Τις δυσκολίες που συναντούμε από τη γέννησή μας μέχρι την εφηβεία τις είχα στο μυαλό μου όπως το νερό που ξεκινάει από κάπου ψηλά και πασχίζει να φθάσει στην πεδιάδα και από εκεί στη θάλασσα για να ανακατευτεί τελικά με το υπόλοιπο νερό.
Κατεβαίνοντας βρίσκει βράχους που του κλείνουν τον δρόμο, παραδίδεται σε περιδινήσεις, συναντά πεσμένους κορμούς δέντρων, κάποιες φορές αναγκάζεται να χαθεί σε υπόγειες καταβόθρες και να βγει ξανά στην επιφάνεια λίγο πιο κάτω όπου οι συνθήκες είναι πιο ευνοϊκές. Mια πορεία με πολλές δυσκολίες, που η χαρτογράφησή της φαίνεται να είναι μακριά από το τέλος.
Η Ειρήνη Φλουρή, με καταγωγή από την Κρήτη, είναι από το 2010 στο UCL, ένα από τα τρία πιο γνωστά πανεπιστήμια της Μεγάλης Βρετανίας, τακτική καθηγήτρια στην Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Την επιστήμη γύρω από τους παράγοντες που επηρεάζουν βιολογικά, γενετικά, νευρολογικά, ψυχοκοινωνικά, πολιτιστικά και περιβαλλοντικά την ανάπτυξη ενός ανθρώπου. Ανήκει στους χαρτογράφους αυτούς που φαίνεται να μην υπολογίζουν την απεραντοσύνη του προς καταγραφή τοπίου. Αλλωστε «η μοναξιά του δρομέα μεγάλων αποστάσεων» (όπως ήταν ο τίτλος μιας εμβληματικής αγγλικής ταινίας του 1962) καθόλου δεν τη φοβίζει. Αφού αρχίζει την ημέρα της καθημερινά με τρέξιμο και όπως έχει δηλώσει «αυτό που ήθελα πάντα ήταν να με αφήνουν μόνη μου να βρίσκω το πώς δουλεύουν τα πράγματα». Οπως σημειώνει σε σχέση με τις επιστημονικές της αναζητήσεις «με ενδιαφέρει η κατανόηση των συναισθηματικών και συμπεριφορικών προβλημάτων που παρουσιάζονται στα παιδιά», ένα ενδιαφέρον που υπήρχε και πριν η ίδια γίνει μητέρα ενός παιδιού.
Διάλεξε να ασχοληθεί με τα προβλήματα της πρώτης ηλικίας διότι «είναι καλύτερα, αντί να προσπαθείς εκ των υστέρων να βάλεις στη θέση τους τα σπασμένα, να προλάβεις κάποια πράγματα πριν σπάσουν. Η επιστήμη μπορεί να σε βοηθήσει κάποιες φορές στο να προλάβεις, και με την εξάσκηση σε μικρά βήματα, να γίνει κάτι». Της ζητήσαμε να μας μιλήσει με βάση πρόσφατες εργασίες της και δημοσιεύσεις για βασικές ψηφίδες που συνθέτουν το συμπεριφορικό προφίλ ενός παιδιού. Καθώς αυτό παλεύει κυριολεκτικά να φθάσει «σώο» στη μετεφηβική του ηλικία.
Ο τραυματισμένος άξονας
Ο άξονας υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (ΥΥΕ) είναι ένα γνωστό και καλά τεκμηριωμένο νευροενδοκρινικό σύστημα αποτελώντας και κλασικό σύστημα αρνητικής ανάδρασης. Η παιδική ηλικία μέχρι τα 6 είναι μια κρίσιμη περίοδος διότι εκτός των άλλων αυτός ο άξονας αν ενεργοποιείται από στρεσογόνες καταστάσεις υπέρ το δέον, το αποτέλεσμα θα είναι η λειτουργική του απορρύθμιση. Μάλιστα όσο νωρίτερα αρχίζει η κακή διαβίωση τόσο τα αποτελέσματά της αργότερα είναι πιο δυσμενή. Και εδώ εννοούνται η κακομεταχείριση παιδιών από γονείς ή άλλους μεγαλύτερους, μακροχρόνια κακή οικογενειακή κατάσταση, συστηματική κακοποίηση.
Οπως έδειξαν τα αποτελέσματα της έρευνας που πραγματοποίησαν η κυρία Φλουρή με συνεργάτες της, παίρνοντας στοιχεία από καταγραφές για καταστάσεις σε αμερικανικές οικογένειες, διαφόρων φυλών, τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα μαθησιακές δυσκολίες και γενικότερα την ελαττωματική λειτουργία του εγκεφάλου στα επόμενα χρόνια, ακόμη και στην ενήλικη ζωή.
Οταν ο οργανισμός ενός παιδιού πιέζεται εξαιτίας κακομεταχείρισης έχουμε έκκριση ουσιών που ονομάζονται γλυκοκορτικοειδή (π.χ. κορτιζόλη, κορτιζόνη, κορτικοστερόλη). Στον εγκέφαλο βασικά όργανα σχετικά με τη μάθηση και την αντίληψη καταστάσεων όπως είναι η αμυγδαλή, ο ιππόκαμπος, ο προμετωπιαίος φλοιός, υπεύθυνα για τις μαθησιακές λειτουργίες, διαθέτουν άφθονους υποδοχείς γι’ αυτές τις ουσίες. Στην εργασία υπολόγιζαν την ποσότητα κορτιζόλης πριν το πρωινό και το βράδυ πριν το πλύσιμο των δοντιών και τον ύπνο. Διαιρούσαν με τις ώρες τις ημέρας και έβγαινε η λεγόμενη κλίση της κορτιζόλης. Η κορτιζόλη δεν πρέπει να φθάνει στα όργανα που αναφέραμε σε πολύ μεγάλες ή πολύ μικρές ποσότητες διότι τα όργανα αυτά έτσι απορρυθμίζονται μόνιμα, παύουν να λειτουργούν σωστά και το (κατα)πιεσμένο παιδί αργότερα θα παρουσιάσει μαθησιακές δυσκολίες που θα πρέπει να αναζητηθούν στη στάση των μεγάλων πριν από χρόνια. Συχνά ένα παιδί που δεν περνάει καλά, με αποτέλεσμα την αύξηση της ημερήσιας έκκρισης κορτιζόλης στον οργανισμό του, γίνεται και υπέρβαρο, φορτώνεται η αμυγδαλή του, με αποτέλεσμα δυσκολίες στη συγκέντρωση και στη μάθηση.
Η καλή αρχή
Στη διάρκεια της ανάπτυξης ενός παιδιού από τη στιγμή που βρίσκεται ανάμεσά μας συμβαίνουν συγκλονιστικές εξελίξεις που η ταχύτητα της καθημερινότητας μας αποτρέπει από τα να τα αποτιμήσουμε όσο τους πρέπει: Το να ακολουθεί ένα βρέφος το βλέμμα μας, να γελάει όταν του γελάμε, να βγάζει τη γλώσσα του, να δείχνει ένα παιχνίδι. Γύρω στην ηλικία των 2 ετών και έως τα 4, φυσιολογικά, θα πρέπει να εκδηλωθούν και να παγιωθούν τα γνωρίσματα της λεγόμενης «Θεωρίας του Νου». Να κατανοεί δηλαδή ότι οι άλλοι μπορεί να σκέπτονται διαφορετικά από εκείνο. Οπως θα το δείξει το πέρασμα με επιτυχία του Sally-AnneTest (SAT).
Στη μεταβατική περίοδο της εφηβείας το άτομο καλείται να εκτιμά κάθε φορά τους κινδύνους και τα πλεονεκτήματα κάθε απόφασής του. Σε μια εργασία που δημοσιεύθηκε πολύ πρόσφατα (Μάρτιος 2023) οι Ε. Φλουρή και Δ. Τσομώκος δείχνουν ότι αν ένα άτομο στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας καθοδηγηθεί σωστά ως προς τις αντιδράσεις που προβλέπει η Θεωρία του Νου, υπάρχουν βάσιμες ελπίδες στην εφηβική ηλικία η στρατηγική του και τα ρίσκα που θα θελήσει να πάρει το ίδιο αυτό άτομο να το οδηγήσουν σε πιο ήσυχα νερά στη συνέχεια της ενήλικης ζωής του. Αν γίνει το αντίθετο υπάρχει κίνδυνος να εμπλακεί σε αποφάσεις με συνέπειες μη αντιμετωπίσιμες από το άτομο αυτό.
Οπως μάλιστα βγήκε ως συμπέρασμα από τη σχετική συζήτηση με την συνομιλήτριά μου είναι πολύ χρήσιμο για τα παραπάνω, στη διάρκεια τη παιδικής ηλικίας στο σπίτι να προκαλούνται και να λύνονται συνεχώς απορίες ενώ από το δημοτικό σχολείο στα παιδιά να ανατίθενται εργασίες με καθορισμένο στόχο και χρόνο ολοκλήρωσης με απαιτήσεις για μίμηση, εσωτερικό διάλογο και εικονικό παιχνίδι.
Ο χρόνος της απόφασης
«Η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι συναισθήματα και οι άνθρωποι με εξαρτήσεις παίρνουν γρήγορες και ριψοκίνδυνες αποφάσεις», μου λέει κάποια στιγμή, «οι άνθρωποι με κατάθλιψη αντίθετα είναι φοβερά αργοί και οι θεωρούμενοι ως φυσιολογικοί βρίσκονται στο ενδιάμεσο». Υπάρχει μάλιστα κάποιος τρόπος που ελέγχουν αυτούς τους χρόνους οι ψυχολόγοι με το λεγόμενο Cambridge Gambling Task (CGT), έναν συνδυασμό επιτυχημένου μαντέματος και πονταρίσματος στην οθόνη υπολογιστή. Η συνομιλήτριά μου είχε την έμπνευση να εφαρμόσει ερευνητικά το CGT και σε παιδιά για να ανιχνεύσει τυχόν ψυχικές διαταραχές. Τα συμπεράσματά της που εκφράστηκαν σε άλλη δημοσιευμένη εργασία ήταν ότι συναισθηματική φόρτιση και προβλήματα συμπεριφοράς κυρίως στην παιδική ηλικία οδηγούν στην υιοθέτηση συγκεκριμένων τύπων λήψης αποφάσεων στη διάρκεια της εφηβείας. Αυτά τα παιδιά τότε ρίχνονται παρορμητικά σε κινδύνους με αποφάσεις που δεν είναι προϊόν περίσκεψης ή συζήτησης.
Να τους αντιγράψουμε;
Η κυρία Φλουρή αντλεί υλικό για πολλές από τις εργασίες της από τη λεγόμενη Millennium Cohort Study (MCS), μια βάση δεδομένων που οι Βρετανοί δημιούργησαν για πρώτη φορά το 1946 και έκτοτε ανανεώνουν περιοδικά με στοιχεία κάθε φορά για περίπου 20.000 παιδιά ηλικίας μόλις 9 μηνών, όλου του κοινωνικού φάσματος μαζί και τις οικογένειές τους. Στοιχεία για ό,τι μπορεί να φανταστεί κάποιος επιστήμονας. Από ασθένειες έως πληροφορίες για τους γονείς και από DNA έως εξέταση σάλιου!
Οπως εξηγεί, σε όλο το Νησί, όχι μόνον δεν το βλέπουν κάτι τέτοιο αρνητικά αλλά είναι υπερήφανοι γι’ αυτό και θεωρούν πως δίνει στους επιστήμονες με τα στοιχεία της, που με αυστηρότατους όρους ανωνυμίας καταχωρούνται, τη δυνατότητα να προτείνουν ευεργετικά για τον πληθυσμό και επιστημονικά τεκμηριωμένα μέτρα. Οσο για το θέμα της δυνατότητας να ταυτοποιήσεις δεδομένα με πρόσωπα εξηγεί πως αυτό είναι αδιανόητο με τις προφυλάξεις που έχουν ληφθεί.
Εκείνη δουλεύει πολύ με στοιχεία από την καταγραφή για παιδιά γεννημένα κατά τα έτη 2000 και 2001 ενώ περίπου κάθε 2-4 χρόνια γίνεται νέα δειγματοληψία και σε σχετική ερώτηση απαντά χωρίς δισταγμό πως «μακάρι να γινόταν κάτι τέτοιο και στην Ελλάδα».
Σχολεία μεικτά ή όχι;
Και λίγο πριν το τέλος, ιδού μια από της πιο παράξενες ή έστω απροσδόκητες (για την Ελλάδα πάντα) εργασίες της συνομιλήτριάς μας: Η εξερεύνηση της σχέσης στις ηλικίες 11-14 ετών σε ένα σχολείο με συμμαθητές-συμμαθήτριες του ιδίου φύλου, με τη μετέπειτα επίδοση στο πεδίο της λήψης αποφάσεων. Με άλλα λόγια από την εργασία αυτήν διαπιστώθηκε πως κορίτσια (κυρίως) στην ηλικία των 11 ετών, που φοιτούν σε σχολεία μόνον για κορίτσια άρα το περιβάλλον τους το σχολικό ή και το γενικότερο είναι μόνον άτομα του ιδίου φύλου, φθάνουν στα 14 να δείχνουν πολύ καλύτερης ποιότητας αντιδράσεις. Σε τι; Κατ’ αρχάς στην απαίτηση για ορθές και πιο παρακινδυνευμένες αποφάσεις και στο να συγκρατούν τις άμεσες αντιδράσεις-επιθυμίες τους έναντι άλλων, κάπως πιο ετεροχρονισμένων αλλά καλύτερων ανταμοιβών.
Αντίστοιχα για τα αγόρια δεν υπήρξαν ακριβώς ίδια ευρήματα. Ναι μεν σε σχολεία μόνον για αγόρια η ικανότητα να κλίνουν προς αποφάσεις με μεγαλύτερο ρίσκο ήταν και εκεί αυξημένη αλλά μόνον αυτό. Σε χειρότερη ακόμη θέση βρέθηκε να κατατάσσονται τα παιδιά στα μεικτά σχολεία και με μεικτές παρέες, όντας έντεκα ετών!
Οπως εξήγησε, ένα θέμα που ούτε καν διανοείται πλέον να το συζητήσει-αμφισβητήσει κάποιος στην Ελλάδα, συζητείται πολύ αυτή τη στιγμή στη Μεγάλη Βρετανία. Εκεί οι γονείς προβληματίζονται ιδιαίτερα ως προς το θέμα μεικτά ή χωρισμένα ως προς το φύλο σχολεία. Διότι υπάρχουν ενδείξεις πως τα κορίτσια στην κρίσιμη ηλικία 11-14 χρειάζονται ένα περιβάλλον ήρεμο (τη στιγμή μάλιστα που εμφανίζεται και το θέμα της περιόδου τους), να μην τα φέρνει σε δεύτερη μοίρα στη λήψη αποφάσεων ή σε θέματα αρχηγικά ενώ, όπως το ξέρουμε και από τον ελληνικό χώρο, είναι πολύ πιθανόν να γίνονται θύματα σχολικού κατατρεγμού, κακοήθους φωτογράφισης και επιθετικότητας. Κάτι που έχει επίδραση και στη συγκέντρωση και στο να αρχίζουν να παίρνουν αποφάσεις μέσα σε ένα σύνολο άλλων συνομηλίκων τους.
Τέτοιες εργασίες έχουν σημαντικό ειδικό βάρος διότι μας φέρνουν αδυσώπητα αντιμέτωπους με προβλήματα που αποφεύγουμε να αντιμετωπίσουμε. Οπως λέει η ίδια, το ερευνητικό της ενδιαφέρον έχει προσελκύσει η κατανόηση των αιτίων για τα συναισθηματικά και συμπεριφορικά προβλήματα των παιδιών. Αυτόν τον καιρό, μεταξύ πολλών άλλων, ασχολείται με τον ρόλο που μπορεί να παίξουν όσο ένας άνθρωπος διανύει την παιδική του ηλικία, βιολογικοί παράγοντες όπως μια φλεγμονή, στην εμφάνιση προβλημάτων πολύ αργότερα στη ζωή του.
Κλείνοντας την επικοινωνία μαζί της αφού μας πει ότι μια χώρα που την έχει εντυπωσιάσει για τη σχολική της πολιτική είναι η Φινλανδία, το τελευταίο πράγμα που τονίζει είναι η ανάγκη για περιβάλλον σταθερό, οργανωμένο και σε μικρή ηλικία να ανακαλύπτουν πράγματα μόνα τους (έχει κάνει σχετική εργασία για το πώς η αυλή σε σχολεία της Νορβηγίας με το να απλώνεται μέσα στην φύση δίνει ευκαιρίες για κρυψώνες και ανακαλύψεις στα παιδιά).
Τα εργαλεία
Η εξέταση με τη Σάλι και την Αννα
Για να διαπιστωθεί αν ένα παιδί με νοητική ηλικία άνω των τεσσάρων χρόνων έχει έλλειμμα, σύμφωνα με τη «Θεωρία του Νου», δηλαδή δυσκολία στο «να διαβάζει με τον νου», χρησιμοποιείται το Sally-AnneTest (SAT), μια σειρά κινούμενων σκίτσων: Το παιδί κάνει πρώτα τη γνωριμία δύο χαρακτήρων, της Σάλι και της Αννας. Η Σάλι έχει ένα κουτί και η Αννα ένα καλαθάκι. Η Σάλι τοποθετεί ένα μπαλάκι στο καλάθι της και εξαφανίζεται από το δωμάτιο χωρίς να το πάρει μαζί της. Κατά την απουσία της η Αννα παίρνει το μπαλάκι από το καλάθι και το βάζει στο κουτί της. Στα παιδιά μπαίνουν τα εξής ερωτήματα: Με την επιστροφή της Σάλι στο δωμάτιο α) Πού θα κοιτάξει για να βρει το μπαλάκι; (ή πού νομίζει ότι βρίσκεται;), β) Πού βρίσκεται στην πραγματικότητα; (μία αντικειμενική εκτίμηση), γ) Πού το τοποθέτησε η Σάλι στην αρχή; (ένα ερώτημα μνήμης).
Εξέταση με το Cambridge Gambling Task (CGT)
Οποιος συμμετέχει σε μια δοκιμασία με τη βοήθεια του CGT, αντικρίζει σε μια οθόνη υπολογιστή δέκα κουτιά, άλλα χρώματος μπλε και άλλα κόκκινου και την επισήμανση πως πίσω (ή μέσα αν θέλετε) από ένα από αυτά βρίσκεται τοποθετημένη εντελώς τυχαία μία και μόνον μία μάρκα. Η αναλογία μπλε και κόκκινων σε κάθε γύρο αλλάζει όπως και η ανταμοιβή για τον σωστό εντοπισμό της μάρκας αλλά και αυτή μεταβάλλεται όσο δεν προκύπτει απόφαση από αυτόν που συμμετέχει. Εδώ εξετάζεται η δυνατότητα για (γρήγορες) αποφάσεις χωρίς προηγούμενη σκέψη και ξεκινώντας με ένα ορισμένο ποσό, που αυξάνεται ή μειώνεται ανάλογα με το πόσο επιτυχημένα μαντεύει. Εξετάζονται η δυνατότητα ή μη νοητικής συγκέντρωσης σε μικρή ηλικία και μαζί με αυτό η δυνατότητα λήψης επωφελών αποφάσεων από το ίδιο το άτομο για τον εαυτό του.
Η Θεωρία του Νου στην… πράξη
Στις ηλικίες από 5 έως και 7 ετών πρέπει να γίνεται πολύ προσεκτική δουλειά από την πλευρά των παιδαγωγών ή των παιδοψυχολόγων και με τη βοήθεια ενός, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, καθιερωμένου και όχι αμφισβητούμενου εργαλείου. Το όνομά του «Θεωρία του Νου» που έχει να κάνει με την ικανότητα του ατόμου να αποδίδει διαφορετικές σκέψεις, ιδέες, νοητικές διεργασίες στον εαυτό του και στους άλλους. Με σκοπό να μπορεί να ερμηνεύει συμπεριφορές.
Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, καθώς το παιδί εξελίσσεται πρέπει:
1. Να αρχίσει να καταλαβαίνει ότι οι επιθυμίες του μπορεί να είναι διαφορετικές από τις επιθυμίες των άλλων.
2. Να καταλαβαίνει ότι μπορεί να έχει πεποιθήσεις διαφορετικές από των άλλων.
3. Να καταλαβαίνει ότι μπορεί να έχουν οι άλλοι διαφορετικές πηγές πληροφόρησης.
4. Να καταλαβαίνει ότι μπορεί να έχουν λάθος πεποιθήσεις από λάθος πληροφόρηση.
5. Να καταλαβαίνει ότι οι άλλοι μπορεί και να κρύβουν τα συναισθήματά τους, δηλαδή κάποιες νοητικές καταστάσεις, και να μας εμφανίζονται χαρούμενοι, για παράδειγμα, ενώ είναι λυπημένοι.
