Εχουν περάσει 24 χρόνια από τότε που ο λοχαγός Κρίστερ Φάλστεντ έκανε coming out και έγινε ο πρώτος ανοιχτά ομοφυλόφιλος αξιωματικός στα στρατεύματα της Σουηδίας. Πλέον οι στρατιωτικές δυνάμεις στη σκανδιναβική χώρα έχουν το δικό τους «άρμα» στις παρελάσεις υπερηφάνειας των οποίων ηγείται ακόμα και ο αρχηγός του γενικού επιτελείου, πτέραρχος Μίκαελ Μπίντεν. Στην Ελλάδα, η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα στις τάξεις των στρατιωτικών δυνάμεων, παρά το γεγονός ότι είναι υπαρκτή, παραμένει αόρατη. Για πρώτη φορά μια πανεπιστημιακή έρευνα, σε επίπεδο μεταπτυχιακής διατριβής, διερευνά τις προοπτικές ένταξης και καταγράφει απόψεις εν ενεργεία αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού.
Η συγγραφέας της μελέτης, ανώτερη αξιωματικός του στρατού ξηράς, ήταν ανάμεσα στις πρώτες «φουρνιές» γυναικών που αποφοίτησαν από τη Σχολή Ευελπίδων τη δεκαετία του 1990 και κλήθηκε να εργαστεί σε ένα περιβάλλον απόλυτης αρρενωπότητας και στρατιωτικού ανδρισμού.
«Κατά τη διάρκεια της έρευνας σκέφτηκα τη δική μου θέση όταν μπήκα στη Σχολή. Ημασταν 21 γυναίκες ανάμεσα σε 1.200 άνδρες και στη συνέχεια διαπίστωσα ότι η υπηρεσία δεν είχε προετοιμαστεί κατάλληλα ώστε να μας υποδεχτεί. Υπήρχαν αρκετά πράγματα που με έκαναν να νιώθω άβολα» λέει η αξιωματικός, εξηγώντας έναν από τους λόγους που την έκαναν να ασχοληθεί με τη συγκεκριμένη διατριβή. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την ψήφιση του Ν. 1911/1990 που επέτρεψε την εισαγωγή γυναικών στις ανώτατες στρατιωτικές σχολές στο τμήμα σωμάτων της Ευελπίδων, μηχανικών αεροσκαφών της Ικάρων και Οικονομικών της σχολής Ναυτικών Δοκίμων χρειάστηκε να φτάσουμε στο 2002, ώστε να επιτραπεί ουσιαστικά στις γυναίκες να υπηρετούν σε όλες τις «μάχιμες» ειδικότητες των Ενόπλων Δυνάμεων.
Στα ερωτήματα της έρευνας απάντησαν 34 εν ενεργεία έλληνες στρατιωτικοί, οι οποίοι έχουν τουλάχιστον 15 χρόνια στρατιωτικής θητείας και η ηλικία τους είναι μεταξύ 35 και 50 ετών. Ολοι τους έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο και από την αποφοίτησή τους έχουν υπηρετήσει σε διάφορα καθήκοντα, μεταξύ των οποίων και διοικητές σε στρατιωτικές μονάδες.
Για ευνόητους λόγους τα στοιχεία της ερευνήτριας δεν αναφέρονται στο ρεπορτάζ αλλά βρίσκονται στη διάθεση του «Βήματος».
Αόρατοι οι ομοφυλόφιλοι
Απαντώντας στο ερώτημα αν «γνωρίζουν κάποιον συνάδελφο που είναι ομοφυλόφιλος και αν ναι πώς αισθάνονται για αυτόν/αυτήν και την προτίμησή του/της» προκύπτει η ουσιαστική «ορατότητα» της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Πάνω από το 60% των συνεντευξιαζομένων απαντά θετικά στο ερώτημα αν γνωρίζει κάποιον συνάδελφό του που είναι ομοφυλόφιλος. Η πλειονότητα των ερωτηθέντων απαντά ότι το ομοφυλόφιλο προσωπικό δεν έχει δείξει ποτέ ανοιχτά τον σεξουαλικό του προσανατολισμό μέσα στο περιβάλλον της μονάδας και ότι οι σεξουαλικές προτιμήσεις δεν αποτελούν εμπόδιο για την αποτελεσματική επαγγελματική απόδοση. Επίσης δήλωσαν ότι συνολικά δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα συνεργασίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας από τους ερωτηθέντες αναφέρει ότι «συνάντησε σε γνωστό ελληνικό νησί έναν από τους συμμαθητές του στη Σχολή ντυμένο με γυναικεία ρούχα».
«Η γνώμη μου δεν έχει καμία σχέση με τις σεξουαλικές προτιμήσεις, καθώς υπάρχει ένας ομοφυλόφιλος συνάδελφος που εκτιμώ απεριόριστα, αλλά και ένας άλλος που μισώ» σημειώνει ένας άλλος έλληνας αξιωματικός του Στρατού.
«Ενιωθα υποχρεωμένος ως προϊστάμενός του να τον προστατεύσω από την κακόβουλη συμπεριφορά των συναδέλφων του, η οποία περιελάμβανε «πειράγματα» και χαρακτηρισμούς. Η συνεργασία μαζί του μου άφησε πολύ καλές εντυπώσεις λόγω του υψηλού επαγγελματισμού και του αισθήματος ευθύνης που τον διέκρινε» αναφέρει άλλος συνεντευξιαζόμενος.
Στο ερώτημα αν ΛΟΑΤΚΙ άτομα θα μπορούσαν να υπηρετήσουν σε επιτελικές θέσεις οι απαντήσεις είναι συντριπτικά θετικές. H πλειονότητα των ερωτηθέντων απάντησε ότι «η ικανότητα διαχείρισης δεν έχει φύλο», όπως αναφέρεται στη διατριβή. «Μια λεσβία διοικητής θα μπορούσε να είναι πιο ικανή από έναν στρέιτ άνδρα χωρίς ηγετικές ικανότητες» τονίζεται χαρακτηριστικά σε μία από τις απαντήσεις. «Αυτό που αναφέρουν είναι ότι κάθε αλλαγή χρειάζεται χρόνο, όπως η περίπτωση των γυναικών στις Ενοπλες Δυνάμεις. Τονίζουν επίσης ότι δεν πρέπει να υπάρχουν διακρίσεις στα καθήκοντα και στις υποχρεώσεις που ανατίθενται, δεδομένου ότι όλοι οι αξιωματικοί και οι υπαξιωματικοί έχουν την ίδια εκπαίδευση και κατάρτιση. Οποιοσδήποτε διαχωρισμός θα δημιουργούσε ένα περιβάλλον αδικίας, με αποτέλεσμα να προκύπτουν διάφορα προβλήματα συνεργασίας εντός του στρατιωτικού σώματος» σχολιάζει η συγγραφέας της διατριβής.
Πώς έθεσαν όρια στη Γερμανία
Η Αναστάζια Μπέιφανγκ είχε καταταγεί στον γερμανικό στρατό ως άνδρας. Το 2015 έκανε μετάβαση φύλου ύστερα από 20 χρόνια ενεργού υπηρεσίας και στη συνέχεια έγινε η πρώτη τρανς διοικητής στην ιστορία του γερμανικού στρατού ως επικεφαλής ενός τάγματος των γερμανικών ενόπλων δυνάμεων για υπηρεσίες στον κυβερνοχώρο και στον τομέα των πληροφοριών.
Ωστόσο το 2019 δέχθηκε επίπληξη από τον γερμανικό στρατό επειδή στην πλατφόρμα γνωριμιών στο Tinder έγραψε στο προφίλ της «αυθόρμητη, λάγνα, τρανς, ανοιχτή σχέση και ψάχνει για σεξ. Ολα τα φύλα είναι ευπρόσδεκτα». Η απόφαση επικυρώθηκε και από το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Διοικητικό Δικαστήριο, το οποίο έκρινε ότι οι στρατιωτικοί διοικητές πρέπει να αποφεύγουν διατυπώσεις σε πλατφόρμες γνωριμιών που δημιουργούν την εντύπωση μιας αδιάκριτης σεξουαλικής ζωής και μιας σημαντικής έλλειψης ακεραιότητας του χαρακτήρα.
Στις ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις δεν υπάρχει κανονισμός που να αφορά την ανοικτή υπηρεσία του ομοφυλόφιλου προσωπικού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ομοφυλόφιλοι ή λεσβίες στρατιωτικοί αποκλείονται ή διώκονται. Οσον αφορά τους τρανσέξουαλ στρατευσίμους, επαγγελματίες στρατιώτες και αξιωματικούς, αποκλείονται πλήρως.
«Σημασία έχει ο επαγγελματισμός»
Ενας στρατιωτικός ψυχίατρος μιλώντας στο πλαίσιο της διατριβής ανέφερε ότι κατά τη διάρκεια της θητείας του έχει βιώσει τρεις περιπτώσεις τρανσέξουαλ ατόμων, οι οποίες όλες αφορούσαν στρατευσίμους. Οι δύο από αυτούς, που έκαναν μετάβαση φύλου από άνδρα σε γυναίκα, απαλλάχθηκαν από τη θητεία, λαμβάνοντας την κατάταξη Ι5. Η τρίτη περίπτωση αφορούσε άτομο που άλλαξε το φύλο του από γυναίκα σε άνδρα και του δόθηκε η ευκαιρία να προσπαθήσει να ολοκληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις. Ο τρανσέξουαλ άνδρας δεν αποκάλυψε την προηγούμενη ταυτότητα φύλου του στη στρατιωτική μονάδα, ούτε στον διοικητή του. Προσπάθησε να προσαρμοστεί, ωστόσο το σκληρό στρατιωτικό περιβάλλον ήταν πολύ αγχωτικό για αυτόν, οπότε ζήτησε τελικά να εξαιρεθεί. Ο γιατρός υποστήριξε επίσης ότι αν το περιβάλλον ήταν πιο υποστηρικτικό, πιθανώς το άτομο αυτό θα είχε εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις.
Η Τακτική Διαταγή του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Αμυνας, σχετικά με τη σωματική και διανοητική ικανότητα, κατατάσσει τα άτομα με ψυχοσεξουαλικές διαταραχές και διαταραχές ταυτότητας φύλου ως ανίκανα να υπηρετήσουν στον στρατό (I5). Ο περιορισμός αυτός εξακολουθεί να υφίσταται στα επίσημα στρατιωτικά έγγραφα, παρόλο που από τον Μάιο του 2019 ο ΠΟΥ δεν κατηγοριοποιεί πλέον ως ψυχική διαταραχή το να είσαι τρανσέξουαλ.
Με δεδομένο ότι στις ΗΠΑ, στη Γερμανία, στο Ισραήλ και σε άλλες χώρες οι τρανσέξουαλ αξιωματικοί-υπαξιωματικοί υπηρετούν ανοιχτά στον στρατό, οι συμμετέχοντες αξιωματικοί ρωτήθηκαν αν «θα τους αποδέχονταν στον Ελληνικό Στρατό».
Οπως προκύπτει από τις απαντήσεις σχετικά με την πιθανότητα ένταξης και αποδοχής του τρανσέξουαλ προσωπικού, η πλειονότητα των συμμετεχόντων δήλωσε ότι μάλλον θα τους αποδέχονταν και επέμεινε «στη σημασία του επαγγελματισμού και της εργασιακής αποτελεσματικότητας».
«Εφόσον δεν προκαλούσαν προβλήματα στην πειθαρχία και στη συνοχή της στρατιωτικής μονάδας που θα υπηρετούσαν, δεν θα είχα κανένα πρόβλημα να τους δεχτώ» τονίζεται σε μια από τις απαντήσεις. «Οι επαγγελματικές σχέσεις στον στρατό είναι σαφώς καθορισμένες. Ως εκ τούτου, η επαγγελματική συμπεριφορά δεν εξαρτάται από τέτοιες προτιμήσεις» επισημαίνεται σε μιαν άλλη απάντηση.
Στο ερώτημα σχετικά με τον αντίκτυπο στη μαχητική αποτελεσματικότητα μιας στρατιωτικής μονάδας και στις σχέσεις συνεργασίας από την πιθανή ένταξη διαφυλικών μελών στο στρατιωτικό περιβάλλον, οι απόψεις των αξιωματικών που συμμετείχαν στην έρευνα διίστανται. «Σε ένα περιβάλλον όπως το ελληνικό, με τα στερεότυπα που έχει, η αποτελεσματικότητα της μάχης θα επηρεαστεί πολύ. Η αποδοχή ενός ατόμου συνδέεται άμεσα με την αποτελεσματικότητα της Μονάδας» επισημαίνεται σε μια απάντηση. «Εφόσον τηρούνται οι νόμοι και οι κανονισμοί και αυτή η «ιδιαιτερότητα» δεν αποβαίνει εις βάρος της τάξης των υπηρεσιών, δεν θα είχα κανένα πρόβλημα στη συνεργασία μου» ανέφερε ένας άλλος αξιωματικός.
Τα ΛΟΑΤΚΙ στρατεύματα στην ορθόδοξη Ουκρανία
Το γεγονός ότι πολλοί ανοιχτά ομοφυλόφιλοι ουκρανοί στρατιώτες έχουν χάσει τη ζωή τους στην πρώτη γραμμή του πολέμου αλλά και η διάθεση των πολιτών να αντισταθούν στον Πούτιν, ο οποίος έχει καταστήσει την ομοφοβία μέρος της ιδεολογίας του, δυνάμωσαν τη φωνή της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Στο KyivPride 2024 έδωσαν το «παρών» και αρκετοί ομοφυλόφιλοι στρατιώτες διεκδικώντας τα ίδια δικαιώματα με τους ετεροφυλόφιλους συναδέλφους τους. «Ολος αυτός ο θάνατος, όλο αυτό το αίμα, είναι το ίδιο, είτε είσαι ετεροφυλόφιλος είτε ομοφυλόφιλος» είπε μεταξύ άλλων στο BBC ένας από τους ακτιβιστές που συγκεντρώθηκαν στο Κίεβο. Οι ελπίδες για τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα στην Ουκρανία μεγάλωσαν την περασμένη άνοιξη, όταν εισήχθη στο Κοινοβούλιο ένα νομοσχέδιο που θα επέτρεπε στα ομόφυλα ζευγάρια να συνάψουν σύμφωνο συμβίωσης, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει ψηφιστεί.
ΗΠΑ: Από τον Κλίντον σε Τραμπ και Μπάιντεν
To 1993 o Μπιλ Κλίντον επιχείρησε να άρει τον αποκλεισμό των ομοφυλοφίλων από τον στρατό με έναν κανονισμό που έμεινε γνωστός ως «Don’t Ask, Don’t Tell» (DADT). Συνοπτικά αυτός ο κανονισμός όριζε ότι τα εν ενεργεία μέλη δεν θα ρωτούνταν για τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό και ταυτόχρονα αν ήταν ομοφυλόφιλοι δεν θα το δήλωναν. Η εφαρμογή του κανονισμού DADT είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των απολύσεων στρατιωτικού προσωπικού λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού, προκάλεσε αντιδράσεις και αποτέλεσε θέμα συζήτησης για πολλά χρόνια καθώς καταγράφηκαν πολλά περιστατικά παρενόχλησης, ρητορικής μίσους και διακρίσεων. Κατά τη διάρκεια της προεδρίας Ομπάμα, το 2011, καταργήθηκε ο κανονισμός, ενώ το 2016 άρθηκε και ο αποκλεισμός των τρανσέξουαλ από τις στρατιωτικές δυνάμεις των ΗΠΑ. Ο Ντόναλντ Τραμπ το 2017 ανακοίνωσε ότι «η χώρα δεν θα δέχεται ή δεν θα επιτρέπει» πλέον στους τρανσέξουαλ Αμερικανούς να υπηρετούν στον στρατό» και αυτή η απαγόρευση τέθηκε σε ισχύ τον Απρίλιο του 2019. Το τρανς προσωπικό που ήδη υπηρετούσε επιτρεπόταν να συνεχίσει, αλλά οι νέοι νεοσύλλεκτοι αποκλείστηκαν. Το 2021 ο Τζον Μπάιντεν κατάργησε αυτή την απαγόρευση. Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Αμυνας των ΗΠΑ που αναλύθηκαν από το Palm Center, μια μη κερδοσκοπική ομάδα, το 2019 υπήρχαν 8.980 εν ενεργεία τρανσέξουαλ στρατιώτες.
Το σκεπτικό του Ισραήλ και της Σουηδίας
Οι Ισραηλινές Δυνάμεις Αμυνας (IDF) θεωρούνται οι καλύτερα προετοιμασμένες στον κόσμο. Σύμφωνα με την πολιτική του Ισραήλ, κανένας πολίτης δεν περισσεύει, γι’ αυτό και είναι το μόνο κράτος που έχει επιστρατεύσει με νόμο τις γυναίκες στη στρατιωτική θητεία από την ίδρυσή του, το 1948. Οι κανονισμοί που ισχύουν δεν αποκλείουν τους ομοφυλόφιλους σε καμία περίπτωση από τη στρατιωτική θητεία. Ο πρώτος ισραηλινός τρανσέξουαλ αξιωματικός του στρατού, που έκανε μετάβαση φύλου από γυναίκα σε άνδρα, ήταν ο Shachar Erez, ο οποίος εμφανίστηκε το 2014. Ωστόσο εκείνη την περίοδο το Ισραήλ κατηγορήθηκε για «ροζ ξέπλυμα» (pinkwashing) στοχεύοντας να αποκρύψει την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έναντι των Παλαιστινίων.
Στη Σουηδία από τη δεκαετία του 1980 η αποδοχή αντί της απόκρυψης της σεξουαλικότητας ενός ατόμου θεωρήθηκε ιδιαίτερα σημαντική για τους αξιωματικούς σε ανώτερες θέσεις, δεδομένου ότι ένας αξιωματικός που επιθυμούσε να αποκρύψει την ομοφυλοφιλία του θεωρούνταν δυνητική απειλή για την ασφάλεια λόγω του κινδύνου εκβιασμού. «Εχει επαληθευτεί ότι το προσωπικό που καλύπτει την πραγματική του ταυτότητα αποτελεί απειλή για το στρατιωτικό σώμα. Οπως και στην περίπτωση της Σουηδίας, οι περιπτώσεις εκφοβισμού και παρενόχλησης σε συνδυασμό με τις περιπτώσεις εκβιαστικών απειλών απέδειξαν ότι τα προσωπικά μυστικά βλάπτουν την ομάδα» αναφέρεται στη διατριβή.
«Η αποτελεσματικότητα είναι άσχετη με τις ταμπέλες»
«Επιχειρησιακά συμφωνώ με το ισραηλινό μοντέλο, καθώς έχει αποδειχθεί ότι η αποτελεσματικότητα της μάχης είναι άσχετη με τα φύλα και τις ταμπέλες. Και εμείς είμαστε μια μικρή χώρα και θεωρώ ότι η πολιτική «δεν περισσεύει κανείς» ταιριάζει απόλυτα στις ανάγκες μας. Επίσης συμφωνώ με τον τρόπο σκέψης στη Σουηδία, καθώς ένα άτομο που κρύβεται είναι ευάλωτο σε επίπεδο εθνικής ασφάλειας αλλά και ως καταπιεσμένο δεν μπορεί να είναι αποτελεσματικό» είπε στο «Βήμα» η συγγραφέας της διατριβής, η οποία δημοσιεύθηκε το 2022.
Οπως αναφέρει η ίδια, εάν επιχειρούσε σήμερα να ξεκινήσει την έρευνα για το ίδιο θέμα «θα μπορούσε να εντοπίσει ικανό δείγμα «ανοιχτά» ομοφυλόφιλων συναδέλφων της», καθώς θεωρεί ότι «ο νόμος για τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών ενδεχομένως έχει «απελευθερώσει» στρατιωτικούς που κρύβουν τη σεξουαλική τους ταυτότητα».
«Το στρατιωτικό σώμα φαίνεται να προλαβαίνει την κοινωνική τάση, καθώς η πλειοψηφία των συμμετεχόντων είναι δεκτικοί στην ένταξη, θέτοντας ωστόσο τις προϋποθέσεις που σχετίζονται με την επιχειρησιακή απόδοση της μονάδας. Οποιοσδήποτε δισταγμός εκφράζεται, δικαιολογείται λόγω άγνοιας ή έλλειψης προηγούμενης εμπειρίας» υπογραμμίζεται στις συμπερασματικές παρατηρήσεις της έρευνας.
