Πάπυροι: Το χαρτί του χθες φωτίζει το σήμερα

Ενα άκρως ευαίσθητο βιολογικό υλικό, ο πάπυρος, αποτέλεσε επί μακρόν το «χαρτί» του παρελθόντος. Οι πάπυροι λοιπόν που έχουν διασωθεί μέχρι τις ημέρες μας κρατούν πολλά μυστικά για την ιστορία μας: από τα μεγάλα λογοτεχνικά κείμενα της αρχαιότητας ως τις πολυποίκιλες εκφάνσεις της καθημερινότητας των αρχαίων Ελλήνων και όχι μόνο. Συχνά δε επιφυλάσσουν εκπλήξεις στους μελετητές τους, οι οποίοι ως σύγχρονοι «ντετέκτιβ» καλούνται να ξετυλίξουν (κυριολεκτικώς) την ιστορία των προγόνων μας και να φωτίσουν άγνωστες πτυχές της. Διόλου τυχαία, πάνω σε αυτό το ευαίσθητο υλικό στηρίζεται μια ολόκληρη επιστήμη, η παπυρολογία.

Τι ακριβώς είναι όμως η παπυρολογία; Οπως εξηγεί στο ΒΗΜΑ-Science o καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και Παπυρολογίας και πρόεδρος της Ελληνικής Παπυρολογικής Εταιρείας κ. Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, «πρόκειται για την ενασχόληση με ένα από τα πιο διαδεδομένα υλικά γραφής της αρχαιότητας. Η αρχαιότητα είχε πολλά υλικά γραφής – το αντίστοιχο του σημερινού χαρτιού ήταν ο πάπυρος, ένας μαλακός φορέας γραφής, σχετικά φθηνός, επάνω στον οποίο ήταν δυνατόν να γράψει κάποιος με μελάνι, να σβήσει σχετικά εύκολα αλλά και να τον μεταφέρει χωρίς κόπο αφού δεν είχε ιδιαίτερο βάρος. Οι πάπυροι φτιάχνονταν από το στέλεχος ενός φυτού, του παπύρου, και με δεδομένο ότι επρόκειτο για ένα βιολογικό υλικό αποτελεί θαύμα το ότι έχουν σωθεί τόσο πολλοί ως τις μέρες μας». Το φυτό πάπυρος καλλιεργείτο σε λίγες περιοχές του μεσογειακού κόσμου και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να καλλιεργείται κατά κύριο λόγο στην Αίγυπτο αλλά και στη Σικελία. Στη φαραωνική Αίγυπτο κατασκευάζονταν κύλινδροι παπύρων με μήκος ως και 20 μέτρα, ορισμένοι εκ των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. Οι ελληνικοί πάπυροι είχαν μήκος 1,5 με 3 μέτρα.

• Διαβάστε επίσης: Αρχαίοι πάπυροι: Οι φύλακες της γνώσης

Πάπυροι επί ελληνικού εδάφους…

Σύμφωνα με τον κ. Παπαθωμά, το πρόβλημα αυτού του υλικού είναι ότι καταστρέφεται εύκολα παρότι έχει μεγάλη διάρκεια ζωής – σώζονται αιγυπτιακοί πάπυροι από την τρίτη χιλιετία π.Χ. Ωστόσο από τη Βόρεια Μεσόγειο και την Κεντρική Ευρώπη σώζονται ελάχιστοι πάπυροι λόγω του υγρού κλίματος. Συγκεκριμένα στην Ελλάδα έχουν βρεθεί δύο αρχαίοι ελληνικοί πάπυροι. Ο πρώτος είναι ο πάπυρος του Δερβενίου, ένα από τα τρία αρχαιότερα αναγνώσιμα χειρόγραφα της Ευρώπης που χρονολογείται στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. και από το 2015 έχει εγγραφεί στον Διεθνή Κατάλογο του προγράμματος «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO. «Ο πάπυρος βρέθηκε απανθρακωμένος σε έναν τάφο στο Δερβένι Θεσσαλονίκης το 1962. Χρονολογείται στην εποχή πριν από τον Μέγα Αλέξανδρο και είναι ένα ορφικό κείμενο το οποίο αποδεικνύει πόσο ελληνική ήταν η Μακεδονία στα χρόνια του Φιλίππου, του πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά και πριν από αυτόν – είναι ένα κείμενο πολύ σημαντικό τόσο ιστορικά όσο και πολιτικά και βοήθησε να αποδείξουμε επανειλημμένως στα διεθνή fora την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Ο δεύτερος πάπυρος, ακόμη αρχαιότερος από τον πρώτο, βρέθηκε στη Δάφνη της Αττικής, μέσα σε νερό, πριν από περίπου μισό αιώνα. Εργάτες έσκαβαν για την ανέγερση μιας πολυκατοικίας και ο πάπυρος του «μουσικού», όπως αποκαλείται, καθώς στον τάφο βρέθηκαν και μουσικά όργανα, εντοπίστηκε στα θεμέλια. Σήμερα εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά και χρονολογείται στην περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου (όψιμος 5ος αιώνας π.Χ.). Ωστόσο δεν συντηρήθηκε σωστά με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατόν να διαβαστεί. Εικάζεται ότι μπορεί να ήταν μια μουσική παρτιτούρα» περιγράφει ο καθηγητής.

…και πάπυροι στην ελληνική γλώσσα

Και μπορεί εντός Ελλάδας να έχουν βρεθεί μόνο οι δύο αυτοί πάπυροι, ωστόσο η ελληνική γλώσσα είναι πανταχού παρούσα σε παπύρους ανά τον κόσμο. Η συντριπτική πλειονότητα των παπύρων είναι γραμμένη στα ελληνικά. «Μέχρι σήμερα έχουμε βρει περί το ένα με ενάμισι εκατομμύριο αρχαίους ελληνικούς παπύρους – και εξ αυτών, ως τώρα, στα πρώτα 150 έτη ύπαρξης της παπυρολογίας, έχει εκδοθεί ένα πολύ μικρό μέρος, περί τους 80.000 παπύρους. Οι ελληνικοί πάπυροι αποτελούν τον τελευταίο αιώνα τον βασικό «προμηθευτή» νέων αρχαιοελληνικών κειμένων για τους επιστήμονες» λέει ο καθηγητής Παπαθωμάς.

Τι είδους κείμενα συναντάμε όμως στους παπύρους; Από λογοτεχνικά ως νομικά κείμενα, συμβόλαια αλλά και ερωτικές επιστολές – κείμενα που γενικώς καλύπτουν όλη την γκάμα του κοινωνικού ψηφιδωτού της εποχής στην οποία ανήκουν. Οπως σημειώνει ο καθηγητής, «έχουμε στα χέρια μας περί τους 10.000 λογοτεχνικούς παπύρους, πολλοί από τους οποίους αποκάλυψαν νέους συγγραφείς τους οποίους δεν γνωρίζαμε ή νέα κείμενα γνωστών συγγραφέων. Για παράδειγμα, χωρίς τους παπύρους δεν θα ξέραμε καθόλου τον μεγάλο κωμικό ποιητή Μένανδρο, δεν θα ξέραμε παρά ελάχιστα πράγματα για τη μεγάλη ποιήτρια Σαπφώ, για τους εξίσου μεγάλους ποιητές Αρχίλοχο, Αλκαίο αλλά και για τον σκαμπρόζικο ποιητή Ηρώνδα».

• Διαβάστε επίσης: Το «Facebook» των Αρχαίων

 

Κείμενα αποκαλυπτικά της καθημερινότητας

Ωστόσο τα λογοτεχνικά κείμενα αφορούν μόνο το 1/10 των παπύρων. Τα 9/10 είναι κείμενα της καθημερινής ζωής, της διοίκησης, «κείμενα με τεράστια τελικώς αξία για την ιστορία του ελληνισμού αλλά και ολόκληρης της ανθρωπότητας, κείμενα που φωτίζουν όχι μόνο την καθημερινότητα αλλά και την ιστορία των ιδεών, των νοοτροπιών, την κοινωνικο-οικονομική και την πολιτικο-στρατιωτική ιστορία της Μεσογείου και του αρχαίου κόσμου γενικότερα. Κείμενα πολύτιμα ως ιστορικές πηγές προκειμένου να καταλάβουμε τι ήταν οι αρχαίοι Ελληνες. Και πρόκειται για κείμενα αδιαμεσολάβητα που σκιαγραφούν την εικόνα της εποχής τους χωρίς φίλτρα, που αποτυπώνουν μεταξύ άλλων τη θέση των φύλων, την ομοφυλοφιλία και άλλα πανανθρώπινα και διαχρονικά θέματα. Διότι είναι διαφορετικό να έχουμε π.χ. την άποψη των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα διατυπωμένη μέσα από τα κείμενα του Αριστοφάνη που είναι άνδρας και άλλο να έχουμε τις εκατοντάδες επιστολές γυναικών που έχουν βρεθεί σε παπύρους, γραμμένες από τις ίδιες τις γυναίκες χωρίς το «φίλτρο» της ανδρικής γραφής».

Με τι καταπιάνονταν λοιπόν στην καθημερινότητά τους οι αρχαίοι Ελληνες, σύμφωνα με όσα «μαρτυρούν» οι πάπυροι; «Τα θέματα που τους απασχολούσαν ήταν αυτά που μας απασχολούν και σήμερα. Ο έρωτας, οι κοινωνικές και οικονομικές αντιδικίες, η φορολογία, τα ιατρικά ζητήματα. Και μπορεί να μην είχαν χρηματοπιστωτικά ιδρύματα με τη μορφή που τα έχουμε σήμερα, ωστόσο είχαν οικονομικές συναλλαγές που έμοιαζαν πολύ με τις δικές μας: για παράδειγμα, είχαν τις αντίστοιχες σημερινές επιταγές που τις ονόμαζαν επιθήκες».

Ο μαγεμένος έρωτας και οι επιστολές

Ο έρωτας, ένα άλλο διαχρονικό και πανανθρώπινο κεφάλαιο, στην αρχαία Ελλάδα ήταν σε μεγάλο βαθμό… μαγεμένος. «Κυριαρχούσε η ερωτική μαγεία» αναφέρει ο κ. Παπαθωμάς και προσθέτει: «Εχουμε χιλιάδες «μαγικούς» παπύρους – τέτοιοι πάπυροι εντοπίζονται μάλιστα σε όλες τις εποχές, ακόμη και στη χριστιανική εποχή. Οι πάπυροι αποκαλύπτουν ότι οι υποψήφιοι εραστές θέλουν μέσω της μαγείας να κάνουν το αντικείμενο του πόθου τους να σκέφτεται μόνο εκείνους, ακόμη και να αρρωστήσει αν δεν τους θέλει ερωτικά. Συχνά οι ερωτευμένοι ζωγράφιζαν γυμνό επάνω στους παπύρους το αντικείμενο του πόθου ενώ ζωγράφιζαν και αντικείμενα που θυμίζουν τα σημερινά βουντού, χρησιμοποιούσαν κατά τις μαγικές πρακτικές τους ανατολικές γλώσσες που δεν ήταν κατανοητές και μαγικές φόρμουλες. Ολα για τον έρωτα… Εκτός από μαγικούς παπύρους έχουμε βρει και πολλές ερωτικές επιστολές στις οποίες συνήθως οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν «σεμνή» διατύπωση. Ωστόσο υπάρχουν και κάποιες επιστολές που εκπλήσσουν, όπως αυτή του 6ου αιώνα μ.Χ. στην οποία ο εραστής περιγράφει με λεπτομέρειες πώς και πού θα ήθελε να αγγίξει την αγαπημένη του ή εκείνη στην οποία ο εραστής έχει να δει για καιρό την αγαπημένη του και της γράφει ότι έχει μείνει όλο αυτό το διάστημα… άπλυτος προκειμένου να μείνει επάνω του η μυρωδιά της». Το ομοφυλοφιλικό στοιχείο δίνει επίσης το «παρών» σε κάποιους παπύρους και μάλιστα υπάρχει ένας πολύ γνωστός πάπυρος της ρωμαϊκής εποχής στη συλλογή της Οξφόρδης άκρως… περιγραφικός (και… εικονογραφημένος), μέσω του οποίου παρουσιάζεται η έντονη σεξουαλική παρενόχληση που υφίσταται ένας άνδρας, δούλος ή απελεύθερος, από δύο ανώτερούς του κοινωνικά άνδρες.

INFO

• 10% των παπύρων αφορά λογοτεχνικά κείμενα. Το 90% αφορά κείμενα της αρχαίας καθημερινότητας.

• 1,5 εκατ. πάπυροι περίπου έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα, εκ των οποίων έχουν εκδοθεί μόλις 80.000 μαζί με τα όστρακα.

• 500 νέοι πάπυροι εκδίδονται ετησίως κατά μέσο όρο.

Η ελληνικότητα της Μακεδονίας μέσα από μια διαμάχη

Παρότι ο κ. Παπαθωμάς τονίζει ότι κάθε πάπυρος που εκδίδει είναι σημαντικός – αφού αποτελεί άλλο ένα κομμάτι που συμπληρώνει το μεγάλο παζλ του παρελθόντος μας –, υπάρχει ένας πάπυρος που «συνάντησε» πριν από περίπου 30 χρόνια, όταν εκπονούσε τη διδακτορική διατριβή του στη Γερμανία, ο οποίος τον «σημάδεψε».

«Εκείνη την εποχή βρισκόταν το Μακεδονικό ζήτημα στην επικαιρότητα και η γερμανική κοινή γνώμη είχε ταχθεί υπέρ των Σκοπίων. Ενας πάπυρος όμως από την ελληνιστική εποχή ήταν ένα από τα όπλα που βοήθησαν στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Στον πάπυρο εκείνο περιγραφόταν ο έντονος διαπληκτισμός που είχε ένας Μακεδόνας με έναν Αιγύπτιο. Η κατάσταση έφθασε σε σημείο ξυλοδαρμού και καθώς ο Μακεδόνας και ο Αιγύπτιος δέρνονταν στον δρόμο κάτω από το σπίτι του Αιγυπτίου, η σύζυγος του Αιγυπτίου πήρε ένα δοχείο νυκτός με ούρα και από το μπαλκόνι “έλουσε” με αυτό τον Μακεδόνα. Ο Μακεδόνας έχοντας αισθανθεί τεράστια ταπείνωση απευθύνθηκε με επιστολή του στον βασιλιά της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου για να διαμαρτυρηθεί. Στο κείμενό του περιέγραψε το περιστατικό σημειώνοντας χαρακτηριστικά ότι όλα αυτά συνέβησαν “ένεκα του Ελληνα με είναι”, δηλαδή παρότι εγώ είμαι Ελληνας. Επρόκειτο μάλιστα για έναν πάπυρο που είχε εκδοθεί από έναν πολύ γνωστό γερμανό παπυρολόγο στις αρχές του 20ού αιώνα, προτού καν προκύψει το Μακεδονικό ζήτημα στην εκδοχή που έλαβε την πρώιμη δεκαετία του 1990. Ο πάπυρος αυτός αποτελούσε σε όλες τις συζητήσεις μου αλλά και στις δημόσιες τοποθετήσεις μου την καλύτερη απάντηση σε όσους αμφισβητούσαν την ελληνικότητα της Μακεδονίας».
Να ένα τρανταχτό παράδειγμα για τη «δύναμη» των παπύρων ακόμη και σε πολύ ευαίσθητες «στροφές» της πολιτικής και της Ιστορίας…

Το «προφίλ» των αρχαίων Ελλήνων μέσα από τα γραπτά

Δεν μπορούμε να μη ρωτήσουμε έναν πολύπειρο παπυρολόγο όπως ο κ. Παπαθωμάς που έχει διαβάσει τόσους παπύρους μέσα από τους οποίους σκιαγραφείται το προφίλ των αρχαίων Ελλήνων, αυτό που όλοι λίγο-πολύ έχουμε κάποια στιγμή αναρωτηθεί σχετικά με τους προγόνους μας. Ποιοι ήταν τελικώς οι αρχαίοι Ελληνες; «Οι αρχαίοι Ελληνες ήταν ένας πολύ ενδιαφέρων λαός, ένας λαός έξυπνος. Ανθρωποι καινοτόμοι, με τσαγανό, άνθρωποι του πνεύματος, άνθρωποι που είχαν κατακτήσει σε πολλά πεδία σχεδόν όσα έχουμε και σήμερα. Είχαν πολλά από τα ελαττώματα που έχουν και οι Νεοέλληνες – καβγάδιζαν, ζήλευαν – αλλά και πολλά προτερήματα: πρωτοτυπία στη σκέψη, ευρηματικότητα, αγάπη για τη γνώση. Ηταν άτομα ρηξικέλευθα που είχαν καταφέρει να βρίσκονται στην κορυφή μεταξύ των λαών της εποχής τους σε Ευρώπη, Μέση Ανατολή, Αφρική. Για αυτό και για πάνω από μια χιλιετία σε όλη την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου οι Ελληνες ήταν οι κυρίαρχοι – η Ανατολική Μεσόγειος ήταν ελληνόφωνη και σε μεγάλο μέρος της ελληνική από τον 4ο π.Χ. αιώνα ως και περίπου το 800 μ.Χ., οπότε και εξισλαμίστηκε στο νότιο τμήμα της και έγινε αραβόφωνη. Γύρω στο 800 μ.Χ. τελειώνουν και οι ελληνικοί πάπυροι – για κάποιους αιώνες συνεχίζουμε να έχουμε παπύρους αλλά στα κοπτικά και στα αραβικά».

Η επιστήμη που κάνει «ανασκαφή» στα κείμενα

Η γοητεία της παπυρολογίας, για την οποία απαιτείται πλήθος προσόντων, έγκειται και στον «ντετεκτιβικό» χαρακτήρα της. Ολα τα επιστημονικά προσόντα της αξιοποίησε η ελληνίδα παπυρολόγος Ελένη Σκαρσουλή, η οποία αποκάλυψε τμήματα της τραγωδίας «Τήλεφος» του Ευριπίδη

Απόσπασμα από τον «Τήλεφο» του Ευριπίδη, 2ος αιώνας μ.Χ., παπυρολογική συλλογή του Πανεπιστημίου της Λειψίας

Η μελέτη των παπύρων «ξεκλειδώνει» τα μυστικά του αρχαίου κόσμου προσφέροντας πολύτιμη γνώση σε επίπεδο πολιτισμικό, ιστορικό, πολιτικό. Για να διαβαστούν όμως όλα αυτά τα θαυμαστά κείμενα, για να αποκαλύψουν οι πάπυροι τα μυστικά τους, πρέπει να υπάρχουν οι κατάλληλοι επιστήμονες που θα τα «ξεκλειδώσουν». Παπυρολογία χωρίς παπυρολόγους δεν γίνεται και είναι σημαντικό ότι οι έλληνες παπυρολόγοι είναι από τους πιο περιζήτητους παγκοσμίως. Κατ’ αρχάς να σημειώσουμε ότι οι παπυρολόγοι που εκδίδουν παπύρους – που τους διαβάζουν, τους μεταφράζουν, τους υπομνηματίζουν – είναι λίγοι παγκοσμίως, δεν ξεπερνούν τους 300, με αρκετές δεκάδες εξ αυτών να είναι Ελληνες. «Και μόνο για να διαβαστούν οι πάπυροι που έχουμε βρει μέχρι σήμερα θα φθάσουμε τουλάχιστον στο… 3000 μ.Χ.! Την ίδια στιγμή οι νέοι πάπυροι που ανακαλύπτονται κάθε χρόνο είναι περισσότεροι από τους περίπου 500 οι οποίοι εκδίδονται ετησίως. Κοινώς η εξίσωση δεν βγαίνει και απαιτούνται περισσότεροι εξειδικευμένοι παπυρολόγοι» λέει ο κ. Παπαθωμάς.

Εθνική ομάδα παπυρολογίας

Πάντως οι έλληνες παπυρολόγοι μαζί με τους Ιταλούς αποτελούν σήμερα τις δύο πιο «δυναμικές εθνικές ομάδες» παγκοσμίως, κατά τον καθηγητή. «Για αυτόν τον λόγο άλλωστε αξιολογότατοι έλληνες συνάδελφοι βρίσκονται αυτή τη στιγμή σε πανεπιστήμια ανά την υφήλιο». Στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) υπάρχουν οκτώ παπυρολόγοι και συνολικά περίπου άλλοι τόσοι σε άλλα ελληνικά πανεπιστήμια (συγκεκριμένα στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο της Θράκης , στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο). Στη χώρα μας από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 έχει συστηθεί και επιστημονική εταιρεία αφιερωμένη στην Παπυρολογία. Πρόκειται για την Ελληνική Παπυρολογική Εταιρεία (της οποίας μάλιστα ο κ. Παπαθωμάς είναι αυτή τη στιγμή πρόεδρος), η οποία μέσα από επιστημονικές συναντήσεις, διαλέξεις και άλλες δράσεις διαδίδει το πολύτιμο σε πολλά επίπεδα έργο της Παπυρολογίας.

Πολλά τα απαιτούμενα προσόντα

Οι απαιτήσεις για να γίνει παπυρολόγος ένας φιλόλογος είναι πολύ μεγάλες. «Ενας παπυρολόγος πρέπει να μπορεί να διαβάζει το λιγότερο πέντε σύγχρονες γλώσσες – αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ιταλικά και ελληνικά είναι το ελάχιστο – και να είναι σε θέση να κατανοεί άλλες δύο-τρεις σύγχρονες γλώσσες, έστω και αν δεν τις γνωρίζει άπταιστα. Πρέπει επίσης να γνωρίζει πολύ καλά αρχαία ελληνικά και λατινικά καθώς και κάποια ή κάποιες από τις εκδοχές της αιγυπτιακής γλώσσας, ανάλογα με την περίοδο με την οποία ασχολείται – για παράδειγμα αν κάποιος ασχολείται με παπύρους της ελληνιστικής εποχής είναι καλό να γνωρίζει τη δημοτική αιγυπτιακή γλώσσα, αν ασχολείται με βυζαντινούς αιγυπτιακούς παπύρους θα πρέπει να ξέρει κοπτικά. Πρέπει ο παπυρολόγος να είναι πολύ καλός φιλόλογος αλλά και πολύ καλός ιστορικός, να έχει επίσης νομικές γνώσεις. Και γνωρίζει πάντα να είναι ταπεινός, αφού έχει πλήρη συναίσθηση των επιστημονικών δυσκολιών που συναντά στην καθημερινή αναμέτρησή του με τις φθορές που επιφέρει ο χρόνος».

Διάβασμα και κατάκτηση!

Πόσο χρόνο θέλει ένας καλός παπυρολόγος για να διαβάσει έναν πάπυρο; «Ενας πολύ καλός και έμπειρος παπυρολόγος μπορεί εύκολα να διαβάσει έναν πάπυρο – τον διαβάζει σαν να διαβάζει… εφημερίδα. Για να τον κατακτήσει όμως πραγματικά πρέπει να τον τοποθετήσει στα φιλολογικά και τα ιστορικά του συμφραζόμενα, να ερμηνεύσει δηλαδή τι λέει το κείμενο και γιατί το λέει. Αν σε έναν πάπυρο εμφανίζονται δεκάδες διαφορετικά πρόσωπα πρέπει να ερευνήσει ένα προς ένα τα πρόσωπα αυτά, να δει αν είναι γνωστά πρόσωπα της εποχής, αν έχουν εντοπιστεί και σε άλλους παπύρους και αυτή είναι μια χρονοβόρος διαδικασία. Επιπλέον, αν ο πάπυρος έχει υποστεί καταστροφές, πρέπει ο παπυρολόγος να προσπαθήσει να μαντέψει τι αναφερόταν στο κείμενο που λείπει. Πρέπει επίσης να δει πού τοποθετείται χρονικά το κάθε κείμενο καθώς δεν αναγράφεται χρονολογία σε όλους τους παπύρους» περιγράφει ο κ. Παπαθωμάς.

Η μέθοδος της χρονολόγησης

Για την ακρίβεια, εξαρτάται από το είδος του παπύρου το αν θα φέρει χρονολογία ή όχι. «Σε ένα λογοτεχνικό κείμενο, για παράδειγμα σε ένα ποίημα, μπορεί να μην υπάρχει χρονολογία. Σε έναν πάπυρο ή σε ένα όστρακο – σε ένα τμήμα δηλαδή σπασμένου αγγείου – όπου αναγράφεται ένας κατάλογος για ψώνια, και τέτοιοι πάπυροι υπάρχουν πολλοί, πιθανότατα δεν θα υπάρχει χρονολογία. Ωστόσο σε ένα νομικό κείμενο, σε ένα συμβόλαιο, σε ένα λογιστικό κείμενο υπάρχουν χρονολογίες για ευνόητους λόγους».

Οταν ένας πάπυρος δεν φέρει χρονολογία οι επιστήμονες μπορούν να τον χρονολογήσουν με διαφορετικές μεθόδους. Οπως εξηγεί ο καθηγητής, «η χρονολόγηση μπορεί να γίνει με μεθόδους όπως η ραδιοχρονολόγηση με άνθρακα-14, ωστόσο στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων δεν χρειάζεται κάτι τέτοιο. Και αυτό διότι η ίδια η επιστήμη της Παπυρολογίας μάς δίνει τα όπλα ώστε να εξαγάγουμε ακριβέστατα συμπεράσματα. Κατ’ αρχάς η γραφή στα κείμενα της καθημερινότητας αλλάζει πολύ γρήγορα μεταξύ διαφορετικών γενεών. Παράλληλα πυξίδα μας αποτελούν άλλα ήδη χρονολογημένα κείμενα στα οποία ανατρέχουμε ώστε να χρονολογήσουμε και εκείνα που είναι… αγνώστου χρονολογίας. Μπορούμε να συγκρίνουμε τον γραφικό χαρακτήρα των κειμένων που μελετάμε με άλλους χρονολογημένους παπύρους και να συγκρίνουμε συγχρόνως το περιεχόμενο μεταξύ των κειμένων ώστε να δούμε αν αναφέρονται στην ίδια εποχή».

 

Θελκτικό αντικείμενο

Ο φιλόλογος-γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Παπυρολογίας του ΕΚΠΑ, Γιάννης Παπαποστόλου

Το σημαντικό έργο της Παπυρολογίας το οποίο, όπως διαβάσατε, κρύβει μέσα του σασπένς και στοιχεία που παραπέμπουν σε… ντετέκτιβ, προφανώς δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκει απήχηση στους φοιτητές Φιλολογίας. Εξ ου και τα αμφιθέατρα κατά την παράδοση του σχετικού μαθήματος σε προπτυχιακό επίπεδο είναι πάντα γεμάτα – σημειώνεται ότι το ΕΚΠΑ έχει και ελληνόφωνο μεταπτυχιακό πρόγραμμα στην Παπυρολογία ενώ ετοιμάζει και ένα αντίστοιχο αγγλόφωνο πρόγραμμα. Η Παπυρολογία είναι ελκυστική από πολλές απόψεις, αναφέρει στο «Βήμα» ο φιλόλογος-γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Παπυρολογίας του ΕΚΠΑ κ. Γιάννης Παπαποστόλου. «Ο πολύ μεγάλος αριθμός ανέκδοτων παπύρων αποτελεί κίνητρο για τους φοιτητές ώστε να ασχοληθούν με το αντικείμενο. Οι πάπυροι επιτρέπουν στον ερευνητή πολύ καλύτερη επαφή με τις πηγές τόσο της κλασικής Φιλολογίας όσο και με εκείνες που αποτυπώνουν την καθημερινή ζωή του ελληνόφωνου κόσμου στην αρχαιότητα. Το corpus κειμένων, που συνεχώς μεγαλώνει καθώς ανακαλύπτονται νέοι πάπυροι, είναι μεταξύ άλλων ιδιαιτέρως πολύτιμο για τους γλωσσολόγους καθώς παρέχει μια λεπτομερή εικόνα της ελληνικής γλώσσας από τον 5ο π.Χ. αιώνα έως και περίπου το 800 μ.Χ. Οι φοιτητές βλέπουν μέλλον τόσο εργασιακό όσο και επιστημονικό στο συγκεκριμένο πεδίο και έτσι συρρέουν στο μάθημα της Παπυρολογίας – μάλιστα όχι μόνο οι έλληνες φοιτητές αλλά και αρκετοί ξένοι».

Η επιστημονική βοηθός στο Πρόγραμμα Εκδοσης Παπύρων του Πανεπιστημίου της Κολωνίας, Ελένη Σκαρσουλή

Διότι εκτός των άλλων, σύμφωνα με τον κ. Παπαθωμά, οι φοιτητές βλέπουν στην Παπυρολογία την πιθανότητα να γίνουν εκείνοι που θα ανακαλύψουν το επόμενο σημαντικό κείμενο, για παράδειγμα μια νέα αρχαία τραγωδία. «Αυτό ακριβώς συνέβη με την Ελένη Σκαρσουλή, η οποία είναι διδάκτορας της Παπυρολογίας του Πανεπιστημίου της Κολωνίας. Η ερευνήτρια ανακάλυψε πέρυσι σε μια συλλογή παπύρων της πρώην Ανατολικής Γερμανίας έναν πάπυρο που περιέχει πολύ μεγάλα άγνωστα τμήματα από την τραγωδία «Τήλεφος» του Ευριπίδη. Η δρ Σκαρσουλή αποτελεί ένα πολύ καλό παράδειγμα για το τι μπορεί να προσφέρει σε έναν νέο ερευνητή η Παπυρολογία. Παράλληλα τους φοιτητές ελκύει το γεγονός το ότι ως άλλοι ντετέκτιβ πρέπει να βρουν τη λύση ώστε να διαβάσουν παπύρους που μπορεί να είναι κατεστραμμένοι, να τους λείπει η χρονολογία κ.λπ.».

Οπως σημειώνει ο καθηγητής, από τον ερχόμενο Σεπτέμβριο φοιτητές από όλη την Ευρώπη θα παρακολουθήσουν ένα αγγλόφωνο εξάμηνο στην Παπυρολογία, «τέκνο» της συνεργασίας του ΕΚΠΑ με τα Πανεπιστήμια των Βρυξελλών και της Ρώμης. «Τα μαθήματα θα είναι διαδικτυακά και η ολοκλήρωση του εξαμήνου θα γίνει διά ζώσης για όλους τους συμμετέχοντες στις Βρυξέλλες τα Χριστούγεννα του 2023, σε ένα μεγάλο συμπόσιο». Αποδεικνύεται περίτρανα ότι μιλάμε για ένα πεδίο με μεγάλο παρελθόν αλλά και μεγάλο μέλλον…

Η ελληνίδα που έφερε στο φως τμηματα τραγωδίας του Ευριπίδη

Στη δρα Ελένη Σκαρσουλή, επιστημονική βοηθό στο Πρόγραμμα Εκδοσης Παπύρων του Πανεπιστημίου της Κολωνίας, άρεσαν από μικρή ηλικία τα παζλ. Της άρεσε επίσης η ενασχόληση με την ελληνική γλώσσα. Και βρήκε τον τρόπο, όπως αναφέρει στο ΒΗΜΑ-Science, να «παντρέψει» τις δύο αυτές… αγάπες μέσω της Παπυρολογίας, η οποία τη συναρπάζει καθώς της δίνει τη δυνατότητα να εργάζεται με πρωτογενές υλικό, να λύνει σαν ντετέκτιβ αρχαίους γρίφους. «Διότι κάθε πάπυρος είναι ένας γρίφος και είναι συναρπαστική η αίσθηση ότι είσαι ο πρώτος άνθρωπος που ξαναδιαβάζει ένα κείμενο μετά από αιώνες».

Η τραγωδία «Τήλεφος»

Η κυρία Σκαρσουλή αποδείχθηκε μάλιστα προσφάτως εξαιρετική στους… παπυρολογικούς γρίφους, καθώς έφερε στο φως άγνωστα κομμάτια της τραγωδίας «Τήλεφος» του Ευριπίδη, η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε το 438 π.Χ. και, όπως αποδεικνύουν άλλα αρχαία κείμενα που συχνά παραπέμπουν σε αυτή, ήταν άκρως δημοφιλής. Η συγκεκριμένη τραγωδία αφορά τον Τήλεφο, βασιλιά της Μυσίας όπου οι Ελληνες φθάνουν… κατά λάθος μπερδεύοντας τον δρόμο για την Τροία. Ο Τήλεφος σε μάχη τραυματίζεται από το δόρυ του Αχιλλέα. Μετά από χρησμό που λαμβάνει από το Μαντείο των Δελφών στον οποίο αναφέρεται ότι μόνο αυτός που τον τραυμάτισε μπορεί να τον σώσει, καταφθάνει στο Αργος και ζητεί από τον Αχιλλέα να τον γιατρέψει.

Λίγοι στίχοι του Τηλέφου σώζονται μέχρι σήμερα και η ελληνίδα παπυρολόγος ήταν εκείνη που πέτυχε να τοποθετήσει αρκετά περισσότερα κομμάτια στο παζλ, σύμφωνα με δημοσίευση στο περιοδικό «Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik» (τόμος 219, 2021) – ένα επίτευγμα που θεωρήθηκε ως ένα από τα μεγαλύτερα πρόσφατα του πεδίου. Οπως μας εξηγεί η ίδια, «μελετούσα λογοτεχνικούς παπύρους από τη συλλογή της Λειψίας και γνώριζα ότι ένας εξ αυτών περιείχε τμήμα της συγκεκριμένης τραγωδίας. Ηταν ένας πάπυρος πάρα πολύ αποσπασματικός και γραμμένος από “δύσκολο χέρι” γύρω στον 2ο αιώνα μ.Χ. Κατάφερα αρχικώς μέσω ενός άλλου κειμένου του 2ου μ.Χ. που παρέπεμπε στην ίδια τραγωδία, να ανασυνθέσω κάποιους από τους λειψούς στίχους. Πρόκειται μάλιστα για ένα κομμάτι που αγαπώ ιδιαίτερα. Σε αυτό ο Τήλεφος τραυματισμένος προσφέρει στους Ελληνες χρήματα για να τον γιατρέψουν λέγοντας “τι ωφελούν τα πλούτη μου αν είμαι άρρωστος”. Ετσι αποκαλύφθηκαν μέσα από την ανασύνθεση τρεις ολοκληρωμένοι στίχοι».

Ο σπάνιος συνδυασμός

Κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας όμως το… ντετεκτιβικό μυαλό της ειδικού αποκάλυψε και άλλους δύο παπύρους της συλλογής της Λειψίας που αποδείχθηκε ότι διασώζουν στίχους της ίδιας τραγωδίας και μάλιστα από τον ίδιο κύλινδρο. Ετσι αποκαλύφθηκαν επιπλέον 35 στίχοι. «Συγχρόνως αποφάσισα να μελετήσω και την οπίσθια πλευρά του αρχικού παπύρου, η οποία ήταν γραμμένη από άλλο χέρι και αφορούσε ένα αστρολογικό κείμενο – ένας συνδυασμός σπάνιος. Αυτός ο συνδυασμός με οδήγησε στον εντοπισμό άλλων δύο παπύρων από τη Λειψία, που έως τότε δεν είχαν αναγνωριστεί ως ποιητικά αποσπάσματα, και στον συσχετισμό τους με έναν ευριπίδειο πάπυρο της συλλογής του Βερολίνου που διέθετε τα ίδια χαρακτηριστικά. Ολα τα στοιχεία συνηγορούσαν στο ότι οι τέσσερις πάπυροι ανήκαν στον ίδιο κύλινδρο και μάλιστα διέσωζαν διαδοχικούς στίχους». Η σύνθεση του παζλ μάς έδωσε ένα συνεχές κείμενο παρέχοντάς μας τη δυνατότητα να ρίξουμε μια ακριβέστερη ματιά στην πλοκή του «Τηλέφου».

Οπως μας ενημερώνει η δρ Σκαρσουλή η έρευνά της συνεχίζεται, «ωστόσο για την ώρα δεν έχω εντοπίσει κάποιο άλλο απόσπασμα που να αφορά τη συγκεκριμένη τραγωδία. Αυτή την περίοδο επεξεργάζομαι επίσης έναν πάπυρο από τη συλλογή της Κολωνίας που παραθέτει και αναλύει μεταξύ άλλων έναν μέχρι τώρα μη μαρτυρημένο στίχο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Παράλληλα ασχολούμαι με τις έννοιες των χρωμάτων αλλά και με την έκφραση των συναισθημάτων στα αρχαία κείμενα». Και το συναρπαστικό «παπυρολογικό» ταξίδι της συνεχίζεται…

Το νέο «σπίτι» της Παπυρολογίας στου Ζωγράφου

Toν περασμένο μήνα οι παπυρολόγοι του ΕΚΠΑ και οι φοιτητές τους απέκτησαν για πρώτη φορά ένα δικό τους «σπίτι» στη Φιλοσοφική Σχολή στου Ζωγράφου. Το Εργαστήριο Παπυρολογίας (το πρώτο του είδους του στην Ελλάδα) εγκαινιάστηκε μετά από τέσσερα έτη από την ίδρυσή του – το εμπόδιο ήταν η έλλειψη χώρου, ο οποίος τελικώς βρέθηκε. Ετσι το Εργαστήριο έχει πλέον ανοίξει τις πύλες του προκειμένου να «αγκαλιάσει» τις επιστημονικές αναζητήσεις των παπυρολόγων, να αποτελέσει φιλόξενη «κατοικία» για συλλογές παπύρων, να προαγάγει την έρευνα στην Παπυρολογία. «Στον χώρο αυτόν θα μπορούμε να μελετάμε, να καταπιανόμαστε με τους παπύρους, να χρησιμοποιούμε σύγχρονη υλικοτεχνική υποδομή, να ανταλλάσσουμε απόψεις και ιδέες ώστε να βρίσκουμε ευκολότερα λύσεις στα πολλά προβλήματα που συνεχώς ανακύπτουν κατά την κοπιαστική διαδικασία της έκδοσής τους. Πρόκειται για έναν σύγχρονο χώρο ο οποίος θα εξοπλιστεί με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο ώστε να γίνεται καλύτερη μελέτη των παπύρων, προηγμένο σαρωτή ώστε να σκανάρουμε τους παπύρους σε πολύ υψηλή ανάλυση, αντίστοιχη με εκείνη του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου, υπολογιστές ώστε οι φοιτητές να έχουν εύκολη πρόσβαση σε σημαντικές βάσεις δεδομένων και αρχεία. Δεν είναι μόνο οι θετικές επιστήμες που έχουν ανάγκη από εργαστήρια αλλά και οι ανθρωπιστικές» υπογραμμίζει ο κ. Παπαθωμάς.