Πριν από λίγες ημέρες μπήκαν οι τίτλοι τέλους για την «Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» που κράτησε έναν ολόκληρο χρόνο. Θα θυμόμαστε με θετικό πρόσημο πολλά από όσα έγιναν στη διάρκεια του 2023 και ένα από αυτά ήταν το ότι μας δόθηκε η ευκαιρία να μάθουμε την ύπαρξη αλλά και να συναντήσουμε πολύ αξιόλογους επιστήμονες που μας επισκέφθηκαν στο πλαίσιο αυτού του θεσμού.
Προς το τέλος της χρονιάς στις εκδηλώσεις αυτές κάναμε και τη γνωριμία του δρος Αντριου Κο (Andrew Koh). Είναι ένας βιοφυσικός που πρώτα έμαθε χημεία και μετά τον προσείλκυσε η αρχαιολογία όπου εκπόνησε και διδακτορική διατριβή.
Για να φθάσει να εργάζεται πλέον στο Μουσείο Peabody του Πανεπιστημίου Γέιλ και να είναι σήμερα ένας πολύ δραστήριος ερευνητής σε τόπους αρχαιολογικού ενδιαφέροντος της Μεσογείου, της Τουρκίας και του Καυκάσου.
Ισχυρίζεται ότι «στο πέρασμα της ιστορίας οι άνθρωποι παρήγαν, εμπορεύονταν και κατανάλωναν «αρχέγονα» προϊόντα. Ελαιόλαδο, κρασί, φαρμακευτικά προϊόντα από φυτά, και αναλύοντας τα υπολείμματά τους παίρνεις (ιδιαίτερα χρήσιμες) πληροφορίες για την τότε ζωή».
Για να θεμελιώσεις όμως τις πληροφορίες που μπορούν να σου δώσουν, όπως μας είπε σε μια ιδιαίτερη συνομιλία που είχαμε μαζί του, «χρειάζεται να κάνεις αναλύσεις με γνώσεις, μεταξύ άλλων, χημείας, γεωλογίας, βοτανικής, ιστορίας, ανθρωπολογίας», πράγμα που απαιτεί διεπιστημονικές συνεργασίες.
Η «φωνή» του αρχαίου ευρήματος
Ανάμεσα στις επιτυχίες του δρος Κο λογαριάζεται η ανάλυση του περιεχομένου ενός αλαβάστρινου αγγείου ηλικίας 2.500 ετών που κατέληξε στο μουσείο του Πανεπιστημίου του Γέηλ από την Αίγυπτο. Πιθανότατα σε μια χρονική περίοδο όπου η λέξη αρχαιοκαπηλία ίσως να μην υπήρχε καν στα λεξικά. Οταν, δηλαδή, ο καθένας έπαιρνε ό,τι ήθελε από όπου μπορούσε.
Εκεί το βρήκε ο κ. Κο και αντί να μείνει στην εγχάρακτη επιγραφή σε τρεις αρχαϊκές γλώσσες και άλλα τέτοια εκείνος εξέτασε το καφέ υπόλειμμα στο εσωτερικό του. Για να βρει τελικά ότι υπήρχαν σε αυτό ίχνη από μέλι αλλά και μόρια οπιούχου ουσίας. Για να εικάσει τελικά μια χρήση για ιατρικούς σκοπούς. «Κάναμε το βουβό αγγείο να μιλήσει», όπως μας είπε με δικαιολογημένη υπερηφάνεια.
Το ταλέντο του δρος Κο να κάνει τα βουβά αγγεία να μιλούν επεκτάθηκε και σε άλλα ευρήματα, άλλων γεωγραφικών περιοχών, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Μόχλος στο Λασίθι της Κρήτης. Με πολιτισμό 3.000 ετών.
Πριν 22 χρόνια περίπου σε χώρο ανασκαφής βρέθηκαν ογκώδη κάπως δοχεία από τη μινωική εποχή, 1500 π.Χ. Η ετυμηγορία προέκυψε τάχιστα: για το πάτημα των σταφυλιών. Ο κ. Κο ζήτησε να πάρει δείγμα από το εσωτερικό των αγγείων.
Το εξέτασε και αντί για κρασί βρήκε ότι περιείχε κάποια ελαιώδη ουσία και φυτικά υπολείμματα. Είναι λοιπόν για την παραγωγή καλλυντικών, του είπαν. Μετά από επίμονη μελέτη εντόπισε και υπολείμματα αρτεμισίας (warmwood) και άλλων φυτών. Τελικά, ο χώρος θεωρήθηκε φαρμακευτικό εργαστήριο.
Ομοίως στη Γαλιλαία του Ισραήλ το 2013. Σε ανασκαφή οικίας που δεν φαινόταν να είναι κάτι το ιδιαίτερο ήλθαν στο φως 40 πολύ μεγάλα πιθάρια όπου σε αυτά φαινόταν πως είχε αποθηκευτεί κρασί. Και εδώ η έρευνα η σχετική με άλλα υπολείμματα έφερε στο φως πως υπήρχαν και άλλες ουσίες όπως ένα είδος μαστίχας, κυπαρισσόμηλα, μέλι, κεδρέλαιο. Ισως δηλαδή να διατηρούσαν σε αυτά κάποιο παρασκεύασμα για φαρμακευτικούς σκοπούς και όχι να τοποθετήθηκε εκεί το κρασί απλά ως ένα ευφορικό μέσο.
Αόρατη αρχαιολογία
Το επίσημο όνομα που δίνει ο δρ Αντριου Κο στο ερευνητικό πεδίο με το οποίο ασχολείται είναι «Αρχαιοχημεία». Και με το όνομα αυτό υπονοεί τη χρήση χημικών τεχνικών για την απόσπαση πληροφοριών που έχουν να κάνουν με την πολιτιστική κληρονομιά της ανθρωπότητας.
Είναι μια επίπονη προσπάθεια ταυτόχρονης ενεργοποίησης και συνέργειας επιστημόνων από διάφορες ειδικότητες για τη συγκέντρωση στοιχείων από έναν τόπο. Ετσι έρχονται κοντά η εθνοβοτανολογία και η μελέτη αρχαίων κειμένων, η αρχαιολογία και η φαρμακευτική χημεία, ο εντοπισμός χώρων με αρχαιολογικό ενδιαφέρον από τον αέρα και την επιφάνεια του εδάφους. Απαιτούνται εργαστηριακές αναλύσεις αλλά και εξαντλητική πορεία στο πεδίο.
Κατά τον δρα Κο η δύναμη της βαθιάς (και όχι της απλά παράλληλης και επιφανειακής) συνεργασίας μεταξύ επιστημονικών ειδικοτήτων είναι προϋπόθεση για την ανάδυση αυτού που ονομάζει «αόρατη αρχαιολογία», μια αρχαιολογία που δεν στέκεται μόνο σε όσα βλέπει το γυμνό μάτι και όσα μπορεί να μελετήσει μόνο μία επιστήμη. Και η οποία μπορεί να έχει πολλαπλά οφέλη.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ επιστημόνων έχει ακόμη και σήμερα ως συνέπεια να καταστρέφονται πολύτιμο υλικό από την κακομεταχείριση των ευρημάτων, όπως είναι το ενδελεχές πλύσιμο!
Τα τελευταία χρόνια ο δρ Κο ασχολείται και με τον σπουδαίο οικισμό υστερομυκηναϊκης εποχής στον λόφο Καστρούλι (=μικρό κάστρο) της Νότιας Φωκίδας (δίπλα στο χωρίο Δεσφίνα) που εικάζεται πως πρόκειται για την ομηρική Ανεμώρεια (Ιλιάδα 2.521). Και όπως λέει, όνειρό του είναι «να ενώσω τοποθεσίες με ήρωες, όπως δεν έχει γίνει ξανά. Να μάθω πώς ζούσαν, αγαπούσαν, έτρωγαν, έπιναν, πέθαιναν».
Ανασηκώνοντας το πέπλο των Μυστηρίων στην Ελευσίνα
Ο δρ Κο αποκαλεί «organics» (οργανικά, οργανικές ενώσεις) τις ουσίες που συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον του και λέει γι’ αυτές: «Επαιξαν σημαντικό ρόλο στις αρχαίες κοινωνίες, τις γνώριζαν οι άνθρωποι χιλιάδες χρόνια πριν αλλά τώρα είναι σχεδόν αόρατες διότι έχουν εισχωρήσει στους πόρους των κεραμικών αγγείων».
Είναι όμως φορείς πολύτιμων πληροφοριών. Ετσι, σε συνεργασία και με άλλους επιστήμονες, ερευνά (και) την χρήση ψυχοτρόπων ουσιών σε σχέση με λατρευτικές τελετές ή και για απλά θεραπευτικούς σκοπούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ερυσίβη. Πρόκειται για το κοινό όνομα ενός μύκητα του γένους Claviceps (Κλαβίκεψ ο πορφυρός) που παρασιτεί σε ορισμένα δημητριακά (σίκαλη, κριθάρι, σιτάρι) και χλόες.
Υπολείμματά του έχουν βρεθεί σε τελετουργικά αγγεία μαζί με άλλα από μπίρα και διάφορους σπόρους. Η ερυσίβη περιέχει σε υψηλή ποσότητα (μέχρι 2% της ξηράς μάζας) την αλκαλοειδή ουσία εργοταμίνη (ergotamine), μια σύνθετη χημική ουσία. Η ουσία αυτή αναπτύσσει ένα ευρύ φάσμα βιολογικών επιδράσεων μεταξύ άλλων στο κυκλοφορικό και νευρικό σύστημα. Πιστεύεται πως χρησιμοποιήθηκε για χιλιάδες χρόνια σε μυστηριακές τελετουργίες για επίτευξη εκστατικών και ψυχοδηλωτικών καταστάσεων.
Ο δρ Κο ανέδειξε στη διάρκεια της ομιλίας του στην Ελευσίνα, ενώ ήταν κατηγορηματικός και στις συνομιλίες του μαζί μας, τη χρήση φυτικών ψυχοτρόπων ουσιών στην αρχαιότητα. Από παλιά, ήταν γνωστή η χρήση τους και χάρη στη σύγχρονη επιστήμη έχουμε πλέον μπροστά μας αποδείξεις γι’ αυτό. «Αρκεί να είμαστε αρκετά προσεκτικοί και παρατηρητικοί» όπως πιστεύει και λέει.
Συνολικά, από τις ομιλίες στην Ελευσίνα αναδύθηκε, κάπως σαν λευκός καπνός, η εντύπωση πως πλέον πολλοί ερευνητές μαζί θα τολμήσουν να υποστηρίξουν θεωρίες που ήταν μεν γνωστές αλλά ηθελημένα δεν γνώριζαν ευρεία δημοσιότητα, λόγω της (δικαιολογημένης) ευαισθησίας του θέματος των ψυχοτρόπων ουσιών. Φαίνεται πως τα βαριά πέπλα χρειάζονται πολλά χέρια για να ανασηκωθούν και τώρα μάλλον ήρθε η κατάλληλη ώρα.
Ανεμώρεια: Εκτός από την αναφορά στον Ομηρο για την τόσο ενδιαφέρουσα Ανεμώρεια έχουμε τη γλαφυρή εξήγηση από τον Στράβωνα για το όνομά της: «Η δε Ανεμώρεια ωνόμασται από του συμβαίνοντος πάθους. Καταιγίζει γαρ εις εαυτήν ο καλούμενος Κατοπτήριος χώρος, κρημνός τις από του Παρνασσού διήκων», Στράβωνος Γεωγραφικά (9.3.15).
Υστερομινωική: Η περίοδος 1600-970 π.Χ. όπου η κυριαρχία των Μινωιτών αρχίζει να εξασθενίζει. Υπήρχαν όμως ήδη πολλά κέντρα εκτός Κρήτης, όπως ίσως και αυτό της Ανεμώρειας, για να το αναφέρει ο Ομηρος, που συνέχιζαν τις παραδόσεις της.
