Τετάρτη, 12 Φεβρουαρίου. Στην Πύλη Ε1, μακριά από τη βαβούρα του επιβατικού λιμανιού, η κίνηση είναι μετρημένη. Στην άκρη της προβλήτας, σε αυτό το τσιμεντένιο σύνορο, ανάμεσα στον πολιτισμό και την ανοιχτή θάλασσα, έχει δέσει το ωκεανογραφικό «Αιγαίο», ένας επιβλητικός και ασυνήθιστος μεταλλικός όγκος, με μπλε και κίτρινες λεπτομέρειες, φτιαγμένος για να εξερευνά μεγάλα βάθη και απρόβλεπτα νερά.

Το Ω/K «Αιγαίο» δεν είναι ακόμα ένα πλοίο στο λιμάνι – αυτό το περίεργο σκαρί με τους μηχανικούς βραχίονες και τα εξελιγμένα όργανα είναι ένα ερευνητικός σταθμός, εν πλω. Η τελευταία γραμμή άμυνας της επιστήμης απέναντι στις υποθαλάσσιες εκπλήξεις της φύσης.

Οι επιστήμονες μέσα σε αυτή την πλατφόρμα γεωφυσικής και ωκεανογραφικής έρευνας, κατασκευασμένη για να ερευνά το άγνωστο με την ακρίβεια χιλιοστού, μπορούν να αναζητήσουν δεδομένα και απαντήσεις στα έγκατα της Γης, εκεί που το μάγμα σιγοβράζει και η ιστορία αποτυπώνεται σε στρώματα λάβας.

Το Ω/K «Αιγαίο» ναυπηγήθηκε το 1985, στα ναυπηγεία Χαλκίδας, σε μια εποχή που η τεχνολογία προσπαθούσε να καταλάβει τη θάλασσα και η Ελλάδα τι σημαίνει επιστημονική έρευνα στο πεδίο. Τα πρώτα χρόνια ήταν ένα μικρό σκάφος περιορισμένων δυνατοτήτων, ώσπου το 1997 συνέβη κάτι ασυνήθιστο για ερευνητικό σκάφος στην Ελλάδα: υπέστη μια «μεταμόρφωση» αντάξια των επιστημονικών φιλοδοξιών του. Το μήκος του αυξήθηκε στα 61,5 μέτρα και η καρδιά του – οι μηχανές και τα εργαστήριά του – αναβαθμίστηκαν.

Σύντομα το πεδίο δράσης του επεκτάθηκε πέρα από τις παράκτιες, τοπικές αποστολές, φτάνοντας στα διεθνή χωρικά ύδατα. Εξοπλισμένο πια με προηγμένα όργανα, τα οποία τού επέτρεπαν να πραγματοποιεί μετρήσεις υψηλής ακρίβειας, να παρακολουθεί μια σεισμική δραστηριότητα σε πραγματικό χρόνο και να συμβάλλει στην κατανόηση των γεωδυναμικών διεργασιών της Γης, μπορούσε να προσφέρει πολύ περισσότερα σε ερευνητικό επίπεδο.

Το σκάφος βρίσκεται εδώ και δεκαετίες κάτω από την ομπρέλα των δραστηριοτήτων του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), ενός δημοσίου ερευνητικού οργανισμού που λειτουργεί υπό την εποπτεία της Γενικής Γραμματείας Ερευνας και Καινοτομίας, του υπουργείου Ανάπτυξης.

Αυτός ο βετεράνος του βυθού, με τα 40 χρόνια υπηρεσίας στην πλάτη, μετράει ήδη εκατοντάδες χιλιάδες ναυτικά μίλια εξερεύνησης, από τα ζεστά ρεύματα της Μεσογείου ως τα αινιγματικά βάθη της Μαύρης Θάλασσας και τα θολά νερά της Ερυθράς. Και παρότι «γερνάει» και τα ανταλλακτικά του γίνονται ολοένα και πιο σπάνια στην αγορά, παραμένει η μοναδική απάντηση της Ελλάδας στη θαλάσσια έρευνα.

«Είναι ένα παλιό σκάφος με πολλές σημαντικές, διεθνείς αποστολές στο ημερολόγιό του, όμως, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, βρίσκεται πλέον στα τελευταία του. Δεν ξέρω πόσο θα αντέξει ακόμα. Ναυπηγήθηκε ως απάντηση στα τουρκικά ερευνητικά «Σισμίκ» και «Χόρα», το ’85, και υπό κανονικές συνθήκες θα έπρεπε ήδη να έχει αποσυρθεί, ύστερα από τόσα χρόνια. Να το έχουμε μετατρέψει σε κάτι αντάξιο της επιστημονικής ιστορίας του, ένα πλωτό μουσείο για τη θαλάσσια έρευνα» λέει ο Δημήτρης Σακελλαρίου, ένας μπαρουτοκαπνισμένος ερευνητής του πεδίου, ο οποίος έχει συντονίσει δεκάδες ερευνητικούς πλόες του ωκεανογραφικού σκάφους «Αιγαίο», ενώ έχει καταδυθεί πολλές φορές με το βαθυσκάφος «Θέτις».

Σήμερα, ως διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ, ετοιμάζεται για ένα ακόμα ταξίδι: πολυήμερο και απαιτητικό. Ενα ταξίδι έρευνας και συλλογής δεδομένων στη ζώνη του ηφαιστείου της Σαντορίνης.

Στόχος της αποστολής, της οποίας ηγείται ο κ. Σακελλαρίου, είναι η ενδελεχής και πολυεπίπεδη έρευνα στα ρήγματα γύρω από το νησί, εκεί όπου η γη αναπνέει με τρόπο που δεν καταλαβαίνουμε ακόμη.

Δεν θα είναι η πρώτη φορά που το Ω/K «Αιγαίο» χαρτογραφεί ηφαιστειακές δομές, καταγράφει υποθαλάσσιους σεισμούς και μετράει αέρια που διαφεύγουν από τα έγκατα του πλανήτη – παρ’ όλα αυτά είναι κοινή πεποίθηση στους επιστήμονες που φτάνουν άρον άρον στην προβλήτα για να επιβιβαστούν πως σε λίγες ώρες θα πλέουν πάνω από ένα ομολογουμένως πρωτόγνωρο γεωλογικό φαινόμενο.

Ημέρα 1η

Αναχώρηση από το λιμάνι του Πειραιά

Το πλήρωμα του Ω/K «Αιγαίο» είναι ένα μωσαϊκό ανθρώπων διαφορετικών επιστημονικών πεδίων και ειδικοτήτων, αποτελούμενο από γεωφυσικούς και ωκεανογράφους έως γεωλόγους και πυρηνικούς φυσικούς με ειδίκευση στη ραδιενέργεια. Δεμένοι όλοι τους στην ίδια ανάγκη: να κατανοήσουν τις δυνάμεις που συνθέτουν αυτό το ασυνήθιστο και ανησυχητικό γεωλογικό σκηνικό, για το οποίο πολλοί επιστήμονες παραδέχονται πως είναι κάτι που δεν έχουμε ξαναδεί.

«Στην ακολουθία σεισμών που έχουμε μέχρι τώρα, τη γνωστή σμηνοσειρά, έχουμε σεισμούς που φτάνουν σε πολλές περιπτώσεις μέχρι μεσαία μεγέθη, έχουμε δηλαδή σεισμούς έως και τα 5,3 ρίχτερ, κάτι το οποίο δεν είναι τυπικό για μια σμηνοσειρά. Από γεωλογική άποψη είναι ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και σίγουρα πρωτόγνωρο φαινόμενο, γι’ αυτό πρέπει να το μελετήσουμε πολύ προσεκτικά ώστε να μπορέσουμε να συνθέσουμε το παζλ και να καταλάβουμε τι συμβαίνει» τονίζει ο δρ Σακελλαρίου, ενώ το Ω/K «Αιγαίο» ζεσταίνει τις μηχανές του στην προβλήτα.

Το πλήρωμα του ερευνητικού σκάφους αποτελείται από 31 ανθρώπους συνολικά – 21 άτομα εργάζονται για την εύρυθμη λειτουργία του πλοίου: λοστρόμοι, ναύτες, μάγειρες, ηλεκτρολόγοι, μηχανοδηγοί, ενώ 10 άτομα είναι το επιστημονικό προσωπικό. «Θα ταξιδέψουμε με 10 κόμβους και αναμένεται να έχει λίγο αέρα, ετοιμαστείτε να κουνηθούμε…» προειδοποιεί χαμογελώντας ο ανθυποπλοίαρχος του σκάφους, Μιχαήλ Αγγελος, ενώ δύο ναύτες λύνουν τους κάβους με προορισμό τα ανοιχτά της Σαντορίνης.

«Το σίγουρο είναι πως αύριο θα φάμε το πρωινό μας πάνω από το ηφαίστειο Κολούμπο» καταλήγει κοφτά.

Ημέρα 2η

Πλέοντας στο δαχτυλίδι του Κολούμπο

Πέμπτη, 13 Φεβρουαρίου. Η θάλασσα πάνω από το δαχτυλίδι του ηφαιστείου είναι ήρεμη. Σύμφωνα με τα καθημερινά σεισμολογικά στοιχεία του Εργαστηρίου Σεισμολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, από την έναρξη της σεισμικής δραστηριότητας στη Σαντορίνη στις 26 Ιανουαρίου μέχρι και τις 9 Φεβρουαρίου είχαν ανιχνευθεί και εντοπιστεί περισσότεροι από 14.000 σεισμοί, μια ασταμάτητη υπόγεια ένταση που κανένας δεν μπορεί να αγνοήσει.

Στις 9 Φεβρουαρίου οι σεισμογράφοι κατέγραψαν πάνω από 1.100 δονήσεις: πολλές μικρής έντασης, 240 στα 2,5 ρίχτερ, 14 στα 4 ρίχτερ, δύο έντονες προειδοποιήσεις στα 4,5 ρίχτερ και ο μεγαλύτερος σεισμός, ο οποίος έφτασε τα 5 ρίχτερ. Η εικόνα δεν άλλαξε τις επόμενες ημέρες. Οι σεισμικές δονήσεις παρέμεναν αμείωτες, δίνοντας συχνά σεισμούς μεταξύ τεσσάρων και πέντε ρίχτερ. Στο Ω/K «Αιγαίο» οι επιστήμονες βρίσκονται στο πόστο τους από νωρίς το πρωί.

Στα εσωτερικά εργαστήρια οι σεισμικοί καταγραφείς είναι έτοιμοι να αφουγκραστούν κάθε παλμό του πυθμένα, οι γεωφυσικοί αισθητήρες να αναλύσουν τη σύνθεση των αερίων που διαφεύγουν από τις ρωγμές της γης, όλα προγραμματισμένα να καταδυθούν σε σημεία όπου το ανθρώπινο μάτι δεν έχει φτάσει ποτέ.

Οι επιστήμονες, εξοπλισμένοι με αυτά τα προηγμένα όργανα και τα ανάλογα υπολογιστικά μοντέλα, θα αποκωδικοποιήσουν τα σήματα του βυθού, αναζητώντας ενδείξεις ηφαιστειακής δραστηριότητας και σεισμικών μεταβολών. Οι πρώτες μετρήσεις θα πραγματοποιηθούν με το ηλεκτρονικό όργανο CTD, το οποίο φέρει πάνω του μια σειρά από αισθητήρες ακριβείας, όπως αισθητήρα διαλυμένου οξυγόνου, αισθητήρα θολερότητας, άλλους που μετράνε το pH, τη χλωροφύλλη και διάφορα ακόμα στοιχεία.

Στον σταθμό του CTD κάθεται ένας έμπειρος γεωφυσικός, με πολλά ερευνητικά ταξίδια στο βιογραφικό του, ο δρ Φυσικής Ωκεανογραφίας Δημήτρης Βελαώρας, ο οποίος θα βυθίσει μια μεγάλη «ροζέτα» με αισθητήρες γύρω από το Κολούμπο, αναζητώντας διάφορες εκροές αερίων.

«Περιμένουμε να δούμε αν υπάρχουν μεταβολές στον βυθό όσον αφορά τη θερμοκρασία και το αλάτι, για να ελέγξουμε αν σχετίζονται με κάποιες εκροές. Την ίδια στιγμή, είναι σημαντικό να εξετάσουμε τη ραδιενέργεια, κυρίως το ραδόνιο, ένα αέριο που προκύπτει ως φυσική πηγή από τον θαλάσσιο πυθμένα και αναλόγως με το πόσο ισχυρή είναι αυτή η ένδειξη θα έχουμε έπειτα εικόνα για το αν υπάρχει διαφυγή αερίων. Ταυτόχρονα με τη δουλειά που κάνουμε εμείς θα λειτουργεί σε συνεχή βάση το multibeam sonar, ένα ηχοβολιστικό όργανο πολλαπλής δέσμης, το οποίο έχει τη δυνατότητα να αποτυπώνει με ακρίβεια τη μορφολογία του πυθμένα και μπορεί να διαπιστώσει αν σε ένα σημείο υπάρχουν ρήγματα, τα οποία δεν αποκλείεται να είναι καινούργια, ή αν υπάρχουν σημεία που έχουν γίνει κατολισθήσεις εσωτερικά μέσα στον βυθό. Με λίγα λόγια, να δούμε πώς έχει διαμορφωθεί ο πυθμένας μετά τα πρόσφατα γεγονότα».

Η «ροζέτα» με τους πολλαπλούς αισθητήρες έχει πάνω της μια συσκευή, η οποία επιτρέπει στο όργανο CTD να μετράει επί τόπου το ευγενές στοιχείο ραδόνιο, χωρίς να απαιτείται ανάλυση νερού. Αυτός ο μοναδικός αισθητήρας είναι ελληνική πατέντα, την οποία ανέπτυξε πριν από χρόνια ο πυρηνικός φυσικός με ειδίκευση στη ραδιενέργεια Χρήστος Τσαμπάρης.

Οπως λέει σήμερα: «Η πατέντα ξεκίνησε το 2004 και ευτυχώς συνεχίζει να μας προσφέρει αξιόπιστα δεδομένα». «Πενία τέχνας καρτεγάζεται…» τον διακόπτει χαριτολογώντας ο αρχηγός της αποστολής, Δημήτρης Σακελλαρίου, αφήνοντας ένα σαφές υπονοούμενο για το πόσο λιγοστοί είναι οι πόροι στην Ελλάδα στο ερευνητικό πεδίο. Παρότι όμως τα μηχανήματα δεν είναι τελευταίας τεχνολογίας και οι δυσκολίες είναι αρκετές, οι επιστήμονες πάνω στο Ω/K «Αιγαίο» αποδεικνύονται εξόχως ευρηματικοί εν δράσει, προχωρώντας κανονικά τις εργασίες τους.

«Τέσσερα είναι τα κύρια στοιχεία που εξετάζουμε στις μελέτες ηφαιστειακών διεργασιών…» συνεχίζει μετά τη σύντομη διακοπή ο Χρήστος Τσαμπάρης.

«Το πρώτο αφορά το ραδόνιο – ένα ευγενές αέριο που είναι αδρανές και δεν αλληλοεπιδρά χημικά. Επειτα έχουμε το μεθάνιο, το διοξείδιο του άνθρακα και το υδρόθειο. Αν έστω και ένα από τα στοιχεία το έχουμε σε υψηλότερες τιμές από τις φυσιολογικές, στον βυθό, αυτό σημαίνει πως βρίσκεται σε εξέλιξη κάποια μορφής διέργεση του ηφαιστειακού συστήματος, γι’ αυτό άλλωστε και παρατηρούνται οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις. Το ηφαίστειο Κολούμπο είναι ένα από τα κλειδιά για να κατανοήσουμε σε βάθος τι μπορεί να συμβαίνει τις τελευταίες εβδομάδες».

Ο Βασίλης Καψιμάλης είναι ο αναπληρωτής διευθυντής του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας, ένας ερευνητής πρώτης βαθμίδας με ειδικότητα τη θαλάσσια γεωλογία και ειδικότερα την ιζηματολογία. Βρίσκεται πάνω στο Ω/K «Αιγαίο» για να βοηθήσει την αποστολή σε ό,τι έχει σχέση με την αποτύπωση του βυθού και τις γεωμορφές που παρατηρούνται στον πυθμένα.

«Προσπαθούμε από τα σεισμικά προφίλ που θα πάρουμε, τις τομές που θα παραχθούν, να εντοπίσουμε στο ανώτερο τμήμα του στερεού φλοιού της Γης τα ρήγματα, τα οποία είναι ενεργά. Είτε πρόκειται για παλιά ρήγματα είτε για νέα. Στη γεωλογία βέβαια η αίσθηση του χρόνου είναι διαφορετική, όταν μιλάμε για παλιά και νέα ρήγματα, οι κλίμακες αφορούν από πολλές χιλιάδες έως εκατομμύρια χρόνια».

Προς το απόγευμα, το μισό επιστημονικό προσωπικό τρώει στη στενή τραπεζαρία του πλοίου, ενώ οι υπόλοιποι συνεχίζουν τη συλλογή δεδομένων στους σταθμούς. Στο μικρό δωμάτιο με το πολυδεσμικό βαθυμετρικό σύστημα, multibeam sonar, έχει βάρδια ο ηλεκτρολόγος-μηχανικός Γιάννης Μόρφης, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τη λειτουργία και την επεξεργασία των γεωφυσικών δεδομένων. Μαζί του κάθονται ο γεωλόγος-ωκεανογράφος Στέλιος Πετράκης, ο γεωφυσικός Ισίδωρος Λιβανός και ο γεωλόγος-γεωφυσικός Αλέξανδρος Βαρέσης.

«Mοιραζόμαστε τις βάρδιες ανά τέσσερις ώρες, γιατί το συγκεκριμένο όργανο δίνει δεδομένα συνέχεια. Εχουμε μια τετράωρη βάρδια την ημέρα και έπειτα ένα ακόμα τετράωρο το βράδυ. Αυτό το μηχάνημα στέλνει ένα ηχητικό σήμα, λαμβάνει τις επιστροφές και στην πράξη δημιουργεί μια τρισδιάστατη απεικόνιση του βυθού» εξηγεί ο Γιάννης Μόρφης, παραμένοντας προσηλωμένος στα στοιχεία που φτάνουν με καταιγιστικό ρυθμό στην οθόνη του υπολογιστή.

Προς το βράδυ οι περισσότεροι έχουν αποσυρθεί στα δωμάτιά τους, ενώ στη μικρή αίθουσα του multibeam sonar οι οθόνες συνεχίζουν να γεμίζουν με δεδομένα, νούμερα, καταγραφές ενός υποθαλάσσιου κόσμου που κανένας δεν θα δει ποτέ με τα μάτια του.

Ημέρα 3η

Νέες μετρήσεις, νέα δεδομένα

Το πλήρωμα έχει αρχίσει να συγχρονίζεται με τον ρυθμό του σκάφους, όμως η ρουτίνα δεν είναι ποτέ πραγματικά ρουτίνα πάνω στο Ω/K «Αιγαίο». Κάθε ξημέρωμα φέρνει νέες μετρήσεις, νέα δεδομένα, νέες αμφιβολίες. «Ετσι είναι η επιστήμη, καμιά φορά γυρίζεις πίσω με περισσότερες ερωτήσεις από απαντήσεις» λέει στοχαστικά στη διάρκεια του πρωινού ο αρχηγός της αποστολής, Δημήτρης Σακελλαρίου.

Οι επιστήμονες συζητούν ανοιχτά, πίνοντας τον πρώτο καφέ της ημέρας, για τη μεγάλη ανάγκη που υπάρχει στο πεδίο της θαλάσσιας έρευνας στην Ελλάδα, να κατασκευαστεί επιτέλους ένα νέο ερευνητικό σκάφος με πιο σύγχρονα όργανα και καλύτερες υποδομές. «Θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά τα πράγματα, ήδη από το 2019…» αποκαλύπτει ο Δημήτρης Σακελλαρίου, ο οποίος κυνηγάει εδώ και χρόνια το όνειρο να αποκτήσει η χώρα μας ένα αξιόλογο εθνικό ερευνητικό.

«Τον Απρίλιο του 2019 η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων ενέκρινε τη χρηματοδότηση ενός νέου ερευνητικού σκάφους, διαδόχου του Ω/Κ «Αιγαίο», προσφέροντας το 75% του προϋπολογισμού, δηλαδή 41 εκατ. ευρώ. Η σχετική σύμβαση μεταξύ της ΕΤΕ και του ελληνικού κράτους υπογράφτηκε από τον υπουργό Οικονομικών κ. Σταϊκούρα και τον υφυπουργό Ανάπτυξης και Επενδύσεων κ. Δήμα. Το ελληνικό κράτος ανέλαβε την υποχρέωση να χρηματοδοτήσει το έργο κατά 25%, δηλαδή με 14 εκατ. ευρώ. Αυτά τα λεφτά δεν βρέθηκαν ποτέ».

Ετσι, το νέο σκάφος παρέμεινε μια ιδέα που σκονίζεται σε ντοσιέ και υπολογιστικά φύλλα, ενώ το παλιό και κουρασμένο Ω/K «Αιγαίο» συνεχίζει να ταξιδεύει σαν γερασμένος ναυτικός που αρνείται να κατέβει από το κατάστρωμα.

Από αυτό το πλωτό «μουσείο» θαλάσσιας έρευνας περιμένουμε απαντήσεις τις επόμενες ημέρες σχετικά με τις ηφαιστειακές και σεισμικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στον βυθό και έχουν προκαλέσει τόση ανησυχία. Οι επιστήμονες πάνω στο Ω/K «Αιγαίο» γνωρίζουν καλά πως το ταξίδι αυτό αφήνει πίσω του κάτι περισσότερο από δεδομένα και επιστημονικές μετρήσεις.

Είναι μια «συζήτηση» του ανθρώπινου μυαλού με τις τεκτονικές δυνάμεις που κινούν τον κόσμο εδώ και εκατομμύρια χρόνια, αλλά και μια ευκαιρία να ακούσουμε επιτέλους την ανάσα του πλανήτη πριν από την επόμενη εκπνοή.

Φωτογραφίες: Θοδωρής Καπετανάκης