των γερμανικών δικαστηρίων, απλώς εξετάζουν εάν πληρούνται οι προϋποθέσεις του νόμου».
Τα έγγραφα που έρχονται από τη Γερμανία δεν αναφέρονται σε σωφρονισμό και εμπίπτουν στο πλαίσιο του οικογενειακού δικαίου. Βεβαίως, αφορούν συμπεριφορές που εμπίπτουν στον ποινικό νόμο, όμως, σε μία σειρά ευρωπαϊκών χωρών είναι διαδεδομένο αυτές να τις διαχειρίζεται το αστικό δίκαιο ή το διοικητικό δίκαιο. Ωστόσο, οι επιμελητές ανηλίκων δεν ασχολούνται με το διαπαιδαγωγικό κομμάτι σε αυτές τις δομές, ούτε εξετάζουν την αποτελεσματικότητα των μεθόδων που εφαρμόζουν. Ο ρόλος τους εξαντλείται στο κομμάτι της τυπικής νομιμότητας της διαδικασίας αναδοχής και τοποθέτησης, «δηλαδή, εάν αυτός που έχει αναλάβει την ευθύνη του παιδιού για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές βάσει του νόμου».
Μόνο δύο στις έξι…
Ομως, ακόμη και για αυτή την τυπική νομιμότητα τίθεται το ερώτημα εάν και σε ποιον βαθμό τηρείται. Σύμφωνα με τη Δήμητρα Νίκα, επί ελληνικού εδάφους υπάρχουν έξι μονάδες αναμόρφωσης γερμανών ανηλίκων. Συγκεκριμένα, τέσσερις λειτουργούν στην Περιφερειακή Ενότητα Εβρου, μία στην Περιφερειακή Ενότητα Λακωνίας και μία στην Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου. Παρότι η ίδια διαβεβαιώνει ότι «όλες διαθέτουν άδεια ίδρυσης και λειτουργίας με αποφάσεις δημάρχου ή περιφερειάρχη, με διαφορετική νομική μορφή», προκύπτει ότι «μόνο δύο εξ αυτών λειτουργούν ως Μονάδες Παιδικής Προστασίας και Φροντίδας», σύμφωνα τις διατάξεις της ΚΥΑ 40494/2022. Πρόκειται για την Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία «Κοινωνία Ειδικά για Παιδιά» ΑΜΚΕ με δ.τ. «Ζωή στη Φύση», που έλαβε άδεια λειτουργίας αρχικά από τον δήμαρχο Αλεξανδρούπολης και εν συνεχεία αναθεωρήθηκε με απόφαση περιφερειάρχη, καθώς και την «Καρδιές» Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο, με άδεια λειτουργίας υπογεγραμμένη από τον δήμαρχο Χερσονήσου.
Οι υπόλοιπες τέσσερις δομές δεν λειτουργούν ως Μονάδες Παιδικής Προστασίας και Φροντίδας και συνεπώς δεν διέπονται από τις αρχές λειτουργίας τους. Πρόκειται για τις «Step-Up» IKE, «Time Out» AMKE και «Restart» IKE, που λειτουργούν με απόφαση δημάρχου Αλεξανδρούπολης και το «Παράρτημα Κοινωφελούς Οργανισμού – Ομάδα Εργασίας για Διεθνή Νεανικά Προγράμματα ΟΥΝΝΑ ΑΣ» που λειτουργεί με άδεια που εξέδωσε ο αντιπεριφερειάρχης Πελοποννήσου.
«Δεν έχουμε εικόνα»
Ως προς το πόσοι έφηβοι βρίσκονται με αυτό το καθεστώς στην Ελλάδα, η Δήμητρα Νίκα απαντά πως «στις τέσσερις δομές του Εβρου φιλοξενούνται συνολικά 12 άτομα, από τα οποία τα δύο είναι ενήλικα. Τα ανήλικα είναι εγγεγραμμένα στο Πληροφοριακό Σύστημα Αναδοχής και Υιοθεσίας anynet.gr», ενώ παραδέχεται ότι το ελληνικό κράτος και δη το αρμόδιο υπουργείο δεν έχουν καν εικόνα για τον αριθμό των διαμενόντων στη δομή της Λακωνίας. «Η δομή δεν είναι εγγεγραμμένη στο anynet.gr» λέει χαρακτηριστικά και συνεχίζει: «Στη δομή φιλοξενίας του Ηρακλείου φιλοξενούνται οκτώ ανήλικοι 15-18 ετών, όπως προκύπτει από την έκθεση του Κοινωνικού Συμβούλου».
Ως προς την εποπτεία, η προϊσταμένη της Διεύθυνσης Προστασίας Παιδιού και Οικογένειας του υπουργείου Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένεια υποστηρίζει πως «δεδομένου ότι αδειοδοτούνται από τον δήμο ή την περιφέρεια, αρμόδιος φορέας εποπτείας είναι οι υπηρεσίες της οικείας περιφέρειας»…
«Η πρεσβεία δεν γνωρίζει»
«Το Βήμα» απευθύνθηκε στην πρεσβεία της Γερμανίας, αναζητώντας απαντήσεις στα ερωτήματα που αδυνατούν να δώσουν οι ελληνικές αρχές. Ωστόσο, η διπλωματική αποστολή του Βερολίνου στην Αθήνα δηλώνει παντελή άγνοια, ακόμα και για το εάν βρίσκονται σε εξέλιξη αναμορφωτικά προγράμματα επί ελληνικού εδάφους. Ακολουθεί αυτούσια η πλήρης απάντηση της γερμανικής πρεσβείας:
«Υποθέτουμε ότι εννοείτε εξειδικευμένα εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά, εφήβους και νεαρούς ενήλικες που πραγματοποιούνται εντός και εκτός Γερμανίας, σύμφωνα με τις διατάξεις του νόμου για την Ενίσχυση των Παιδιών και των Νέων (KJSG) στην έκδοση της 3ης Ιουνίου 2021. Στόχος αυτού του νόμου είναι να ενισχύσει με μια σύγχρονη παιδική και νεανική πρόνοια προ πάντων εκείνα τα παιδιά, τους εφήβους και τους νεαρούς ενήλικες που έχουν ειδική ανάγκη υποστήριξης. Τα προγράμματα που πραγματοποιούνται εκτός Γερμανίας έχουν επανειλημμένα αποδειχθεί ιδιαίτερα επιτυχημένα. Η επιλογή των εταίρων του εκάστοτε προγράμματος και η επίβλεψή τους ανήκει αποκλειστικά στις γερμανικές υπηρεσίες πρόνοιας νέων (Jugendämter). Οι γερμανικές πρεσβείες δεν εμπλέκονται με κανένα τρόπο, ούτε ενημερώνονται για τα προγράμματα αυτά. Επομένως, η πρεσβεία δεν γνωρίζει εάν υπάρχουν σε εξέλιξη τέτοιου τύπου προγράμματα στην Ελλάδα. Ωστόσο, εάν υπήρχαν ενδείξεις ότι παιδιά, έφηβοι ή νεαροί ενήλικες, των οποίων η μέριμνα έχει ανατεθεί σε κάποια γερμανική υπηρεσία πρόνοιας νέων, υφίστανται καθ’ οποιοδήποτε τρόπο κακομεταχείριση στην Ελλάδα, η πρεσβεία θα ήταν πολύ ευγνώμων για τέτοιες πληροφορίες και θα επικοινωνούσε άμεσα με τους υπεύθυνους».
Το ελληνογερμανικό παράδοξο
Ο διευθυντής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού Γιώργος Νικολαΐδης επισημαίνει ότι οι ελληνικές αρχές, τόσο ως προς το είδος των δομών που θεωρούν σύννομες (Μονάδες Παιδικής Προστασίας και Φροντίδας) όσο και ως προς τη διαδικασία δικαστικής συνεργασίας, «επικαλούνται ένα πλαίσιο που αφορά την παιδική προστασία και την αναδοχή, δηλαδή την τοποθέτηση παιδιών που δεν μπορούν για διάφορους λόγους να είναι με τους γονείς τους. Εν τούτοις, οι γερμανικές αρχές αναφέρονται σε παραβατικούς εφήβους που έχουν οικογένεια, αλλά υποχρεώνονται να μπουν σε διαδικασία σωφρονισμού».
Αντιθέτως, «ο μόνος φορέας που έχει εγείρει αυτό το θέμα πανευρωπαϊκά – όχι μόνο για την Ελλάδα – είναι το Συμβούλιο της Ευρώπης στη σχετική διαβούλευση της επιτροπής του ΟΗΕ για την επίβλεψη της εφαρμογής της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Για αυτά τα παιδιά δεν υπάρχει κανείς για να υπερασπιστεί τα δικαιώματά τους. Είναι έρμαια των καταστάσεων» τονίζει ο ψυχίατρος.
Για να γίνει κατανοητό το… ελληνογερμανικό παράδοξο ο ίδιος επισημαίνει ότι σε άλλες χώρες η διαδικασία που ακολουθείται είναι εντελώς διαφορετική και έγκειται στο κράτος υποδοχής να ελέγξει και να εγκρίνει τις δομές: «Στην Πορτογαλία, για παράδειγμα, υπάρχει μια σύμβαση που τηρείται και δίνει στο κράτος τον έλεγχο των όρων με τους οποίους φιλοξενούνται και σωφρονίζονται τα παιδιά αυτά. Εύλογα, για ένα κράτος που στην επικράτειά του λειτουργούν δομές ανηλίκων δημιουργείται η υποχρέωση να διασφαλίζει τα δικαιώματα του παιδιού και ότι αυτά δεν θα παραβιάζονται».
