Η ιστορία της Τζούντιθ Σκοτ δεν βγήκε από τη φαντασία κάποιου ταλαντούχου αμερικανού συγγραφέα. Βγήκε από κάποιο… ίδρυμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, μετά τον άδικο εγκλεισμό της για τριάντα πέντε ολόκληρα χρόνια σε αυτό. Γεννήθηκε το 1943 με σύνδρομο Down, εκ γενετής στερημένη την αίσθηση της ακοής και χωρίς να μπορεί να μιλήσει. Κάτι που έκανε τους «ειδικούς» να τη χρεώσουν με δείκτη ευφυΐας μόλις 30, και τους γονείς της με τον προσδιορισμό «άχρηστη». Ετσι από επτά ετών κλείστηκε σε κάποιο ίδρυμα στο Οχάιο και ξεχάστηκε από όλους. Μόνη εξαίρεση η δίδυμη αδελφή της. Που κατόρθωσε να την αποσπάσει από τον εγκλεισμό αυτόν μόλις τη δεκαετία του ’80. Στα σαράντα της χρόνια πλέον η «Τζούντα», χάρη στην αδελφή της και πάλι, μπαίνει σε ένα κέντρο Τέχνης στο Οκλαντ για ενηλίκους με νοητικά προβλήματα.
Για δυο χρόνια δοκιμάζεται η υπομονή των δασκάλων εκεί διότι η ζωγραφική δεν της άρεσε. Μέχρι που καταλήγει ακριβώς στο τι ήθελε να κάνει. Με κάποια αντικείμενα που τα βρίσκεις στον δρόμο πεταμένα, όπως καρότσια του σουπερμάρκετ, κουτιά και κυρίως ατελείωτα χιλιόμετρα άχρηστων σχοινιών, μαλακών σωλήνων, καλωδίων, σπάγκων και νημάτων, κλεισμένη ερμητικά στον κόσμο της, δουλεύοντας μέχρι τα χέρια της να κόβονται και να πληγώνονται από τα τεντώματα και τα τραβήγματα των υλικών της, δημιουργεί κάποια εντελώς πρωτόγνωρα αφηρημένης τεχνοτροπίας έργα. Που κάποια στιγμή οι ειδικοί παραδέχθηκαν πως πρόκειται πραγματικά για έργα τέχνης. Δημιουργεί καθημερινά μέχρι το 2015 που φεύγει από τη ζωή, έχοντας ζήσει 35 χρόνια περισσότερο από το προσδόκιμο επιβίωσης των ατόμων με σύνδρομο Down. Σήμερα τα έργα της βρίσκονται εκτεθειμένα σε μεγάλα μουσεία και σε ιδιωτικές συλλογές, με εκτιμώμενη αξία το καθένα αρκετές χιλιάδες δολάρια.
Αρχή με μια γνωριμία
Την ιστορία αυτή της Τζούντιθ την ανασύρουν από το παρελθόν και την ξεδιπλώνουν μπροστά στους ακροατές τους η Αϊβι Ρος (Ivy Roos) και η Σούζαν Μαγκσάμεν (Susan Magsamen) στις συνεντεύξεις τους. Τις πολυάριθμες συνεντεύξεις τους, που από τους πρώτους μήνες του 2023 δεν προλαβαίνουν σχεδόν να κάνουν κάτι άλλο εκτός από αυτό. Η Αϊβι Ρος είναι αντιπρόεδρος σήμερα στο Τμήμα Σχεδίασης Αντικειμένων της Google και η Σούζαν Μαγκσάμεν είναι ιδρύτρια και διευθύντρια πλέον του International Arts + Mind Lab Center για την εφαρμοσμένη νευροαισθητική στην Ιατρική Σχολή του φημισμένου Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς. Γνωρίστηκαν το 2017 όταν η Σούζαν μέσω του LinkedIn προσπάθησε να προσεγγίσει την Αϊβι για να την καλέσει να λάβει μέρος σε ένα καινούργιο ερευνητικό πρόγραμμα που το Τζονς Χόπκινς θα χρηματοδοτούσε. Η Αϊβι, όπως λέει χωρίς δισταγμό, καθημερινά βλέπει αλλά αγνοεί δεκάδες προσκλήσεις για συνεργασία που της γίνονται στο LinkedIn. Κόλλησε όμως στην πρόσκληση της Σούζαν γιατί μέσα σε αυτήν υπήρχαν οι λέξεις Art και Mind. Και από τότε προχώρησαν στη συγγραφή ενός βιβλίου αλλά και στην εκπόνηση ενός εντυπωσιακά εκτεταμένου ερευνητικού προγράμματος που έχει σκοπό να δείξει πλέον με συγκεκριμένες μετρήσεις την επίδραση της τέχνης στον ανθρώπινο οργανισμό, ιδιαίτερα σε δύσκολες περιστάσεις όπως είναι η άνοια, το Αλτσχάιμερ, η νόσος του Πάρκινσον και το μετατραυματικό στρες.
Η διεπιστημονικότητα της νευροαισθητικής
Το ΒΗΜΑ-Science αναζήτησε τις δυο ερευνήτριες στις ΗΠΑ και τους έθεσε κάποιες ερωτήσεις σχετικά με την έρευνά τους. Και πρώτα από όλα θελήσαμε να μας εξηγήσουν τα σχετικά με το καθ’ αυτό αντικείμενο της έρευνάς τους, που είναι η νευροαισθητική.
Σύμφωνα με όσα μας είπαν «η νευροαισθητική (neuroaesthetics) είναι η μελέτη τού πώς οι τέχνες και οι αισθητικές εμπειρίες αλλάζουν μετρήσιμα το σώμα, τον εγκέφαλο και τη συμπεριφορά – και πώς αυτή η γνώση μεταφράζεται σε συγκεκριμένες πρακτικές που προάγουν την υγεία και την ευημερία. Ονομάζουμε το πεδίο αυτό νευροτέχνες (neuroarts)».
Οσον αφορά τα επιστημονικά επιχειρήματα (μετρήσεις, κλινικά αποτελέσματα, ακόμη και εξετάσεις αίματος, επίπεδα κορτιζόλης) απάντησαν ως εξής: «Αναφερόμαστε σε τρόπους γνώσης που ενώνονται για μεγαλύτερη σαφήνεια στην κατανόηση της δύναμης των τεχνών και της αισθητικής. Η νευροαισθητική είναι ένας άκρως διεπιστημονικός τομέας που περιλαμβάνει τις νευροεπιστήμες, τη γνωστική επιστήμη, τη νευρολογία, τη βιομηχανική, τη δημόσια υγεία, την κοινωνική εργασία, την ψυχολογία, τις ανθρωπιστικές επιστήμες και πολλά άλλα. Δουλεύοντας μαζί δημιουργήσαμε μεταφραστικά πλαίσια για να μελετήσουμε τις τέχνες και τον αντίκτυπό τους. Μοιραζόμαστε πρωτόκολλα, εργαλεία και αυστηρές προσεγγίσεις και πρωτόκολλα, τεκμηρίωση μελετών και κοινά μέτρα αποτελεσμάτων. Χρησιμοποιούμε τεχνικές όπως η λειτουργική τομογραφία μαγνητικού συντονισμού αλλά και φορητές συσκευές για τη μέτρηση της εγκεφαλικής δραστηριότητας. Επιπλέον, μπορούμε επίσης να χρησιμοποιούμε αίμα, σάλιο και πολλούς άλλους βιοδείκτες κατάλληλους για διαφορετικά θέματα υγείας και ευεξίας και μορφές τέχνης».
Μια κρυφή υπερδύναμη
Το ανθρώπινο σώμα και ο εγκέφαλος είναι εξαιρετικά. «Είμαστε καλωδιωμένοι να φέρουμε τον κόσμο μέσα από τις αισθήσεις μας – ήχο, οπτική, αφή, όσφρηση και γεύση. Η χωρητικότητα αυτών των συστημάτων είναι συγκλονιστική και μπορεί κάλλιστα να υπάρχουν έως και 50 αισθητηριακά συστήματα που μόλις τώρα ανακαλύπτουμε, συμπεριλαμβανομένου του αιθουσαίου (είναι το σύστημα που ανιχνεύει την κίνηση και τις αλλαγές στη θέση του κεφαλιού, δηλαδή το πώς συσχετιζόμαστε με τον χώρο) και της ενδο-οπτικής που σας βοηθούν να κατανοήσετε και να αισθανθείτε τι πραγματικά συμβαίνει μέσα στο σώμα σας. Αυτά τα συστήματα είναι οι πύλες για την πλήρη υγεία. Αυτές οι αισθητηριακές εμπειρίες ενεργοποιούν νευροδιαβιβαστές και ορμόνες που επάγουν νευροπλαστικότητα – ή τη διαδικασία σμιλεύσεως νευρωνικών συνδέσεων σε συναπτικό επίπεδο».
Τονίζουν το ότι είμαστε προς το παρόν συγκεντρωμένοι (έως και μαγεμένοι) με ό,τι το μυαλό μπορεί να παρακολουθεί, αλλά δεν είναι μόνον αυτό που λειτουργεί μέσα μας παίρνοντας μηνύματα από τις αισθήσεις. Τα τελευταία 20 χρόνια η πρόοδος της τεχνολογίας έχει δώσει τη δυνατότητα διείσδυσης στον ανθρώπινο εγκέφαλο ώστε να μελετηθούν οι εκπληκτικοί τρόποι με τους οποίους οι τέχνες μάς επηρεάζουν. Η έρευνα αποδεικνύει σήμερα αυτό που γνώριζαν πάντα οι καλλιτέχνες: Οι τέχνες και οι αισθητικές εμπειρίες είναι μια υπερδύναμη με την ικανότητα να αντιμετωπίζει θέματα σωματικής και ψυχικής υγείας, μάθησης, άνθησης και οικοδόμησης κοινότητας σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο.
Πειραματική απόδειξη
Η Σούζαν και η Αϊβι το απέδειξαν σε μια έκθεση στην Ιταλία την άνοιξη του 2019. Κατασκεύασαν τρία πολύ ευχάριστα αλλά και πολύ διαφορετικά δωμάτια. Στους επισκέπτες πριν από την είσοδο σε αυτά τοποθετούσαν μια προσαρμοσμένη ζώνη που περιείχε αισθητήρες (για παλμούς, θερμοκρασία, ρυθμό αναπνοής). Αυτοί έπαιρναν συνεχώς βιολογικές πληροφορίες κατά τη διάρκεια της ολιγόλεπτης παραμονής του καθενός και στα τρία δωμάτια. Οπως μας είπαν «είχαμε την ευκαιρία να κάνουμε πράξη τις νευροαισθητικές αρχές σε πραγματικό χρόνο για να απεικονίσουμε τα αποτελέσματα των αισθητηριακών αντιλήψεων στο σώμα. Αποδείχθηκε ότι υπήρχαν περιπτώσεις που κάποιος δήλωνε πως του άρεσε ένα δωμάτιο (σύμφωνα με τη λογική του) αλλά οι μετρήσεις έδειχναν ότι σε άλλο δωμάτιο ο οργανισμός του αντιδρούσε πιο θετικά. Που αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν μέσα μας και άλλα συστήματα που έχουν λόγο στο πώς αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Και έτσι αντικείμενα με αισθητικά θετικό περιεχόμενο μπορεί να επιδρούν και χωρίς εμείς να το αντιλαμβανόμαστε με το μυαλό μας. Ηταν η πρώτη φορά που καταφέραμε να δείξουμε στο ευρύ κοινό ότι στην πραγματικότητα αισθανόμαστε ως πλάσματα που σκέφτονται, όχι σκεπτόμενα πλάσματα που αισθάνονται».
Σαράντα λεπτά υγείας
Γεννιόμαστε με 100 δισεκατομμύρια νευρώνες. Καθένας από εμάς έχει ασύλληπτα πολλές συναπτικές συνδέσεις στον εγκέφαλό του, δημιουργώντας ατελείωτα κυκλώματα και τρόπους νευροδιασυνδέσεων. Αυτά τα μονοπάτια βρίσκονται πίσω από τη μνήμη, τις φυσικές κινήσεις μας – πίσω από όλα όσα κάνουμε. Οταν ασχολούμαστε με αισθητηριακές εμπειρίες όπως οι τέχνες, στην πραγματικότητα δημιουργούνται συναπτικές συνδέσεις. Κάποιες γίνονται πιο δυνατές και κάποιες πιο αδύναμες μέσω της σημασίας των εμπειριών μας. Οι τέχνες και οι αισθητικές εμπειρίες αλλάζουν ένα περίπλοκο φυσιολογικό δίκτυο διασυνδεδεμένων συστημάτων, συμπεριλαμβανομένων νευρωνικών, ψυχολογικών, ανοσοποιητικών και ενδοκρινικών, κυκλοφορικών, αναπνευστικών και ανώτερων συστημάτων εγκεφάλου, όπως τα γνωστικά, συναισθηματικά, ανταμοιβής και αισθησιοκινητικά συστήματα. Οι δύο ερευνήτριες επισημαίνουν: «Θεωρούμε ότι οι τέχνες είναι ένα καλειδοσκόπιο που κάνετε μόνο μια μικρή στροφή του διαφράγματος και οι αντιλήψεις σας αλλάζουν. Οι δυνατότητες είναι άπειρες. Ενα μέγεθος δεν ταιριάζει σε όλους όταν πρόκειται για τέχνες και αισθητική. Χρησιμοποιώ το παράδειγμα ενός ελέφαντα στο δωμάτιο. Ανάλογα με το πού τον αγγίζετε, έχετε μια πολύ διαφορετική εμπειρία. Το ίδιο ισχύει για το είδος της μορφής τέχνης, για τι χρησιμοποιείται, από πού προέρχεστε, οι εμπειρίες της ζωής σας, η τρέχουσα συναισθηματική σας κατάσταση και πολλά άλλα είναι κρίσιμοι παράγοντες. Δεν έχει σημασία να κάνεις κάτι καλλιτεχνικά άριστα για να λειτουργεί επάνω σου θεραπευτικά. Αρκεί να αφιερώνεις 40 λεπτά την ημέρα σε αυτό. Τραγουδώντας έστω και φάλτσα, χορεύοντας αδέξια, ζωγραφίζοντας φριχτά. Οι γονείς και οι δάσκαλοι απαγορεύεται να λένε στα παιδιά «εσύ δεν θα γίνεις ποτέ καλός σε κάποια τέχνη»».
Προσιτή θεραπεία
Η αίσθηση απλά της επεξεργασίας του πηλού, του νήματος ή του εδάφους στα χέρια μας διεγείρει το δέρμα και τις νευρικές απολήξεις, βοηθώντας να αισθανόμαστε προσεκτικοί και ξύπνιοι. Η αγγειοπλαστική απελευθερώνει την ωκυτοκίνη, την ορμόνη της αγάπης, και είναι μια εμπειρία άκρως απτική. Στο σχολείο και στη ζωή έως εδώ αφαιρούσαμε τέχνη για να βάλουμε περισσότερα πράγματα που γίνονται με το μυαλό. Τώρα φαίνεται πως πρέπει να πάμε πίσω αντίστροφα!
Η ελληνική λέξη «άγαλμα» αρχικά φτιάχτηκε για να συνδέσει με το ρήμα αγάλλομαι το τι μπορεί ο άνθρωπος να αισθανθεί μπροστά σε ένα έργο τέχνης (αργότερα βέβαια αντικειμενοποιήθηκε η λέξη και ταυτίστηκε με το ίδιο το έργο, ιδιαίτερα το γλυπτό). Ο προσωκρατικός Εμπεδοκλής έλεγε: «Κατά την φαντασίαν της γυναικός κατά την σύλληψιν μορφούνται τα βρέφη. Πολλάκις γυναίκες ηρώων και θεών ηράσθησαν και όμοια τούτοις απέτεκον». Και έχει γραφτεί ότι στην αρχαία Ελλάδα παροτρύνονταν οι εγκυμονούσες να επισκέπτονται τους τόπους όπου υπήρχαν όμορφα αγάλματα και ζωγραφικά έργα, όπως στην Ακρόπολη ή στη Στοά του Αττάλου αργότερα, ώστε το κάλλος να εμπνεύσει τη λεγόμενη μορφοποιητική γυναικεία ιδιότητα.
Σήμερα, όπως καταλαβαίνουμε, η έρευνα το επεκτείνει σε όλους τους ανθρώπους, σε όλες τις ηλικίες και ως φάρμακο για διάφορες παθολογικές καταστάσεις. Οπως είπε κάποιος, ένα φάρμακο γι’ αυτές τις καταστάσεις και όταν βρεθεί χρειάζεται να περάσουν χρόνια και χρόνια για να φθάσει να συνταγογραφηθεί. Μια θεραπεία όμως με χορό, τραγούδι ή αγγειοπλαστική, μόνον μερικές ημέρες. Και οι Αμερικανοί έχουν ήδη λογαριάσει πως συμφέρει και οικονομικά, οπότε…
Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο
Το βιβλίο που από το 2019 άρχισαν να γράφουν οι Αϊβι Ρος και Σούζαν Μαγκσάμεν (η συγγραφή του κράτησε περίπου τέσσερα χρόνια) έχει τίτλο «Your Brain on Art: How the Arts Transform Us», εμφανίστηκε στις 21 Μαρτίου το 2023, έχει 304 σελίδες χωρισμένες σε επτά κεφάλαια, η τιμή του στο εξωτερικό, προς το παρόν, κυμαίνεται από 20 έως 25 δολάρια και είναι ήδη στον κατάλογο των ευπώλητων της εφημερίδας «New York Times».
Στο πρώτο μετά την εισαγωγή κεφάλαιο του βιβλίου, στην πρώτη παράγραφο, οι συγγραφείς γράφουν: «Δώσαμε μια ισχυρή διαβεβαίωση στην εισαγωγή. Σας είπαμε ότι οι τέχνες και οι αισθητικές εμπειρίες θα βελτιώσουν την υγεία και την ευημερία σας και θα ενισχύσουν την ικανότητά σας να μαθαίνετε και να ανθίζετε». Το υπόλοιπο βιβλίο, πρέπει να αναφέρουμε, είναι μια προσπάθεια να φανούν συνεπείς οι δυο γυναίκες συγγραφείς στην υπόσχεσή τους αυτήν. Και δεν τα πηγαίνουν άσχημα διότι έχουν την ευφυΐα πέρα από τις δικές τους γνώσεις να βασιστούν και σε πολυάριθμους άλλους ερευνητές πρώτης γραμμής.
Από τον σύζυγό της Σούζαν Μαγκσάμεν, τον Ρικ Χάγκανιρ, πρόεδρο του Τμήματος Νευροεπιστήμης στο Johns Hopkins School of Medicine που μελετά τη νευροπλαστικότητα για περισσότερες από τέσσερις δεκαετίες, έως και (γιατί όχι αφού η μουσική παίζει τόσο σημαντικό ρόλο για τον εγκέφαλο) τον Ντέιβιντ Μπερν, τον διάσημο τραγουδιστή και πολλά άλλα των Talking Heads. Και με την παρουσίαση δύσκολων λειτουργιών του εγκεφάλου να γίνεται με πολύ παραστατικό τρόπο. Οπως για παράδειγμα η νευροπλαστικότητα.
Σε μια πρώτη προσέγγιση αναφέρουν ότι «εξακολουθείτε να οραματίζεστε τον εγκέφαλό σας ως μια υδρόγειο σφαίρα, φανταστείτε εκατομμύρια δρόμους, αυτοκινητοδρόμους και γέφυρες που καλύπτουν όλες τις περιοχές, με τρισεκατομμύρια φανάρια σε όλους τους. Σε ορισμένες περιοχές υπάρχουν εξαιρετικά φωτεινά φώτα, σε άλλες ο φωτισμός είναι πιο αδύναμος. Μερικοί δρόμοι μπορεί να φαίνονται εγκαταλελειμμένοι, ενώ άλλοι φαίνεται να αποτελούν αντικείμενο βαριάς κυκλοφορίας. Αυτές είναι οι ηλεκτρικές νευρωνικές συνδέσεις στον εγκέφαλό σας που δημιουργούνται από τους νευρώνες και υπολογίζεται ότι φθάνουν τα 100 δισεκατομμύρια».
Στη συνέχεια εξηγούν πολύ κατανοητά το πώς σχηματίζονται αυτοί οι καλοταξιδεμένοι δρόμοι ή νευρωνικά μονοπάτια και γιατί είναι τόσο σημαντικοί σε σχέση με τις τέχνες. Σύμφωνα με τις συγγραφείς: «Οι τέχνες, όπως θα διαβάσετε σε όλο αυτό το βιβλίο, πυροδοτούν την απελευθέρωση νευροχημικών ουσιών, ορμονών και ενδορφινών που σας προσφέρουν μια συναισθηματική απελευθέρωση. Οταν βιώνεις εικονική πραγματικότητα, διαβάζεις ποίηση ή μυθοπλασία, βλέπεις μια ταινία ή ακούς ένα μουσικό κομμάτι ή κινείς το σώμα σου να χορέψει, για να αναφέρουμε μερικές από τις πολλές τέχνες, αλλάζεις βιολογικά.
Υπάρχει μια νευροχημική ανταλλαγή που μπορεί να οδηγήσει σε αυτό που ο Αριστοτέλης ονόμασε κάθαρση, ή σε μια απελευθέρωση συναισθήματος που σας αφήνει να αισθάνεστε πιο συνδεδεμένοι με τον εαυτό σας και τους άλλους μετά. Σε όλο αυτό το βιβλίο θα μοιραζόμαστε λεπτομέρειες από μελέτες που δείχνουν πώς συγκεκριμένες μορφές τέχνης απελευθερώνουν ορισμένες ορμόνες και νευροχημικές ουσίες, οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν τη φυσιολογία και τη συμπεριφορά». Εννοείται προς το καλύτερο.
