Χρόνο με τον χρόνο, μήνα με τον μήνα, μέρα με τη μέρα, η βία που ξεσπά στους δρόμους των πόλεων με πρωταγωνιστές ανήλικους νέους αυξάνεται, σοκάρει, αποκτά διαρκώς νέα μορφή, καταλήγει συχνά σε ακρότητες. Πώς φτάσαμε εδώ; «Το Βήμα» έφερε στο ίδιο τραπέζι τον Πάρη και τον Αλέξανδρο, δύο μαθητές της Γ’ Λυκείου, την καθηγήτρια Ψυχολογίας και συγγραφέα Φωτεινή Τσαλίκογλου, τον συγγραφέα και στιχουργό Οδυσσέα Ιωάννου, με την ιδιότητα του πατέρα, και τον ποιητή-δοκιμιογράφο Δημήτρη Αγγελή, με την ιδιότητά του ως εκπαιδευτικού και διευθυντή σχολείου. Και ιδού τι ακολούθησε…

Τα παιδιά έχουν πάρει ήδη τις θέσεις τους. Ο Αλέξανδρος και ο Πάρης προσπαθούν να μας βοηθήσουν να καταλάβουμε την ψυχολογία των νέων, χωρίς να αποκαλύψουν (για ευνόητους λόγους) την ταυτότητά τους. Ο Οδυσσέας Ιωάννου φτάνει πρώτος, κάθεται στο τραπέζι, μπροστά του έχει μία κόλλα χαρτί και ένα στυλό για να κρατά σημειώσεις. Στην αίθουσα μπαίνει η Φωτεινή Τσαλίκογλου. «Πού κάθομαι;». «Έλα δίπλα μου» της λέει ο Οδυσσέας Ιωάννου.

Ο Δημήτρης Αγγελής κάθεται στην άκρη του τραπεζιού. Ξεκινούν οι συστάσεις. Η Φωτεινή Τσαλίκογλου παίρνει πρώτη τον λόγο και εκφράζει τη χαρά της που στην παρέα μας έχουμε δύο μαθητές.

«Συνήθως οι «μεγάλοι» μιλάμε εκ μέρους των παιδιών νομίζοντας ότι τα κατανοούμε. Είναι όμως τόσο διαφορετικό να μιλάμε στο όνομα των παιδιών, ακόμα και υπερασπιζόμενοι τα δικαιώματά τους, και τόσο διαφορετικό να ακούμε τα ίδια τα παιδιά». Αν και άγνωστοι μεταξύ μας, ο πάγος σπάει γρήγορα και ο πληθυντικός γίνεται ενικός. Δεν υπάρχουν κανόνες. Ο καθένας μπορεί να ρωτήσει ό,τι θέλει όποιον θέλει, να διαφωνήσει ή να συμφωνήσει. Τον λόγο παίρνει ο Οδυσσέας Ιωάννου. Μιλάει με τη βασική του ιδιότητα, αυτήν του πατέρα.

Οδυσσέας Ιωάννου: «Πιστεύω ότι πρέπει να συμφωνήσουμε σε ένα πράμα, ότι ο μεγάλος ελέφαντας στο δωμάτιο είναι η φτώχεια. Τα παιδιά μεγαλώνουν διαβάζοντας και βιώνοντας ότι θα είναι η πρώτη γενιά παιδιών που θα ζήσουν χειρότερα από τους γονείς τους. Η κρίση και η ραγδαία φτωχοποίηση ενός πολύ μεγάλου κομματιού της ελληνικής κοινωνίας έχει ως αποτέλεσμα πολλά παιδιά να μεγαλώνουν σε οικογένειες που βιοπορίζονται δύσκολα. Αυτό δημιουργεί από τη φύση του μια βία. Δεν ξέρω αν έχει γίνει κάποια έρευνα που να εξετάζει το βιοτικό επίπεδο των παιδιών που ασκούν βία, αλλά θεωρώ πως κάπου εκεί θα βρούμε απαντήσεις».

Φωτεινή Τσαλίκογλου: «Κι όμως, δεν είναι έτσι τακτοποιημένα τα πράγματα. Δεν υπάρχουν από τη μία τα παραβατικά παιδιά φτωχών οικογενειών και από την άλλη εκείνα των προνομιούχων οικογενειών. Η παραβατικότητα των ανηλίκων είναι ένα διαταξικό φαινόμενο. Ο καθρέφτης ενός ολοένα και πιο βίαιου, ρευστού και αβέβαιου κόσμου που μας περιβάλλει».

Ο Οδυσσέας Ιωάννου διευκρινίζει αμέσως. «Αν ακούστηκε κάπως έτσι, παρεξηγήθηκα. Απλά όλο αυτό στην κοινωνία δημιουργεί μια τρομερή περιχαράκωση» συμπληρώνει. Ο Δημήτρης λέει ότι το πρόβλημα είναι η έλλειψη προοπτικής.

Δημήτρης Αγγελής: «Ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες συνθήκες που βιώνει κάθε οικογένεια, τα παιδιά νιώθουν ότι δεν υπάρχει μέλλον. Αισθάνονται ότι θα τελειώσουν το σχολείο, θα βρεθούν σε μια σχολή και θα έρθουν αντιμέτωπα με την ανεργία. Το καινούργιο επιχείρημα είναι ότι δεν χρειαζόμαστε πτυχία και μόρφωση αφού παραμονεύει η ματαίωση, άρα εδώ υπάρχει ένα αδιέξοδο».

Ο.Ι.: «Ο αποκλεισμός από ένα καλύτερο μέλλον. Ενας άνθρωπος ο οποίος σε διάφορους τομείς αισθάνεται ηττημένος. Ενα παιδί που αισθάνεται ηττημένο στα οικονομικά των γονιών του. Ηττημένο στα δικά του οικονομικά. Ηττημένο γιατί η κοινωνία δεν του παρέχει κάποια ασφάλεια. Ηττημένο γιατί αυτή η κοινωνία δεν του παρέχει το μέλλον που ονειρεύεται. Οταν αισθάνεσαι παντού ηττημένος, θέλεις κάπου να αισθανθείς νικητής. Θέλεις κάπου να κερδίζεις. Οταν φτιάχνεις μια ομάδα, δέρνεις συνομηλίκους σου και το αναρτάς, αισθάνεσαι ότι παίρνεις τη ζωή σου στα χέρια σου, ότι κάπου νικάς. Είναι πολύ μεγάλο το δηλητήριο του να είσαι παντού ηττημένος. Ετσι – αν και ανοίγω το θέμα πολύ – εξηγείται και η άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ελλάδα. Ηττημένοι άνθρωποι που αισθάνονται ότι υπάρχει μια συλλογικότητα στην οποία κερδίζουν».

Πάρης: «Σε πολλά από αυτά τα βίντεο όμως που ανεβαίνουν υπάρχει παραπληροφόρηση. Το θύμα μπορεί να μην είναι θύμα. Δηλαδή, όταν πηγαίνεις σε ένα προγραμματισμένο ραντεβού για ξύλο. Μπορεί να τις φάω εγώ και να θεωρηθεί ότι εγώ είμαι το θύμα γιατί εγώ δέχτηκα την επίθεση. Αν δεν ήμουν όμως το θύμα, θα ήμουν ο θύτης. Ετσι γίνεται σε ένα προγραμματισμένο ραντεβού για ξύλο. Κανένα μέλος δεν είναι αθώο».

Η Φωτεινή Τσαλίκογλου ζητάει από τα παιδιά να δημιουργήσουν μια εικόνα.

Φ.Τ.: «Κι αν σας έλεγα τώρα να πάρετε ένα χαρτί και να ζωγραφίσετε το μέλλον σας, τι είναι αυτό που σας φέρνει στο μυαλό η λέξη μέλλον;».

Πάρης: «Θα σας πω τι θα ήθελα να μου φέρνει στον νου η λέξη «μέλλον». Αρχικά θα ήθελα να μου φέρνει ευτυχία και έπειτα επιτυχία στα πράγματα με τα οποία θα ήθελα να ασχοληθώ. Αλλά παρατηρώ ότι το τελευταίο χρονικό διάστημα η τάση που επικρατεί είναι το γρήγορο και εύκολο χρήμα σε μικρή ηλικία».

Ο καθηγητής συμφωνεί μαζί του και κάνει μία επιπλέον διαπίστωση.

Δ.Α.: «Αν ακούσει κανείς την τραπ μουσική, τη μουσική που κατεξοχήν ακούνε τα παιδιά του Γυμνασίου, θα διαπιστώσει ότι πρότυπο είναι το εύκολο χρήμα και τα ακριβά αυτοκίνητα. Αν τους ρωτήσεις τι θέλουν να κάνουν στη ζωή τους, τις περισσότερες φορές δεν αναφέρουν κάποιο συγκεκριμένο επάγγελμά. Θέλουν απλώς χρήματα και δεν τους νοιάζει πώς θα τα αποκτήσουν».

Ο.Ι.: «Η μουσική και η τέχνη δεν δημιουργούν πράγματα αλλά είναι το soundtrack των πραγμάτων που έχουν ήδη συμβεί. Πρώτα γίνεται κάτι, και ακολουθεί ο καλλιτέχνης, να γράψει για αυτό που έγινε. Είναι σαν να μου ζητάς να γράψω το soundtrack πριν γυριστεί μια ταινία. Η τραπ δεν δημιουργεί κάτι, εκφράζει αυτό που ήδη υπάρχει. Η τέχνη δεν δημιούργησε παραστάσεις, εκφράζει αυτό που έγινε. Αντανακλά την πραγματικότητα. Ας προσθέσουμε σε αυτό και την κατασυκοφάντηση κάθε συλλογικότητας. Εμείς μεγαλώσαμε με τις συλλογικότητες, με κοινά όνειρα και κοινούς αγώνες. Σήμερα, ο καθένας θεωρεί ότι θα τη «σκαπουλάρει» μόνος του. Αρα, μιλάμε για έναν άκρατο ατομισμό. Οτιδήποτε άλλο θεωρείται μπανάλ».

Δ.Α.: «Πάντως, κανένα παιδί από μόνο του δεν είναι κακό – και φιλότιμο βρίσκεις και ευαισθησίες. Το πρόβλημα είναι οι αγελαίες συμπεριφορές, όπου μέσα εκεί κανείς δεν είναι ο εαυτός του. Παρασύρεται από την αγέλη και κάνει πράματα που δεν θα έκανε διαφορετικά».

Φ.Τ.: «Είναι η ψυχολογία του όχλου. Η ατομικότητα εδώ διαλύεται. Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σαν μια προστατευτική δομή έχει διαρραγεί. Ακόμα και το ύστατο καταφύγιο, η οικογένεια, χάνει την προστατευτική του δύναμη».  

Ο ρόλος της οικογένειας

Η Φωτεινή Τσαλίκογλου παροτρύνει τα παιδιά να μιλήσουν για τις σχέσεις με τους γονείς τους.

Αλέξανδρος: «Κάθε παιδί βιώνει διαφορετικά τη σχέση του με την οικογένεια. Εγώ πιστεύω ότι οι γονείς θα πρέπει να έρθουν πιο κοντά στα παιδιά. Να συγχωρούν τα λάθη τους και να τους δίνουν ευκαιρίες. Είμαστε μια γενιά που έχει περισσότερα ερεθίσματα, άρα θα κάνουμε και περισσότερα λάθη».

Η επόμενη ερώτηση προς τους δύο νέους τίθεται ευθέως: «Εχετε εμπλακεί σε παραβατικές πράξεις;». Και οι δύο θα μου απαντήσουν θετικά. Και οι δύο έχουν μπλεχτεί σε καβγάδες με συνομηλίκους τους, και οι δύο έχουν προκαλέσει, όπως λένε, φθορές στο σχολικό κτίριο. Ετσι, η κουβέντα φτάνει στα νέα μέτρα που εισηγείται η κυβέρνηση, σύμφωνα με τα οποία οι γονείς θα πληρώνουν – κυριολεκτικά – «τα σπασμένα» των παιδιών τους. Οι δύο μαθητές ωστόσο δεν έχουν ιδέα. Δεν γνωρίζουν ότι σύμφωνα με τις εισηγήσεις οι γονείς τους ενδέχεται ακόμα και να μπουν στη φυλακή, εξαιτίας των δικών τους παραβατικών πράξεων, αφού η εισήγηση κάνει λόγο για εκτιτέες ποινές. Η είδηση τους σοκάρει.

Αλέξανδρος: «Υπάρχει το ενδεχόμενο να μπουν οι γονείς μου φυλακή για κάτι που θα κάνω εγώ; Αυτό δεν πρόκειται να γίνει ποτέ. Στην ηλικία που έχουμε φτάσει, έχουμε εμείς την ευθύνη των πράξεών μας».

Πάρης: «Θα μαλώσω εγώ με τους συμμαθητές μου; Θα τραυματιστεί κάποιος και θα είναι ένας από τους δύο μου γονείς στη φυλακή;».

Τους φαίνεται σχεδόν αδιανόητο! «Ποια θα είναι η ατμόσφαιρα στο σπίτι ύστερα από την εφαρμογή ενός τέτοιου τιμωρητικού μέτρου;» αναρωτιέται η Φωτεινή. «Δεν θα υπάρχει καν ατμόσφαιρα!» απαντούν οι μαθητές με γέλια.

Η ίδια κάνει μια διαπίστωση: «Πάμε λοιπόν να θεσπίσουμε ένα κατασταλτικό μέτρο, να φτιάξουμε κάτι και βλέπουμε τα συντρίμμια που μπορεί να παράξει αυτό που φτιάχνουμε. Η καταστολή ποτέ δεν θεράπευσε το πρόβλημα. Η βία των ανηλίκων παίρνει τις διαστάσεις μιας ακατάσχετης αιμορραγίας που πάμε να  γιατρέψουμε με αραχνοΰφαντες γάζες…».

Ο.Ι.: «Εχω την εντύπωση ότι η κυβέρνηση λειτουργεί με το θυμικό και λίγο εκδικητικά. Οταν βλέπεις σε ένα βίντεο 15 παιδιά να χτυπούν ένα παιδί, αυτομάτως κάνεις μια αναγωγή και θεωρείς ότι το θύμα είναι το δικό σου παιδί και λες: «Τους αλήτες! Να πάνε φυλακή». Τελικά όμως δεν ανακοινώθηκε τίποτα παρά μόνο τιμωρίες».

Β.Κ: Αν η τιμωρία δεν είναι η λύση, τότε πρέπει να μιλήσουμε για πρόληψη.

Φ.Τ.: «Η πρόληψη: μια μαγική λέξη-καραμέλα. Δεν θα έλθει εξ ουρανού μόνο και μόνο επειδή την επικαλούμαστε. Σε έναν κόσμο όπου η βία κυβερνά, συνηθίζεται, εξημερώνεται, γίνεται κομμάτι μιας νέας κανονικότητας. Τόσο αναμενόμενης όσο ο αέρας που αναπνέουμε».  

Δ.Α.: «Πάντως πρέπει να πούμε ότι μας έλειπαν τα εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε τις δύσκολες περιπτώσεις. Η ήττα του σχολείου ήταν πως αποδέχεται με έναν τρόπο ότι δεν μπορεί να καλλιεργήσει ένα νέο αξιακό σύστημα».

Ο Πάρης απευθύνει μια ερώτηση στον καθηγητή που αφορά τον αποκλεισμό από τις εκδρομές.

Πάρης: «Κύριε Δημήτρη, θα ήθελα να σας κάνω μια ερώτηση σχετικά με τον νέο νόμο που δίνει τη δυνατότητα στον σύλλογο να αποκλείσει παιδιά από τις εκδρομές. Θα ήθελα να ακούσω τη γνώμη σας».

Δ.Α.: «Δεν μου έχει τύχει ακόμη. Νομίζω πως πρώτα θα μιλούσα με τον γονιό. Η εμπειρία μου λέει ότι ένα παιδί παραβατικό μέσα στην τάξη, όπου ενδεχομένως ασφυκτιά, μπορεί να είναι υποδειγματικό σε μια εκδρομή. Οπότε εγώ δεν θα σε απέκλεια».

Φ.Τ.: «Αν σε απέκλειαν από μια εκδρομή, φαντάσου την επόμενη ημέρα πώς θα είσαι στην τάξη…».

Πάρης: «Θα είναι αρνητική. Αν έχανα την εκδρομή, θα έλεγα αφού έχασα την εκδρομή που ήταν σημαντική για μένα, τότε δεν έχω τίποτα άλλο να χάσω και θα συνεχίσω τη λάθος συμπεριφορά».

Φ.Τ.: «Aν ένα κεντρικό ερώτημα που απασχολεί κάθε έφηβο είναι η εικόνα του εαυτού του, το βασανιστικό ερώτημα «ποιος είμαι», τότε κάθε επιβολή τιμωρίας αξίζει να τη σκεφτούμε ξανά και ξανά. Η τιμωρία λειτουργεί και σαν το καταφύγιο κατασκευής μιας ταυτότητας. Της παραβατικής. Μπροστά δηλαδή στην εφηβική αγωνία του «ποιος είμαι;» η παραβατικότητα, ενισχυμένη από την τιμωρία, χαρίζει στον έφηβο μια έτοιμη ταυτότητα. «Είμαι ο παραβατικός». Κι όμως, θα μπορούσες να είσαι κάτι άλλο από αυτό που μπορούν στο τέλος να σε κάνουν να είσαι».

Β.Κ: Αν γίνει κάτι σοβαρό, θα το μοιραστείτε με τους γονείς σας;

Αλέξανδρος: «Εγώ προσωπικά θα το κρύψω. Οχι επειδή φοβάμαι τις συνέπειες αλλά επειδή δεν θέλω να τους στενοχωρήσω».

Πάρης: «Κι εγώ θα το κρύψω. Για να μην τους στενοχωρήσω, να μην τους εκθέσω και να μην τους φέρω σε δύσκολη θέση». 

Β.Κ: Οδυσσέα, οι κόρες σου σού μιλάνε;

Ο.Ι.: «Θέλω να πιστεύω πως ναι. Ειδικά η μεγάλη. Προσπαθώ κι εγώ να την προσεγγίζω με διάφορους τρόπους και θέλω να πιστεύω ότι μου τα λέει όλα. Εκτός και αν πιστεύω ότι είμαι ένας καλός μπαμπάς που μιλάει με την κόρη του και ξαφνικά πέσω από τα σύννεφα».

Ο εγκλωβισμός της πανδημίας 

Ο Δημήτρης Αγγελής βάζει στο τραπέζι το θέμα της πανδημίας.

Δ.Α.: «Η αίσθησή μου είναι ότι ο παρατεταμένος εγκλωβισμός δημιούργησε πρωτόγνωρες συνθήκες. Οι μαθητές νιώθουν ότι εφόσον περάσαμε αυτό το κενό διάστημα ζωής, τώρα πρέπει να ζήσουμε. Από την άλλη, και οι γονείς νιώθουν την ανάγκη να κάνουν τη ζωή τους. Παλιά οι γονείς ήταν πιστοί σύμμαχοι του σχολείου, πλέον νιώθουν ότι η όποια μομφή απέναντι στα παιδιά τους απευθύνεται και στους ίδιους».

Αλέξανδρος: «Νιώθουμε την ανάγκη να έχουμε εμείς τον πρώτο λόγο, να αποφασίζουμε εμείς για τις ζωές μας και να μην ξαναεπιτρέψουμε να δεχθούμε εντολές».

Φ.Τ.: «Είναι πάντα ανακουφιστικό να βρίσκουμε μία αιτία και να την αναγορεύουμε σε αιτιολογικό παράγοντα. Προφανώς η πανδημία βιώθηκε τραυματικά αλλά και πριν την πανδημία δεν ήταν όλα καλά. Ηταν τα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Ηρθε όμως η πανδημία με το φάντασμα του θανάτου και τα άλλαξε όλα. Τα παιδιά νιώθουν ότι τους χρωστάει η ζωή τον ελεύθερο χρόνο και την ελευθερία που τους στέρησε και ότι πρέπει να τα πάρουν πίσω συμπυκνωμένα».

Ο Οδυσσέας Ιωάννου δίνει στη συζήτηση τον καλύτερο επίλογο. Ζητάει από τα παιδιά να κλείσουν τα μάτια και να κάνουν μία εικόνα.

Ο.Ι.: «Σκεφτείτε τον εαυτό σας σε 10 χρόνια. Στα 28. Μπαίνετε σε ένα μπαρ. Βλέπετε μια πολύ όμορφη κοπέλα. Της μιλάτε… Σας απαντάει… Κι αρχίζετε να κάνετε παρέα. Σας αρέσει αυτή η εικόνα;».

Οι μαθητές απαντούν θετικά. Στη συνέχεια τους προτρέπει απλώς να σκεφτούν πώς θα έκανε τη ζωή τους μια παραβατική πράξη. Τι μέλλον θα έφερνε;

To TikTok, τα video games και οι ειδήσεις

Για λίγο, ο λόγος ανήκει στα παιδιά και μόνο. Γρήγορες ερωτήσεις και γρήγορες απαντήσεις.

Β.Κ: «Θα ήταν λιγότερη η βία αν δεν υπήρχαν το TikTok και τα υπόλοιπα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;»
Πάρης: «Οχι. Το τρόπαιο δεν είναι η δημοσιοποίηση, είναι η άποψη των άλλων».
(Ο Οδυσσέας Ιωάννου διαφωνεί, θεωρεί πως αν δεν υπήρχε το κινητό τηλέφωνο για να ανεβάσεις την πράξη βίας, οι μισές πράξεις βίας δεν θα γίνονταν)
Β.Κ: «Τα video games αυξάνουν τη βία;»
Αλέξανδρος: «Μόνο αν δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τον ψηφιακό κόσμο από την πραγματικότητα. Διαφορετικά, όλη η ζωή μου έχει βία, τα παιχνίδια, οι ταινίες, η μουσική».
Β.Κ: «Οι ειδήσεις;»
Πάρης: «Οι ειδήσεις μάς εξοικειώνουν με κάποιες εικόνες. Για παράδειγμα, στους πολέμους, βλέπουμε τους νεκρούς ή κατεστραμμένα κτίρια. Μας φαίνεται φυσικό».
Β.Κ: «Κάποιο κουμπί πανικού, θα βοηθούσε;»
Πάρης: «Οχι. Είναι δείγμα αδυναμίας».
Β.Κ: «Η βία των κοριτσιών είναι διαφορετική από των αγοριών;»
«Τόσο καιρό ήταν. Πλέον τα κορίτσια είναι το ίδιο βίαια. Νομίζω σε λίγο καιρό θα αρχίσουμε να βλέπουμε ξύλο μεταξύ ομάδων αγοριών και κοριτσιών. Τα κορίτσια παλιά είχαν τον ρόλο της πριγκίπισσας. Τώρα μας λένε: “Τι κοιτάς; Θέλεις να παίξουμε ξύλο;”».