Τα μαθήματα από τα λοκντάουν «πυξίδα» για το μέλλον

Πριν από 2,5 και πλέον έτη η ανθρωπότητα βίωσε μια συνθήκη πρωτόγνωρη, μοναδική για τα σύγχρονα παγκόσμια δεδομένα: μια συνθήκη μακρού εγκλεισμού την οποία υπαγόρευσε μια άλλη έκτακτη, απειλητική για τη ζωή πολλών ανθρώπων ιογενής συνθήκη: αυτή της πανδημίας της COVID-19. Και μπορεί, όπως όλα δείχνουν (τουλάχιστον μέχρι στιγμής), η κορωνο-πανδημία να έχει περάσει σε μια νέα φάση, στην οποία τα λοκντάουν ελπίζουμε ότι θα αποτελέσουν πλέον μακρινή (επώδυνη) ανάμνηση, ωστόσο η συζήτηση και οι αναλύσεις σχετικά με την προσφορά τους (ή μη) έχει ήδη ξεκινήσει… με το βλέμμα στο μέλλον. Διότι το μέλλον δεν μπορεί παρά να επιφυλάσσει αργά ή γρήγορα νέες πανδημίες.

Παραπλανητικά στοιχεία

Τι δείχνουν λοιπόν τα υπάρχοντα στοιχεία σχετικά με το αν τα λοκντάουν ήταν ή δεν ήταν απαραίτητα, αν «φρέναραν» την εξάπλωση του κορωνοϊού και αν (το κυριότερο) έσωσαν ζωές; Οι ειδήμονες ξεκινούν από το ότι μια τέτοια αποτίμηση αποτελεί πρόκληση καθώς υπεισέρχονται πάρα πολλοί παράγοντες. Εξ ου και χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στις αναλύσεις που λαμβάνουμε υπόψη μας αφού τα στοιχεία στα οποία βασίζονται μπορεί να είναι παραπλανητικά. Τρανταχτό παράδειγμα αυτό μελέτης που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Scientific Reports» τον Μάρτιο του 2021 – έναν χρόνο μετά το πρώτο πανδημικό κύμα που οδήγησε σε αυστηρά πολύμηνα λοκντάουν και σε μια φάση κατά την οποία πολλές χώρες βρίσκονταν και πάλι σε διαδικασία «κλεισίματος» και «ανοίγματος» των κοινωνιών για να αντιμετωπίσουν το στέλεχος Αλφα που «σάρωνε» παγκοσμίως εκείνη την περίοδο. Ερευνητές από το Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Rio Grande do Sul στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας συνέκριναν 87 περιοχές του κόσμου προκειμένου να ανακαλύψουν αν η παραμονή στο σπίτι που ήταν το αποτέλεσμα των λοκντάουν σχετιζόταν με χαμηλότερα ποσοστά θανάτων εξαιτίας της COVID-19 – η ανάλυση βασίστηκε σε δεδομένα που εξήχθησαν από τα κινητά τηλέφωνα των πληθυσμών. Με βάση τα αποτελέσματα, ο εγκλεισμός δεν συνέβαλε σε μείωση των θανάτων.

Η συγκεκριμένη μελέτη μετετράπη γρήγορα σε «σημαία» των σκεπτικιστών και με τη «χείρα βοηθείας» ορισμένων MME απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα. Ακολούθησε όμως η «αποκαθήλωσή» της αφού πολλοί άλλοι ανεξάρτητοι επιστήμονες απέδειξαν ότι τα ευρήματα ήταν λανθασμένα λόγω προβλημάτων στις στατιστικές μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν. Τελικά εννέα μήνες αργότερα το «Scientific Reports» απέσυρε τη δημοσίευση.

Ο επώδυνος μονόδρομος

Το παράδειγμα αυτό δεν ήταν το μόνο: και άλλες μελέτες υποστήριξαν ότι τα λοκντάουν δεν έσωσαν ζωές. Ηταν όμως η μειονότητα μπροστά στις δημοσιεύσεις που έδειξαν ότι τα λοκντάουν πράγματι μείωσαν τους θανάτους καθώς και ότι στις αρχές του 2020, απέναντι σε έναν εν πολλοίς άγνωστο, άκρως μεταδοτικό και θανατηφόρο ιό για τον οποίο δεν υπήρχε εμβόλιο ούτε θεραπεία, οι κυβερνήσεις δεν είχαν επιλογές προκειμένου να μειώσουν τη μετάδοση και να αποφύγουν την κατάρρευση των συστημάτων υγείας: το να επιβάλουν τη μείωση των κοινωνικών επαφών του πληθυσμού φαινόταν να είναι μονόδρομος.

Ενας μονόδρομος όμως που χωρίς αμφιβολία είχε και μεγάλος κόστος: κλειστά σχολεία και πανεπιστήμια, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ομαλή ροή της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Κλειστές επιχειρήσεις, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την οικονομία αλλά και την κοινωνία. Εξαρση των προβλημάτων ψυχικής υγείας λόγω του παρατεταμένου εγκλεισμού και της κοινωνικής απομόνωσης. Εξαρση της ενδοοικογενειακής βίας. Σημαντική καθυστέρηση διάγνωσης και θεραπείας άλλων νόσων καθώς η COVID-19 είχε επισκιάσει τα πάντα.

Τα λοκντάουν έσωσαν εκατομμύρια ζωές

Το κύριο ζητούμενο όμως τότε ήταν το να μπει «φρένο» στον σαρωτικό ιό και τα λοκντάουν μείωσαν τη μετάδοσή του, όπως απέδειξε από την αρχή της πανδημίας η Κίνα, η οποία επέβαλε άκρως αυστηρά περιοριστικά μέτρα στην «πηγή» του ιογενούς κακού, τη Γουχάν. Ακόμη όμως και σε χώρες που δεν ακολούθησαν τόσο αυστηρή γραμμή κλείνοντας αμέσως τα σύνορά τους αλλά επέβαλαν στον πληθυσμό παραμονή στο σπίτι, υπήρχε σημαντικό αποτέλεσμα στη μείωση της μετάδοσης. Μελέτη που δημοσιεύθηκε για παράδειγμα τον Μάιο του 2020 στην επιθεώρηση «Nature» με επικεφαλής ερευνητές του Imperial College του Λονδίνου και αφορούσε ανάλυση των αποτελεσμάτων των λοκντάουν σε 11 ευρωπαϊκές χώρες (Δανία, Ιταλία, Γερμανία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Νορβηγία, Βέλγιο, Αυστρία, Σουηδία, Ελβετία) έδειξε ότι τα λοκντάουν έσωσαν περισσότερες από 3 εκατομμύρια ζωές.

«Η εφαρμογή περιοριστικών μέτρων τύπου λοκντάουν ήταν επιβεβλημένη σε μια χρονική περίοδο κατά την οποία δεν υπήρχαν άλλα ισχυρά όπλα, όπως για παράδειγμα το εμβόλιο ή τα αντι-ιικά φάρμακα, για τον περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού. Αξίζει να σημειωθεί ότι επειδή ο SARS-CoV-2 είναι αρκετά μολυσματικός προκαλούσε σε κάθε κύμα εκτεταμένο αριθμό μολύνσεων στην κοινότητα. Τα χαρακτηριστικά αυτά σε συνδυασμό με την υψηλή θνητότητα των ευπαθών ομάδων εξαιτίας της COVID-19, κατέστησαν τον ιό σημαντική απειλή για τη δημόσια υγεία – κατά τις περιόδους της έξαρσης δεν μπορούσε να περιοριστεί η διασπορά, ο κορεσμός του συστήματος υγείας και η αυξημένη θνητότητα στην κοινότητα. Η εικόνα αυτή επέτασσε την άμεση λήψη μέτρων που απουσία εμβολίου και ειδικών φαρμάκων, απαιτούσαν τον περιορισμό των επαφών ο οποίος ήταν εφικτός μόνο μέσω μέτρων τύπου λοκντάουν. Εναλλακτικές επιλογές τύπου επιλεκτικού περιορισμού μόνο των ευπαθών ομάδων, θεωρήθηκαν ως μη εύκολα εφαρμόσιμες και με περιορισμένη αποτελεσματικότητα. Η διεθνής πρακτική στον δυτικό κόσμο αναφορικά με την αντιμετώπιση της πανδημίας περιελάμβανε μέτρα τύπου λοκντάουν, καθώς τα μέτρα αυτά ήταν αναγκαία για την προάσπιση του μέγιστου αγαθού που είναι η ανθρώπινη ζωή εν μέσω της πανδημίας ενός ιδιαίτερα μολυσματικού παθογόνου» επισημαίνει στο ΒΗΜΑ-Science ο αναπληρωτής καθηγητής Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) και αντιπρόεδρος του ΕΟΔΥ κ. Δημήτριος Παρασκευής.

Αυστηρότητα και ταχύτητα

Μελέτη μάλιστα που διεξήχθη από ειδικούς του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και συνεργάτες τους (δημοσίευση 9 Ιουλίου 2021, PLoS ONE) και η οποία ανέλυσε την αυστηρότητα αλλά και τη χρονική στιγμή επιβολής μέτρων για την πανδημία σε περισσότερες από 100 χώρες, έδειξε ότι όσο αυστηρότερα ήταν τα μέτρα που ακολουθήθηκαν στο πρώτο πανδημικό κύμα και όσο ταχύτερα αυτά επιβλήθηκαν, τόσο μεγαλύτερη ήταν η μείωση θανάτων από COVID-19.

Oρισμένες μελέτες επικεντρώθηκαν και στα επιμέρους μέτρα που υιοθέτησαν οι κυβερνήσεις και στον αντίκτυπο που είχαν στη μείωση κρουσμάτων και θανάτων. Ειδικοί στην ανάλυση δεδομένων του Ιατρικού Πανεπιστημίου της Βιέννης οι οποίοι έβαλαν στο μικροσκόπιο χιλιάδες παρεμβάσεις διαφορετικών κυβερνήσεων κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η απαγόρευση των συναθροίσεων καθώς και το κλείσιμο επιχειρήσεων και σχολείων ήταν τα πιο αποτελεσματικά μέτρα – με τους αυστηρούς περιορισμούς μετακινήσεων μεταξύ χωρών να ακολουθούν. Το μέτρο που δεν φάνηκε να προσφέρει πάντως οφέλη ήταν ο έλεγχος της υγείας των ταξιδιωτών στα αεροδρόμια.

Αντικρουόμενα στοιχεία

Σε άλλες μελέτες τα οφέλη αποτυπώνονται με αριθμούς – ωστόσο οι αριθμοί είναι κάποιες φορές αντικρουόμενοι. Για παράδειγμα, ανάλυση με επικεφαλής ερευνητές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Science» τον Δεκέμβριο του 2020 και περιέλαβε 41 χώρες έδειξε ότι η επιβολή της απομόνωσης του πληθυσμού στα σπίτια είχε σχετικά χαμηλή επίδραση στη μείωση της μετάδοσης του SARS-CoV-2 μειώνοντας το R (τον μέσο αριθμό δηλαδή ατόμων που ένα άτομο με COVID-19 μολύνει) κατά μόνο 13% όταν το κλείσιμο των σχολείων και των πανεπιστημίων μείωσε το R κατά 38% και ο περιορισμός των συναθροίσεων σε 10 ή λιγότερα άτομα κατά 42%. Ωστόσο από την ανάλυση των 11 ευρωπαϊκών χωρών που προαναφέραμε προέκυψαν πολύ μεγαλύτερα ποσοστά: μείωση του R κατά 81% μέσω της επιβολής παραμονής στο σπίτι, με το κλείσιμο των σχολείων και των άλλων μέτρων να αποδεικνύονται λιγότερο σημαντικά.

Οι περισσότερες αναλύσεις συμφωνούν πάντως στο ότι καμία παρέμβαση από μόνη της δεν μπορεί να μειώσει το R κάτω από το 1 (το R κάτω του 1 σηματοδοτεί ότι τα κρούσματα μειώνονται στην κοινότητα και η πανδημία υποχωρεί). Η συνεργική δράση τους είναι αυτή που έχει αποτέλεσμα.

Τα ελληνικά αποτελέσματα

Τη συνεργική δράση των διαφορετικών μέτρων έδειξε και ελληνική μελέτη με επικεφαλής την αναπληρώτρια καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ κυρία Βάνα Σύψα. Οπως εξηγεί ο κ. Παρασκευής που συμμετείχε στη μελέτη, «εκτιμήσαμε ότι η εφαρμογή περιοριστικών μέτρων τύπου λοκντάουν επέφερε σημαντικό περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού με συνέπεια και τη μείωση του αριθμού θανάτων από COVID-19. Οπως συγκεκριμένα προέκυψε από τη μελέτη μας, κατά το πρώτο κύμα της πανδημίας COVID-19 στη χώρα μας, το κάθε μέτρο που αφορούσε το λοκντάουν περιόρισε τη διασπορά κατά περίπου 10%. Ο περιορισμός της διασποράς που επετεύχθη χάρη στο σύνολο των μέτρων του λοκντάουν που υιοθετήθηκαν υπολογίστηκε σε 80%. Η ακριβής επίδραση στο αριθμό των θανάτων δεν υπολογίστηκε, αλλά ο περιορισμός των μολύνσεων από COVID-19 εκτιμάται ότι μείωσε ανάλογα, ειδικά την περίοδο που δεν ήταν διαθέσιμο το εμβόλιο, και τη θνητότητα από COVID-19. Από την ίδια μελέτη ο δείκτης θνητότητας (λόγος αριθμού θανάτων από COVID-19 προς τον συνολικό αριθμό κρουσμάτων) μέχρι την 26η Απριλίου 2020 εκτιμήθηκε σε 5,3%. Από το συγκεκριμένο ποσοστό προκύπτει ότι η μεγάλη μείωση στον αριθμό κρουσμάτων λόγω του λοκντάουν περιόρισε ανάλογα και τον αριθμό θανάτων από COVID-19. Ο ακριβής αριθμός θανάτων που απετράπη λόγω των περιοριστικών μέτρων δεν μπορεί να υπολογιστεί καθώς δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των κρουσμάτων που θα καταγράφονταν χωρίς το λοκντάουν».

Τα πολύτιμα μαθήματα

Και ενώ οι αναλύσεις και οι εκτιμήσεις για τους περιορισμούς που ετέθησαν σε αυτή την πανδημία συνεχίζονται, το σημαντικότερο μάθημα που πρέπει να πάρουμε από όλα αυτά τα στοιχεία αφορά κατά κύριο λόγο όχι το παρόν (αφού ελπίζουμε ότι χάρη σε όλα τα «όπλα» που έχουμε πλέον στα χέρια μας έχουμε αφήσει την πιθανότητα νέων λοκντάουν πίσω μας σε ό,τι αφορά την πανδημία της COVID-19) αλλά το μέλλον.

Ποια είναι λοιπόν τα κύρια μαθήματα που πήραμε από την τρέχουσα πανδημία και πρέπει να αποτελέσουν την «κληρονομιά» μας απέναντι στις μελλοντικές; Οπως απαντά ο κ. Παρασκευής, «τα μαθήματα είναι πολλά και ιδιαίτερα σημαντικά. Κατ’ αρχάς μάθαμε ότι η αντιμετώπιση μιας πανδημίας για να είναι επιτυχής απαιτεί τη συνεργασία της κοινότητας στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας η κόπωση καθώς και οι οικονομικές συνέπειες αποτελούν παράγοντες που θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη για τη λήψη αποφάσεων. Αναφορικά με τη δυνατότητα έγκαιρης ανίχνευσης μιας πιθανής απειλής και εφαρμογής προληπτικών μέτρων, έχουν γίνει βήματα προόδου, αλλά η επιτυχία της έγκαιρης ανίχνευσης και πρόληψης εξαρτάται από παράγοντες όπως τα χαρακτηριστικά του παθογόνου, η θνητότητα, η γεωγραφική περιοχή της αρχικής εμφάνισης, καθώς και αν οι φορείς δημόσιας υγείας αλλά και η κοινότητα μπορούν να εφαρμόσουν έγκαιρα τα κατάλληλα προληπτικά μέτρα. Για παράδειγμα στην Ασία, λόγω της προηγούμενης εμπειρίας με τον SARS-CoV το 2002 και 2003, η κοινότητα εφάρμοσε έγκαιρα προληπτικά μέτρα σε αντίθεση με την Ευρώπη και την Αμερική όπου τα μέτρα επιβλήθηκαν, κατά κανόνα, μετά την εμφάνιση αυξημένης COVID-19 θνητότητας».

Ενα άλλο σημαντικό μάθημα, κατά τον καθηγητή «είναι ότι θα πρέπει να αποφεύγεται η στενή επαφή με άγρια ζώα και ειδικά αυτά που μπορούν να μεταδώσουν ιούς ικανούς να προκαλέσουν πανδημίες. Στον τομέα της επικοινωνίας, είναι σημαντικό να αποφεύγεται η πολυφωνία, οι οδηγίες να είναι σαφείς, κατανοητές, εύκολα εφαρμόσιμες και χωρίς αντικρουόμενα μηνύματα. Ενα άλλο σημαντικό πρόβλημα κατά τη διάρκεια της πανδημίας ήταν η διασπορά ψευδών ειδήσεων και μηνυμάτων (infodemic) που πολλές φορές δημιουργούσε δυσπιστία ή σύγχυση αναφορικά με τις οδηγίες των ειδικών. Εν κατακλείδι, η πανδημία μάς έδωσε σημαντικά μηνύματα και μαθήματα που θα πρέπει να αξιοποιήσουμε όλοι μας προκειμένου να προασπίσουμε τη δημόσια υγεία ενάντια σε μια πιθανή μελλοντική απειλή». Με δεδομένο ότι αυτού του είδους οι απειλές δεν θα εκλείψουν, ας ελπίσουμε ότι θα αποδειχθούμε τώρα καλοί «μαθητές» ώστε να… αριστεύσουμε την επόμενη φορά που θα κινδυνεύσει η ανθρωπότητα από έναν εν δυνάμει πανδημικό ιό.

80% μείωση της διασποράς του SARS-CoV-2 εκτιμάται ότι προσέφεραν συνολικά τα μέτρα που επιβλήθηκαν στο πρώτο πανδημικό κύμα στη χώρα μας, σύμφωνα με μελέτη ερευνητών του ΕΚΠΑ.

Η περίπτωση της Σουηδίας

Ενα από τα παραδείγματα που καθ’ όλο το πανδημικό διάστημα προέτασσαν και προτάσσουν όσοι πιστεύουν ότι υπήρχε εναλλακτική στα αυστηρά λοκντάουν που επιβλήθηκαν σε χώρες όπως η Ελλάδα είναι το σουηδικό. Στις αρχές του 2020 η Σουηδία επέβαλε «light» περιορισμούς αφήνοντας τα δημοτικά σχολεία ανοιχτά και εκείνο το πρώτο πανδημικό έτος κατέγραψε μικρότερο ποσοστό πλεονάζουσας θνησιμότητας από πολλές άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Ωστόσο, όπως επισημαίνουν ειδικοί, πρόκειται για μια χώρα αραιοκατοικημένη στην οποία πολλοί άνθρωποι ζουν μόνοι (το μέγεθος του μέσου νοικοκυριού είναι το μικρότερο στην ΕΕ) και όπου οι κάτοικοι συμμορφώθηκαν εύκολα, λόγω μεγάλης εμπιστοσύνης στις αρχές, στις συστάσεις για μείωση των κοινωνικών επαφών χωρίς να χρειάζεται αυστηρή επιβολή μέτρων – αυτό αποδεικνύεται από τα στοιχεία των κινητών τηλεφώνων που έδειξαν ότι η κινητικότητα του πληθυσμού μειώθηκε. Ακόμη όμως και έτσι, τα σουηδικά αποτελέσματα δεν ήταν «ρόδινα»: οι υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες που επέβαλαν λοκντάουν το 2020 είχαν μικρότερη πλεονάζουσα θνησιμότητα εκείνη τη χρονιά ενώ στη Σουηδία κατεγράφη ελαφρώς υψηλότερος αριθμός θανάτων από το σύνηθες. Επίσης η Σουηδία «θυσίασε» πολύ περισσότερους ευάλωτους ηλικιωμένους κατοίκους της, όπως αυτούς που ζούσαν σε μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων, με βάση τα στοιχεία, σε σχέση με άλλες χώρες όπου τα λοκντάουν ήταν αυστηρά.