«Θα υπάρχουν ώρες που θα κλαις, θα γελάς, θα στενοχωριέσαι, θα χαίρεσαι. Αλλά αυτό πρέπει να το μοιράζεσαι με κάποιους συγγενείς σου ή με τις φίλες σου. Μερικοί άνθρωποι όμως δεν έχουν με ποιους να το μοιραστούν. Αυτό λέγεται μοναξιά». Τον ορισμό του φαινομένου που μοιάζει να απασχολεί σήμερα ολόκληρο τον κόσμο δίνει ένα 11χρονο κορίτσι, η Χρυσάνθη, μιλώντας στην καθηγήτρια Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ευαγγελία Γαλανάκη για τις ανάγκες του βιβλίου της. Το αντικείμενό του; Το παράδοξο που χαρακτηρίζει την οικουμενική εμπειρία της ανθρώπινης μοναξιάς.
«Η μοναξιά είναι ένα πανανθρώπινο φαινόμενο, μια πολύ συχνή, αναπόφευκτη, ανθρώπινη εμπειρία. Είναι ένα συνειδητό βίωμα, που έχει όμως και ασυνείδητες όψεις» λέει η ίδια η κυρία Γαλανάκη για τα παραπάνω. Και πώς να εκτιμήσει κανείς σήμερα τις παρενέργειες αυτής της ψυχικής… πανδημίας που ξεκίνησε στις σύγχρονες πόλεις μας πολύ νωρίτερα από εκείνη που μας έκλεισε στα σπίτια μας προ τριετίας;
Η μοναξιά, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, πλήττει 1 στους 4 κατοίκους του πλανήτη μας. Σε πρόσφατη έρευνα της εταιρείας Meta-Gallup που πραγματοποιήθηκε σε περισσότερες από 140 χώρες και το 77% του παγκόσμιου πληθυσμού αποκαλύπτεται ο συγκλονιστικός αριθμός του ενός δισεκατομμυρίων ανθρώπων που αισθάνεται σήμερα «πολύ ή αρκετά μόνος». Πιο εντυπωσιακό από όλα τα ευρήματά της, όμως, αποτελεί το γεγονός ότι ενώ τα ποσοστά των ηλικιωμένων που αισθάνονται «πολύ ή αρκετή μοναξιά» είναι τα χαμηλότερα (17%), τα υψηλότερα ποσοστά στη συγκεκριμένη κατηγορία είναι εκείνα των νέων 19-29 ετών (ποσοστό 27%). Κάτι βέβαια που μοιάζει λογικό για μια γενιά «υπερδικτυωμένη» – κάθε αμερικανός μιλένιαλ υπολογίζεται πως θα περάσει, κατά μέσο όρο, 21 χρόνια, 4 μήνες και 29 ημέρες online στη διάρκεια της ζωής του. Τα παραπάνω επιβεβαιώνουν και άλλες έρευνες. Σύμφωνα με μια από αυτές, την οποία διεξήγαγε ασφαλιστική εταιρεία υγείας στις ΗΠΑ σε 20.000 άτομα, εκείνοι που ανήκουν στην ηλιακή ομάδα 18-22 ετών δήλωσαν ότι νιώθουν κοινωνικά αποκομμένοι σε μεγαλύτερο ποσοστό από τους μεγαλύτερους.
Επιβεβαιώνοντας τη σοβαρότητα των παραπάνω, ο ΠΟΥ δημιούργησε ήδη μια διεθνή επιτροπή για το πρόβλημα, που θα λειτουργήσει για 3 χρόνια, με επικεφαλής τον γενικό χειρουργό των ΗΠΑ, δρ Vivek Murthy, και την απεσταλμένη της Αφρικανικής Ενωσης για τη νεολαία Chido Mpemba.
«Υπάρχουν μέρες που δεν μιλάω με κανέναν»
Η αλήθεια είναι, όμως, πως οι κοινωνίες μας δεν ενθαρρύνουν πλέον ιδιαίτερα τις κοινωνικές επαφές. Μηχανήματα απλής τεχνολογίας ή τεχνητής νοημοσύνης αντικαθιστούν την ανθρώπινη παρουσία παντού – στις τράπεζες, σε κάποια καταστήματα κ.λπ. Κάνουν πιο δύσκολο ακόμα και αυτό που μας είπε η 70χρονη Σταυριανή Ανδρεάδη, η οποία ζει μόνη εδώ και 30 χρόνια. «Υπάρχουν μέρες που δεν μιλάω με κανέναν. Τότε, ντύνομαι και πηγαίνω μέχρι το περίπτερο ή για σουβλάκι. Ετσι. Για να μιλήσω με έναν άνθρωπο. Εστω και με τον περιπτερά ή τον σουβλατζή».
Από την άλλη πλευρά, τα κοινωνικά δίκτυα δίνουν την ψευδαίσθηση ανθρώπινης επαφής, τη «μαγική εικόνα» των νέων σχέσεών. Παρόμοια η περίπτωση της συνταξιούχου Ελένης Π. Ζει μόνη. Είχε φίλες στη γειτονιά, έβγαινε μαζί τους για καφέ, είχε έναν ευρύ κύκλο κοινωνικών επαφών, πήγαινε ταξίδια. Ολα αυτά μέχρι πριν από περίπου 5 χρόνια, όταν και ανακάλυψε τα κοινωνικά δίκτυα. Εκτοτε, μόλις ξυπνάει το πρωί, ετοιμάζει τον καφέ της και ασχολείται όλη τη μέρα με τις αναρτήσεις της και τις συνομιλίες με τους διαδικτυακούς φίλους. Βγαίνει σπάνια – μόνο για να αγοράσει τα απαραίτητα. Δηλώνει ευχαριστημένη και ότι δεν προλαβαίνει να μιλά πια με τις γειτόνισσες. «Με κούρασαν κιόλας». Πιστεύει ότι την καλύπτουν συναισθηματικά οι «φίλοι» από τα κοινωνικά δίκτυα.
Η συγκατοίκηση ηλικιωμένων
Στην Ελλάδα, ευτυχώς, η κατάσταση είναι σχετικά καλή. Σύμφωνα με την έρευνα της Meta-Gallup, μόλις το 11% νιώθει πολύ μοναξιά, ποσοστό που μας κατατάσσει στην 118η θέση από τις 140 χώρες, ενώ στο ερωτηματολόγιο για τις κοινωνικές συναναστροφές το 87% δήλωσε ότι αισθάνεται πολύ ή αρκετά συνδεδεμένο με άλλους ανθρώπους. Στη χώρα μας επίσης γίνεται μια σειρά από ομαδικές προσπάθειες από ανθρώπους που βιώνουν μοναξιά για να την πολεμήσουν, με χαρακτηριστικότερες δύο διαδικτυακές πρωτοβουλίες κατά της μοναξιάς: τη «Συγκατοίκηση φίλων 60+ & 60-» που ξεκίνησε στη Θεσσαλονίκη πριν από περίπου έναν χρόνο και μετράει 3.817 μέλη και τις «Κοινότητες συγκατοίκησης ηλικιωμένων και μη – Φτιάχνω το μέλλον μου!» με 7.000 μέλη. Η ιδέα είναι η συγκατοίκηση ηλικιωμένων μόνων – για συντροφιά, παρέα και οικονομία.
Ενα πείραμα και οι επιπτώσες του
Η πανδημία της COVID έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διάδοση της «νέας πανδημίας». Κάποιος χαρακτήρισε την καραντίνα σαν «ένα πείραμα στη μοναξιά». Σύμφωνα με τη μελέτη «Μοναξιά στην ΕΕ» του Joint Research Centre (JRC) της ΕΕ, η επικράτηση της μοναξιάς αυξήθηκε τους μήνες που ακολούθησαν το ξέσπασμα της COVID-19. Το 2016 περίπου το 12% των ευρωπαίων πολιτών ανέφερε ότι αισθανόταν μοναξιά περισσότερο από τον μισό χρόνο της ημέρας του. Τους πρώτους μήνες της πανδημίας το ποσοστό υπερδιπλασιάστηκε και έφτασε το 25%. Η τηλεργασία, από την άλλη, διαδόθηκε μαζικά και περιόρισε την κοινωνική επαφή. Πολλοί εργάζονται πια από το σπίτι, στερούμενοι έστω και την… καλημέρα των συναδέλφων. «Η κοινωνική συναναστροφή είναι μια σπάταλη δραστηριότητα», έγραψε ο σύμβουλος μάρκετινγκ Kian Bakhtar στο «Forbes», «μέσα από τον φακό των ψυχρών σκληρών αριθμών. Αλλά βλέποντας το θέμα μέσα από τα ανθρώπινα μάτια, η κοινωνική συναναστροφή είναι αυτή που μας κάνει ανθρώπους».
Σοβαρές συνέπειες στην υγεία
Πάντως, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, πλήθος ερευνών αποδεικνύει ότι η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά έχουν σοβαρές συνέπειες στη φυσική και πνευματική υγεία των ανθρώπων. Οσον, δε, αφορά τη θνητότητα, σύμφωνα πάντα με τον ΠΟΥ, οι συνέπειές τους είναι συγκρίσιμες με άλλους παράγοντες κινδύνου όπως είναι το κάπνισμα και η παχυσαρκία. «Η έλλειψη κοινωνικής σύνδεσης είναι τόσο επικίνδυνη όσο το να καπνίζει κανείς 15 τσιγάρα καθημερινά» αναφέρει έκθεση του Συμβουλίου του Γενικού Χειρουργού των ΗΠΑ.
Μπροστά στους κινδύνους που εγκυμονεί η νέα πανδημία, τόσο ο ΠΟΥ όσο και η ΕΕ και μια σειρά κρατικών αλλά και ιδιωτικών φορέων ζητούν να ληφθούν μέτρα. Στη Μεγάλη Βρετανία, όπου από το 2018 υπάρχει υπουργείο Μοναξιάς, έχουν αναπτυχθεί δράσεις με χρηματοδότηση από το κράτος για δημόσιες καμπάνιες, ενίσχυση εθνικών ΜΚΟ για την αντιμετώπιση της μοναξιάς απευθυνόμενες σε ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες, ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στην ψυχική υγεία, ενίσχυση πληθώρας τοπικών κοινοτικών οργανώσεων για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων που ενισχύουν τη διαπροσωπική αλληλεπίδραση και τη διασύνδεση με την κοινότητα σε άτομα ευάλωτα στην απομόνωση και στα αισθήματα μοναξιάς κ.λπ.
Στις ΗΠΑ, ακόμα και η διάσημη σύμβουλος για θέματα σεξ Dr Ruth έγινε πρεσβευτής για την καταπολέμηση της μοναξιάς στη Νέα Υόρκη.
Και κάτι ακόμα που μοιάζει απλό αλλά δεν είναι: Σε μια αγγλική πόλη τοποθετήθηκαν παγκάκια με την επιγραφή «κάθισε εδώ αν δεν σε πειράζει να σταματήσει κάποιος και να σε χαιρετήσει». Το πείραμα είχε τέτοια επιτυχία ώστε διαδόθηκε γρήγορα στην υπόλοιπη Μεγάλη Βρετανία, στον Καναδά και στην Πολωνία…
Αγορές για μόνους
Υπάρχει βέβαια και η «απέναντι πλευρά». Εκείνων δηλαδή που διασκεδάζουν τη μοναξιά, τη θεωρούν μέρος της ζωής τους που δεν τους προκαλεί μελαγχολία και ψωνίζουν δώρα για τους ίδιους. Σύμφωνα με έρευνα που έγινε στις ΗΠΑ, περίπου τα 2/3 των μελλοντικών αγοραστών στο Black Friday ή στο Cyber Monday θα αγοράσουν πράγματα για τον εαυτό τους ή το σπίτι τους. Από την Κίνα μάλιστα ξεκίνησε (στην αρχή σαν αντίδραση για τη μανία της ημέρας του Αγίου Βαλεντίνου), αλλά καθιερώθηκε πια σε πολλές χώρες, η 11η Νοεμβρίου ως Singles day. Μέρα αργίας, γιορτής και online αγορών για τους μόνους.
Τι λένε οι ειδικοί
Ο φόβος της εγκατάλειψης
Τα ελλείμματα στις σχέσεις από τη δυσκολία ή την αποτυχία του μοιράσματος
Η καθηγήτρια Ψυχολογίας Ευαγγελία Γαλανάκη έχει ασχοληθεί ενδελεχώς με το φαινόμενο της μοναξιάς στο βιβλίο της «Μοναξιά – το παράδοξο της ανθρώπινης φύσης». «Βιώνει κανείς μοναξιά όταν δεν νιώθει εγγύτητα, οικειότητα σε μια στενή, συνήθως δυαδική σχέση. Τη βιώνει όμως και όποιος νιώθει ότι δεν ανήκει σε μια ομάδα, σε ένα κοινωνικό δίκτυο» λέει η ίδια. «Η μοναξιά απορρέει από τα “αντικειμενικά” ελλείμματα στις σχέσεις, από τη δυσκολία ή την αποτυχία του μοιράσματος: ανεπαρκείς γονείς, ελάχιστοι φίλοι, “φίλοι” που δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε, αγαπημένα πρόσωπα και τόσα άλλα. Υπάρχουν όμως και τα “υποκειμενικά” ελλείμματα: κανείς δεν βλέπει κανένα πρόβλημα στις σχέσεις ενός ανθρώπου, εκτός από τον ίδιο». Σύμφωνα με την κυρία Γαλανάκη, «ο φόβος της μοναξιάς και το άγχος αποχωρισμού από τα αγαπημένα πρόσωπα είναι δυο εμπειρίες κυρίαρχες στην αρχή της ζωής και σχετίζονται η μια με την άλλη. Ο άνθρωπος φοβάται μην τον εγκαταλείψουν, μη μείνει μόνος του. Από την αρχή της ζωής, η ικανότητα να αντιμετωπίζει κανείς το άγχος αποχωρισμού μειώνει τον φόβο της μοναξιάς. Και αντίστροφα, η ικανότητα να αντέχει κανείς να είναι μόνος του οδηγεί σε ένα εξίσου ανεκτό άγχος αποχωρισμού».
Προσεγγίζοντας το φαινόμενο από κοινωνιολογική άποψη, ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Νίκος Παναγιωτόπουλος λέει ότι «είναι ένα φαινόμενο που διέπει όλες τις κοινωνίες. Πιστεύω ότι θα ενταθεί. Είναι απόρροια αυτού που λέμε “ήθος” με την αρχαία έννοια του όρου, δηλαδή του συστήματος των αξιών που διέπουν τις κοινωνίες τα τελευταία 50 χρόνια» λέει χαρακτηριστικά. «Είναι το “ήθος” που απορρέει από την επικυριαρχία του ατομισμού που εκπέμπει και αναπαράγει η ιδεολογία της αγοράς: το αφήστε την αγορά να κάνει τα πράγματα όπως εκείνη νομίζει, το ότι θα πρέπει όλα τα πράγματα να μετρώνται με βάση την αποδοτικότητά τους κ.λπ. Αυτό κάνει την κοινωνία να γιορτάζει τη λατρεία του εγώ. Ο καθένας δοκιμάζεται προκειμένου να μπορέσει να επιβιώσει μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον που δεν αναγνωρίζει καμία αποτελεσματικότητα καμίας κοινωνικής δομής, καμίας συλλογικότητας. Εχει διαποτίσει πια το μεδούλι όλων των κοινωνιών, άρα και των ανθρώπων με τρόπο ώστε κανείς να μην αισθάνεται ότι μπορεί να είναι αποτελεσματικός αν είναι μαζί με κάποιον. Σε μια σχέση, όμως, το 1 και 1 δεν κάνει 2, κάνει κάτι άλλο. Σε μια κοινωνία, λοιπόν, που το 1 και 1 κάνουν 2, που μετράμε τον καθένα σαν μονάδα, όλοι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους σαν μονάδα. Αυτή η υπολογιστική νοοτροπία κάνει τους ανθρώπους να μην έχουν να δώσουν τίποτα. Σε μια εποχή όπου ο καθένας δεν μπορεί παρά να αρχίζει και να τελειώνει με τη σκέψη του στον εαυτό του, μοιάζει ανίκανος να μοιραστεί» προσθέτει ο κ. Παναγιωτόπουλος.
