Το κόστος της πανδημίας στην ψυχική υγεία μας

H περασμένη Δευτέρα 10 Οκτωβρίου ήταν η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, η οποία εφέτος είχε στο επίκεντρό της τους νέους ανθρώπους αλλά και την ανάγκη να δοθεί βάρος στα προβλήματα ψυχικής υγείας αντίστοιχο με εκείνο που δίνεται στα προβλήματα της σωματικής υγείας τα οποία «μονοπωλούν» τα συστήματα υγείας και «επισκίασαν τα πάντα», ιδίως τα τελευταία σχεδόν τρία πλέον πανδημικά έτη. Διότι πράγματι η πανδημία του SARS-CoV-2 της οποίας δεν έχει ακόμη γραφτεί ο επίλογος, αυτή η επείγουσα κατάσταση δημόσιας υγείας που έχει προκαλέσει τόσο πόνο, ασθένεια και θάνατο, ώθησε τους πάντες, όπως ήταν επόμενο, να ασχοληθούν πρωτίστως με το σώμα και τη διατήρηση της ανθρώπινης ζωής, κυρίως κατά τα πρώτα πανδημικά κύματα, όταν δεν υπήρχαν «όπλα» για να αναχαιτιστεί το ιογενές «τσουνάμι». Ενα τσουνάμι όμως που κόστισε και στην ψυχική υγεία του παγκόσμιου πληθυσμού.

Κοινά δεδομένα, διαφορετικές συνέπειες

Ποιος ξεχνά τους εγκλεισμούς, την κατάλυση της εκπαιδευτικής, εργασιακής και κοινωνικής ζωής, τα μηνύματα για την οποιαδήποτε έξοδο από το σπίτι, τα συνεχή διαγνωστικά τεστ; Αρκετές χώρες βέβαια, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας, προσπάθησαν να υψώσουν από την αρχή της πανδημίας «ασπίδα» και στην «ψυχική λαίλαπα», μέσω γραμμών ψυχολογικής υποστήριξης αλλά και αύξησης του αριθμού των ψυχολόγων στις σχολικές μονάδες. Το ΒΗΜΑ-Science κατέγραψε μάλιστα σε προηγούμενα ρεπορτάζ του το «αποτύπωμα» της κορωνο-πανδημίας στην ψυχική υγεία σε διαφορετικές φάσεις της. Και σήμερα επιχειρεί πάλι, περίπου τρία χρόνια μετά το πρώτο μαζικό «ραντεβού» της ανθρωπότητας με τον πανδημικό κορωνοϊό, να σκιαγραφήσει μέσα από στοιχεία αλλά και ειδικούς πώς και πόσο μας στιγμάτισαν τα όσα κορωνο-πρωτόγνωρα ζήσαμε αλλά και τι μας κληροδότησαν για το μέλλον.

Σε γενικό πλαίσιο τα δεδομένα αλλά και οι ειδήμονες στέλνουν αισιόδοξο μήνυμα: ο άνθρωπος είναι προσαρμοστικό ον και μαθαίνει να προχωρεί για να επιβιώσει. Αυτό το γενικό πλαίσιο όμως περιλαμβάνει και πολλούς… αστερίσκους που αφορούν επιμέρους ομάδες του παγκόσμιου πληθυσμού: ανθρώπους που ήταν ήδη επιβαρυμένοι ψυχικά και στους οποίους η πανδημία λειτούργησε ως… λάδι σε μια άσβεστη ψυχική φωτιά που σιγόκαιγε – και αυτοί είναι πολλοί, αφού σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας ήδη πριν από την έναρξη της πανδημίας ένας στους οκτώ ανθρώπους ζούσε με μια ψυχική διαταραχή -, ανθρώπους που νόσησαν βαριά και παλεύουν με τη μακρά COVID, ανθρώπους που βίωσαν πένθος εξαιτίας της απώλειας των αγαπημένων τους από τον SARS-CoV-2. Και σε αυτές τις ομάδες πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα χρόνια που έρχονται.

Εστίαση στις ευαίσθητες ομάδες

Αυτό είναι ούτε λίγο ούτε πολύ και το κύριο μήνυμα μιας νέας μεγάλης μετα-ανάλυσης μελετών που δημοσιεύθηκε πριν από μερικές ημέρες (συγκεκριμένα στις 3 Οκτωβρίου) στην επιθεώρηση «Nature Medicine» από διεθνή ομάδα ερευνητών με επικεφαλής ειδικούς του Ιατρικού Κέντρου του Πανεπιστημίου του Αμστερνταμ. Οι ερευνητές τόνισαν εξαρχής ότι η επιστημονική κοινότητα έχει κατανοήσει και με το παραπάνω ότι η πανδημία της COVID-19 μπορεί να έχει αντίκτυπο στην ψυχική υγεία, κάτι που αποδεικνύεται από τη δημοσίευση περισσότερων από 35.000 (μέχρι στιγμής) μελετών για το θέμα. Συμπλήρωσαν ωστόσο ότι μέσα από αυτές τις δημοσιεύσεις είναι δύσκολο να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για το ακριβές ψυχικό κόστος της πανδημίας στον πληθυσμό καθώς διαφορετικές μελέτες ακολουθούν διαφορετικές στατιστικές μεθοδολογίες, ενώ κάποιες δεν έχουν επαρκές δείγμα ή δεν διαθέτουν συγκριτικά δεδομένα σε σχέση με την προπανδημική περίοδο ώστε να γίνει σωστή ανάλυσή τους.

Υπογράμμισαν πάντως ότι με βάση τις μεγαλύτερες σε εύρος μελέτες που ανέλυσαν, παρατηρήθηκε μια μικρή αλλά στατιστικώς σημαντική αύξηση στην αυτο-αναφορά προβλημάτων ψυχικής υγείας, «κάτι όμως που ως τώρα δεν έχει μεταφραστεί σε αντικειμενικά μετρήσιμη αύξηση των ποσοστών ψυχικών διαταραχών, αυτοτραυματισμών ή αυτοκτονιών σε πληθυσμιακό επίπεδο. Αυτό μπορεί να μαρτυρεί προσαρμοστικότητα στις καταστάσεις, ωστόσο υπάρχει σημαντική ετερογένεια μεταξύ υπο-ομάδων του πληθυσμού ενώ είναι πιθανή και η ύπαρξη χρονικής καθυστέρησης εμφάνισης αυτών των συνεπειών της πανδημίας η οποία δεν έχει ακόμη καταγραφεί» αναφέρεται στη μετα-ανάλυση. Οι συγγραφείς έκαναν ιδιαίτερη μνεία στους ανθρώπους που νόσησαν με COVID-19 καθώς, όπως διευκρίνισαν, «σε αυτούς έχουν καταστεί εμφανή τόσο οξέα όσο και πιο μακροπρόθεσμα νευροψυχικά επακόλουθα με υψηλή συχνότητα εμφάνισης κόπωσης, γνωστικών διαταραχών, άγχους και καταθλιπτικών συμπτωμάτων ακόμη και μήνες μετά τη λοίμωξη».

Τα ευρήματα της μετα-ανάλυσης

Συγκεκριμένα, στη μετα-ανάλυση αναφέρεται πως σε ό,τι αφορά τα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους οι διαφορετικές μελέτες – που κατά κύριο λόγο έχουν στηριχθεί σε online συλλογή στοιχείων – δείχνουν συχνότητα εμφάνισης που κυμαίνεται από 20% έως 35%. Ωστόσο τα ποσοστά αυτά βασίζονται σε αυτοαναφορά και παρότι η αυτοαναφορά «χτυπά καμπανάκι κινδύνου» για πιθανές ψυχικές διαταραχές, δεν αποτελεί και κλινική διάγνωση.

Τρεις μετα-αναλύσεις πάντως που περιλαμβάνονται στη μεγάλη μετα-ανάλυση του «Nature Medicine» και οι οποίες αφορούσαν 50.000 άτομα ή και περισσότερα έκαστη έδειξαν μια στατικώς σημαντική αλλά μικρή αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας στον πληθυσμό. Αντίστοιχη μικρή αλλά στατιστικώς σημαντική αύξηση εμφάνισε η μοναξιά. Παράλληλα σε ό,τι αφορά τις αυτοκτονικές τάσεις και τις αυτοκτονίες, διαφορετικές μελέτες έδωσαν αντικρουόμενα αποτελέσματα – κάποιες παρουσίασαν ελαφρά αύξηση ενώ άλλες μείωση κατά τους πρώτους πανδημικούς μήνες, ωστόσο, όπως τονίζεται στη νέα μετα-ανάλυση, τα στοιχεία σχετικά με τα επόμενα πανδημικά έτη είναι ουσιαστικώς ανύπαρκτα.

Εξάρσεις και υφέσεις

Η αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας φάνηκε μάλιστα να ακολουθεί τις εξάρσεις και τις υφέσεις της πανδημίας. Με άλλα λόγια τα προβλήματα ψυχικής υγείας ήταν περισσότερα και μεγαλύτερα στους πρώτους μήνες της πανδημίας – όταν όλοι έβλεπαν στις ειδήσεις τους αριθμούς κρουσμάτων και θανάτων να εκτοξεύονται, όταν βίωναν για πρώτη φορά καθεστώς λοκντάουν, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Οταν τα κρούσματα μειώνονταν και τα μέτρα προστασίας χαλάρωναν τα προβλήματα μειώνονταν και αυτά – «δεν εξαφανίστηκαν όμως το 2020 αλλά και στις αρχές του 2021, οπότε και έχουμε στοιχεία», όπως χαρακτηριστικά έγραψαν οι ερευνητές. «Πρέπει να τονιστεί ότι η αύξηση αυτή φαίνεται να έχει μικρή επίδραση. Ωστόσο ακόμη και μια μικρή αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας απαιτεί προσοχή καθώς δεν έχει ακόμη αποδειχθεί αν τα προβλήματα αυτά έχουν επιστρέψει πλέον σε προπανδημικά επίπεδα καθώς και επειδή μπορεί να υπάρχουν σωρευτικές συνέπειες σε πληθυσμιακό επίπεδο – και ακόμη μεγαλύτερες συνέπειες στις ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού» αναφέρεται στη μελέτη.

Κλείνοντας οι ερευνητές τόνισαν ότι η πανδημία της COVID-19 μάς έχει δώσει σημαντικά μαθήματα και για το μέλλον (το οποίο θέλοντας και μη θα περιλαμβάνει νέες πανδημίες), δείχνοντας σε όσους χαράσσουν τις πολιτικές υγείας αλλά και στους γιατρούς ότι η ψυχική υγεία πρέπει να λάβει τη θέση που της αξίζει μεταξύ των προτεραιοτήτων για την προάσπιση της δημόσιας υγείας με στόχο να ταυτοποιούνται γρήγορα και να προστατεύονται τα άτομα που κινδυνεύουν περισσότερο από ψυχικές διαταραχές σε καιρούς κρίσης.

Η εικόνα για την Ελλάδα

Ποια είναι όμως η… ψυχολογική εικόνα της Ελλάδας σχεδόν μία τριετία μετά την έναρξη της πανδημίας; Συνάδει με αυτή που παρουσιάζουν τα διεθνή στοιχεία; Απαντήσεις αναζητήσαμε από τους ειδικούς της τηλεφωνικής γραμμής ψυχοκοινωνικής υποστήριξης 10306 που πήρε «σάρκα και οστά» από επιστήμονες της Α΄ Ψυχιατρικής Κλινικής του ΕΚΠΑ σε συνεργασία με το υπουργείο Υγείας από τους πρώτους μήνες της πανδημίας και η οποία συνεχίζει και σήμερα τη λειτουργία της, έχοντας μάλιστα «ανοίξει τη βεντάλια» των αιτημάτων στα οποία οι ειδικοί αποκρίνονται πέρα πλέον από την πανδημία. Οπως μας ενημέρωσε η ψυχολόγος, μέλος της ομάδας προβολής της γραμμής 10306 η οποία συμμετείχε και στην ομάδα των ειδικών που ερχόταν σε επαφή με τους καλούντες κατά την πανδημία κυρία Αννα-Μαρία Σακελλαρίου, «το περιεχόμενο των κλήσεων πηγαίνει «χέρι-χέρι» με την επικαιρότητα. Οταν ο πληθυσμός βρισκόταν αντιμέτωπος με το άγνωστο στην αρχή της πανδημίας και φοβόταν για την υγεία και τη ζωή τη δική του και των αγαπημένων προσώπων του, τα περισσότερα τηλεφωνήματα είχαν αυτό το περιεχόμενο. Το καλοκαίρι που μας πέρασε και ενώ πυρκαγιές σάρωναν διαφορετικές περιοχές της χώρας, η θεματολογία αφορούσε περισσότερο τις φυσικές καταστροφές. Και τώρα κυριαρχεί στις κλήσεις η ανησυχία για τον πόλεμο και το κύμα ακρίβειας που αυτός συνεπάγεται».

Αναζήτηση βοήθειας

Στη γραμμή 10306 οι κλήσεις από ασθενείς με μακρά COVID είναι σπάνιες. «Τα θέματα που θίγουν περισσότερο οι καλούντες αυτή τη στιγμή αφορούν την ανάγκη για επικοινωνία εξαιτίας μοναξιάς, το άγχος και τον γενικευμένο φόβο, την αϋπνία και τις διαταραχές του ύπνου, τα προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις όπως ο χωρισμός και η απιστία, τα ενδοοικογενειακά ζητήματα και τις εντάσεις εντός του οικογενειακού περιβάλλοντος, τη σχιζοφρένεια, τη συμβουλευτική για τρίτα/αγαπημένα πρόσωπα, την ανεργία και τις επιπτώσεις της, τον φόβο για θέματα υγείας, τα οικονομικά προβλήματα, τον θυμό, τα προβλήματα διαχείρισης παιδιών και εφήβων» σημείωσε η κυρία Σακελλαρίου.

Στο ερώτημα αν η πανδημία κόστισε σοβαρά στην ψυχική υγεία των Ελλήνων η κυρία Δώρα Σκαλή, μέλος Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού (ΕΔΙΠ) Ψυχολογίας στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ και υπεύθυνη του Προγράμματος Βραχείας Ψυχοθεραπείας 10306, απάντησε ότι «δεν φαίνεται να κόστισε σημαντικά, με την έννοια του να άνοιξε βαθιά θέματα. Ευλόγως οι άνθρωποι πανικοβλήθηκαν, αποσταθεροποιήθηκαν, ταράχτηκαν, αλλά επανατοποθετήθηκαν και γρήγορα μάλιστα. Φυσικά όπου υπήρξαν θάνατοι υπήρξαν δυσκολίες, όχι όμως παραπάνω από κάθε συνθήκη ξαφνικού θανάτου. Παρατηρήσαμε ότι πολύ γρήγορα οργανώθηκε η κοινότητα, οι γείτονες, η αλληλοβοήθεια – που πιθανώς να νομίζαμε έως τότε ότι δεν υπήρχαν. Παρατηρήσαμε επίσης πόσο γρήγορα οι άνθρωποι αναζήτησαν στήριξη στους ειδικούς ψυχικής υγείας».

Ενταση υπαρχόντων συμπτωμάτων

Σύμφωνα με την κυρία Σκαλή, οι πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού για εκδήλωση ψυχικών διαταραχών εξαιτίας της πανδημίας ήταν τα άτομα που έπασχαν ήδη από κάποια ψυχική διαταραχή τα οποία και οδηγήθηκαν σε προσωρινή επίταση των συμπτωμάτων τους και όσοι είχαν υφέρποντα συμπτώματα (ήπια κατάθλιψη, αγχώδη συμπτωματολογία, ήπιες φοβίες, εμμονές, ψυχαναγκασμούς κ.λπ.), που προϋπήρχαν για χρόνια και στην πανδημική συνθήκη «φούντωσαν», αναγκάζοντάς τους να ζητήσουν βοήθεια ειδικού για χρονίζοντα θέματα, τα οποία αρχικώς φάνηκε να έλκουν την «καταγωγή» τους από την COVID, αλλά μετέπειτα αναδείχθηκε η χρονιότητα που προϋπήρχε. Επιπλέον τα παιδιά και οι έφηβοι, πάλι όμως πάνω σε προϋπάρχοντα ή λιμνάζοντα προβλήματα, αλλά και οι μόνοι άνθρωποι που είχαν προϋπάρχοντα παραμελημένα ζητήματα εαυτού ή/και σχέσεων.

Από τα στοιχεία που έχουν συλλέξει οι ειδικοί της Γραμμής δεν παρατηρήθηκε γενικότερη αύξηση των αυτοκτονικών τάσεων ή των αυτοκτονιών. «Μόνο στα πλαίσια ψυχιατρικής συμπτωματολογίας παρουσιάστηκε αυτοκτονικός ιδεασμός ή και απόπειρα συνδεόμενη με την παθολογία» τόνισε η ψυχολόγος.

Η πανδημία λοιπόν – όπως δείχνουν τα μέχρι στιγμής στοιχεία – έφερε κατά κύριο λόγο στο φως τα «καταχωνιασμένα» ψυχικά προβλήματα και μαζί με αυτά έφερε τους ασθενείς πιο κοντά στους ειδικούς ψυχικής υγείας. Και ίσως αυτό το τελευταίο να είναι ένα από τα (ελάχιστα) καλά που μας προσέφερε…

15,2% των παιδιών ηλικίας 5-14 ετών στη χώρα μας εμφανίζει άγχος, νευρικότητα ή ανησυχία τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα, σύμφωνα με δεδομένα της ΕΛΣΤΑΤ (2021).

38,9% των νέων 17-24 ετών και 25% των ενηλίκων 25-39 ετών στην Ελλάδα δηλώνουν ότι η κακή ψυχική υγεία είναι το πρόβλημα που τους ανησυχεί περισσότερο (διαΝΕΟσις, 2022).

Ο εγκλεισμός και οι αποτρόπαιες πράξεις

Με δεδομένη την τρέχουσα επικαιρότητα (ειδικά τώρα που συνεχώς γινόμαστε μάρτυρες αποτρόπαιων πράξεων όπως οι γυναικοκτονίες και οι βιασμοί) δεν μπορούσαμε να μη ρωτήσουμε την κυρία Σκαλή αν η πανδημία αποτέλεσε παράγοντα που συνέβαλε στην «έκρηξή τους». Η απάντηση της ειδικού ήταν αρνητική σε ό,τι αφορούσε τη σχέση αιτίου – αιτιατού μεταξύ πανδημίας και τέτοιων εγκλημάτων. «Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι διανύουμε – πολλά χρόνια τώρα – μια ελευθεριάζουσα περίοδο, με περιφρόνηση στην αξία των θεσμών και των κανόνων, με απίσχναση κάθε έννοιας ευθύνης και ήθους, υποχρεώσεων και κάθε έννοιας συλλογικότητας και συλλογικής αξίας και με ταυτόχρονη υπερ-διόγκωση απόλυτα ατομικών επιθυμιών και ατομικού τρόπου σκέψης. Εξαιτίας αυτού, το κλίμα που επικρατεί είναι τέτοιο στο οποίο ο άλλος θεωρείται χρηστικό αντικείμενο ικανοποίησης των ατομικών επιθυμιών. Σε ένα τέτοιο υπόβαθρο προσθέστε τώρα παρατεταμένες εντάσεις που τα τελευταία χρόνια βαίνουν αυξανόμενες – από την οικονομική κρίση περάσαμε στην πολιτική κρίση, στην ευρύτερη κρίση της Ευρώπης, στην πανδημία, στον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, στη συνεχή πίεση από τους Τούρκους, στον χειμώνα που έρχεται, στην ευρύτερη κλιματική αλλαγή, κ.λπ. Επίσης υπάρχει το φαινόμενο νέοι άνθρωποι και όχι μόνο να ζουν μέσα από τους υπολογιστές, μέσα από παιχνίδια, σάιτ, πορνογραφικά βίντεο, μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος ψευδοανθρωποφαγίας που όμως το αποτύπωμά του είναι πολύ πραγματικό».