Μόλις ξυπνήσατε και λαμβάνετε μήνυμα στο κινητό από έναν φίλο σας με τον οποίο είχατε βγει πριν από δύο ημέρες. Σας ενημερώνει ότι διεγνώσθη θετικός στην COVID-19. Αμέσως αρχίζετε να μη νιώθετε καλά. Ο λαιμός σας πονά, ξεκινά ένα βηχαλάκι, αισθάνεστε ότι έχετε πυρετό. Κάνετε αμέσως διαγνωστικό τεστ. Βγαίνει αρνητικό. Συνεχίζετε να έχετε συμπτώματα και τις επόμενες ημέρες και υποβάλλεστε σε ατελείωτα τεστ. Αρνητικά. Συνειδητοποιείτε ότι μάλλον όλα… ήταν στο κεφάλι σας. Τα γνωστά ψυχοσωματικά σας.
Και μπορεί να αποδίδουμε πλήθος συμπτωμάτων καθημερινά στα… ψυχοσωματικά μας, ωστόσο ερευνητές ανά τον κόσμο μελετούν ακριβώς αυτή τη σύνδεση – τον έλεγχο του εγκεφάλου επάνω στο σώμα μας και συγκεκριμένα στο ανοσοποιητικό μας σύστημα – και καταλήγουν σε αναπάντεχα με βάση την καθεστηκυία γνώση συμπεράσματα, τα οποία όμως ανοίγουν εντελώς νέους δρόμους στη θεραπεία πλήθους νόσων: από τις καρδιοπάθειες και τον καρκίνο ως τη ρευματοειδή αρθρίτιδα, τη νόσο του Crohn και την ψωρίαση.
Επούλωση καρδιακού ιστού
Μια από τις πιο ενεργές ομάδες σε ό,τι αφορά τη διερεύνηση της σύνδεσης του εγκεφάλου με το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα έχει την έδρα της στο Technion (το Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Ισραήλ) στη Χάιφα. Εκεί η καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής, νευροανοσολόγος δρ Ασια Ρολς και οι συνεργάτες της διεξάγουν πλήθος πειραμάτων και όσα ανακαλύπτουν εκπλήσσουν, όπως ανέφερε η δρ Ρολς στο ΒΗΜΑ-Science.
Το τελευταίο διάστημα, για παράδειγμα, η καθηγήτρια και η ομάδα της αναζητούν στον εγκέφαλο τρόπους θεραπείας των… εμφραγμάτων. Συγκεκριμένα, μελετούν αν η διέγερση μιας συγκεκριμένης περιοχής του εγκεφάλου που εμπλέκεται στα θετικά συναισθήματα και ονομάζεται κοιλιακή καλυπτρική περιοχή (ventral tegmental area, VTA) μπορεί να επιδράσει στη διαδικασία επούλωσης της καρδιάς μετά από καρδιακό επεισόδιο. Στο πλαίσιο των πειραμάτων τους οι ερευνητές του Technion εξέτασαν δείγματα καρδιακού ιστού από δύο ομάδες ποντικών που είχαν υποστεί καρδιακή προσβολή. Στη μία ομάδα δεν είχε γίνει καμία παρέμβαση μετά το επεισόδιο ενώ στη δεύτερη είχε προκληθεί διέγερση της περιοχής VTA. Οπως προέκυψε, η ομάδα των πειραματοζώων στην οποία είχε γίνει παρέμβαση εμφάνισε σημαντική επούλωση του ιστού που είχε υποστεί βλάβη, κάτι που δεν συνέβη στην άλλη ομάδα ζώων. Με βάση τα ευρήματα «φαίνεται ότι η διέγερση αυτής της περιοχής ανταμοιβής του εγκεφάλου προκαλεί ανοσολογικές αλλαγές που συμβάλλουν στη μείωση του ουλώδους ιστού της καρδιάς μετά από το επεισόδιο» είπε η δρ Ρολς.
Ανάμνηση φλεγμονής
Πώς μπορεί μια παρέμβαση στον εγκέφαλο να επηρεάζει το ανοσοποιητικό σύστημα; ρωτήσαμε την ειδικό. Οπως απάντησε, «ο ρόλος του εγκεφάλου είναι να διατηρεί την ισορροπία του οργανισμού σε ένα μονίμως εναλλασσόμενο περιβάλλον. Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι ένα από τα συστήματα που μπορεί να ελέγξει ο εγκέφαλος. Ετσι, όπως έχει φανεί από πειράματα δικά μας και άλλων ομάδων, ο εγκέφαλος κινητοποιεί τα ανοσοκύτταρα του αίματος σε συνθήκες στρες, ενεργοποιεί το ανοσοποιητικό σύστημα όταν ενεργοποιείται και το δικό του σύστημα ανταμοιβής, καταστέλλει την υπέρμετρη ανοσολογική αντίδραση, ενώ μπορεί και να «θυμάται» προηγούμενες ανοσολογικές αποκρίσεις».
Το ότι ο εγκέφαλος έχει «μνήμη» προηγούμενων… συμπεριφορών του ανοσοποιητικού συστήματος προέκυψε από μελέτη της ομάδας της δρος Ρολς η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Cell» στο τέλος του 2021. Οι ερευνητές προκάλεσαν φλεγμονή σε ποντίκια η οποία προσομοίαζε με την ελκώδη κολίτιδα και όταν η φλεγμονή υποχώρησε ενεργοποίησαν στον εγκέφαλο των ζώων τους νευρώνες που ήταν ενεργοί κατά την αρχική φλεγμονή – οι νευρώνες αυτοί βρίσκονταν σε μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται νησιωτικός φλοιός (insular cortex) και επεξεργάζεται πληροφορίες που αφορούν τη φυσιολογία του οργανισμού μέσω σημάτων όπως η θερμοκρασία, ο πόνος, η πείνα. Το αποτέλεσμα ήταν απλώς… απίστευτο, σύμφωνα με την καθηγήτρια: «Η φλεγμονή επανεμφανίστηκε στην ίδια ακριβώς περιοχή. Η «ανάμνηση» της φλεγμονής ήταν αρκετή για την επανενεργοποίησή της».
Στη συνέχεια η δρ Ρολς αναρωτήθηκε: αν, όπως προέκυψε από το συγκεκριμένο πείραμα, ο εγκέφαλος είναι ικανός να προκαλέσει σωματική νόσο, μπορεί επίσης και να τη σταματήσει; Η απάντηση ήταν ένα ηχηρό «ναι», τουλάχιστον στα πειραματόζωα. Σε ποντίκια με ενεργή φλεγμονή, η καταστολή της λειτουργίας των νευρώνων που «θυμούνταν» αυτή τη φλεγμονή ήταν ικανή να μειώσει αμέσως τα επίπεδά της. «Δεν υπάρχει εγγύηση ότι αυτό που είδαμε στα ποντίκια θα ισχύει και στους ανθρώπους. Ωστόσο πιθανότατα ανοίγει μια νέα οδό για τη θεραπεία χρόνιων φλεγμονωδών νόσων όπως η νόσος του Crohn και η ψωρίαση».
Σε ένα άλλο πείραμα που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Nature Communications», οι ερευνητές του Τechnion είδαν ότι η διέγερση του συστήματος ανταμοιβής του εγκεφάλου μπορεί να έχει ακόμη και αντικαρκινική δράση! Σε ποντίκια στα οποία είχαν εμφυτευθεί καρκινικά κύτταρα του πνεύμονα και του δέρματος, η καθημερινή διέγερση της περιοχής VTA επί δύο εβδομάδες συρρίκνωσε τους καρκινικούς όγκους κατά 40%-50% σε σχέση με την ομάδα ελέγχου που δεν υπεβλήθη στην παρέμβαση. Οπως εξήγησε η καθηγήτρια, «περαιτέρω πειράματα έδειξαν ότι στη διαδικασία εμπλεκόταν μια συγκεκριμένη ομάδα ανοσοκυττάρων που παράγονται στον μυελό των οστών και ονομάζονται κατασταλτικά κύτταρα της μυελικής σειράς (myeloid-derived suppressor cells-MDSCs). Αν αυτά τα κύτταρα αφεθούν να επιτελέσουν ανεμπόδιστα το έργο τους προάγουν την ανάπτυξη των όγκων καταστέλλοντας τη λειτουργία άλλων ανοσοκυττάρων που αποτρέπουν την καρκινική ανάπτυξη. Οταν όμως ενεργοποιηθεί το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου, εκλύονται χημικά σήματα τα οποία καταστέλλουν τη δράση των MDSCs επιτρέποντας έτσι στην τυπική αντικαρκινική ανοσολογική απόκριση να επιτελέσει το έργο της. Μοιάζει σαν ανοσοθεραπεία χωρίς φάρμακα».
Επικουρική θεραπεία για πιο μικρές δόσεις χημειοθεραπείας
Η ερευνήτρια προειδοποίησε ότι αυτά τα πειράματα στα ποντίκια δεν αποδεικνύουν σε καμία περίπτωση ότι οι ασθενείς με καρκίνο πρέπει να σταματήσουν τη σωτήρια φαρμακευτική αγωγή τους. Μαρτυρούν όμως ότι ίσως μια μέρα θα μπορούν να υποβάλλονται σε διέγερση του εγκεφάλου τους ως επικουρική θεραπεία η οποία θα προσφέρει τη δυνατότητα να χορηγούνται μικρότερες δόσεις χημειοθεραπευτικών φαρμάκων ή ακτινοθεραπείας με εξίσου καλά αποτελέσματα.
Κλείνοντας η δρ Ρολς εκτίμησε ότι είμαστε ακόμη στην αρχή μιας νέας εποχής αξιοποίησης της δύναμης που έχει το μυαλό μας επάνω στο σώμα μας. «Πρέπει αρχικώς να αναγνωρίσουν όλοι ότι η νοητική και ψυχική μας κατάσταση καθώς και οι σκέψεις μας μπορούν να προκαλέσουν πραγματικές αλλαγές στη φυσιολογία. Μετά πρέπει να κατανοήσουμε πλήρως πώς συμβαίνει αυτό. Και όταν όλα αυτά γίνουν πραγματικότητα, πιστεύω ότι θα ανοίξει μπροστά μας ένας εντελώς νέος κόσμος θεραπευτικών επιλογών. Ενας κόσμος στον οποίο θα μπορούμε με καινούργιες προσεγγίσεις να καταστρέψουμε καρκίνους, να βελτιώσουμε την απόκριση σε εμβόλια, να επαναξιολογήσουμε νόσους που επί αιώνες θεωρούσαμε ότι έχουν απλώς ψυχολογικά αίτια». Νόσους που σήμερα λέμε ότι είναι… μόνο στο κεφάλι μας και που τώρα αποδεικνύεται ότι πράγματι ξεκινούν από εκεί!
Ο ρόλος του πνευμονογαστρικού νεύρου
Εδώ και πάνω από έναν αιώνα είχαν βρεθεί οι πρώτες ενδείξεις της στενής σχέσης μεταξύ του νευρικού και του ανοσοποιητικού συστήματος. Επρεπε ωστόσο να φθάσουμε στα τέλη του 1990 προκειμένου να γίνει η άμεση σύνδεση του ανοσοποιητικού με τον εγκέφαλο από τον νευροχειρουργό Κέβιν Τρέισι ο οποίος τότε εργαζόταν στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο North Shore στο Λονγκ Αϊλαντ. Ο Τρέισι και οι συνεργάτες του έκαναν μια αναπάντεχη ανακάλυψη ενώ διερευνούσαν αν ένα πειραματικό αντιφλεγμονώδες φάρμακο μπορεί να μειώσει τη φλεγμονή του εγκεφάλου που προκαλείται μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο. Οταν ενέχυσαν το φάρμακο απευθείας στον εγκέφαλο τρωκτικών με εγκεφαλικό, φάνηκε να έχει το αναμενόμενο αποτέλεσμα που ήταν η μείωση της νευροφλεγμονής. Ιδού όμως και το μη αναμενόμενο αποτέλεσμα: όταν έγινε έγχυση του φαρμάκου στον εγκέφαλο μιας δεύτερης ομάδας τρωκτικών που είχε φλεγμονή σε ολόκληρο το σώμα, αυτό ήταν δραστικό σε ολόκληρο τον οργανισμό! Μετά από μήνες έρευνας προκειμένου να προσδιοριστεί το μονοπάτι που ακολούθησε το φάρμακο από τον εγκέφαλο στο σώμα των ζώων, οι επιστήμονες αποφάσισαν να κόψουν το πνευμονογαστρικό νεύρο, μια δέσμη περίπου 100.000 νευρικών ινών που ξεκινά από τον εγκέφαλο και περνά από την καρδιά, τους πνεύμονες, το γαστρεντερικό σύστημα και άλλα όργανα. Οπως ανακάλυψαν, όταν το πνευμονογαστρικό νεύρο ετέθη… εκτός λειτουργίας, η αντιφλεγμονώδης επίδραση του φαρμάκου στο σώμα εξαφανίστηκε.
Εκτοτε το πνευμονογαστρικό νεύρο αποτελεί έναν από τους στόχους για θεραπείες. Μάλιστα ο δρ Τρέισι, ο οποίος είναι τώρα πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος των Ινστιτούτων Feinstein για την Ιατρική Ερευνα στο Manhasset του Λονγκ Αϊλαντ, βρίσκεται κοντά στο να οδηγήσει θεραπείες που στοχεύουν το πνευμονογαστρικό νεύρο στην κλινική πράξη. Μια εταιρεία στην οποία είναι συνιδρυτής δοκιμάζει αυτή τη στιγμή διεγέρτες του πνευμονογαστρικού νεύρου με μέγεθος όσο ενός χαπιού. Οι διεγέρτες εμφυτεύονται στο πνευμονογαστρικό νεύρο στον λαιμό για την αντιμετώπιση αυτοάνοσων νοσημάτων, συμπεριλαμβανομένων της νόσου του Crohn, της πολλαπλής σκλήρυνσης και της ρευματοειδούς αρθρίτιδας. Η έρευνα είναι πιο προχωρημένη σε ό,τι αφορά τη ρευματοειδή αρθρίτιδα: μικρή κλινική δοκιμή που διεξήχθη στην Ευρώπη από ειδικούς του Πανεπιστημίου του Αμστερνταμ έδειξε ότι η συσκευή μπορεί να μειώσει τη σοβαρότητα της νόσου. Η προσέγγιση αυτή δοκιμάζεται τώρα στο πλαίσιο τυχαιοποιημένης κλινικής δοκιμής σε 250 ασθενείς διαφορετικών αμερικανικών κέντρων.
Τα «εργαλεία» για τη διέγερση
Η δρ Ρολς μάς εξήγησε ότι για να περάσει κάποια μέρα η θεραπεία διαφορετικών σωματικών νόσων… από τον εγκέφαλο απαιτούνται τα κατάλληλα εργαλεία διέγερσης. «Η παρέμβαση στον εγκέφαλο μπορεί να γίνει μέσω της Διακρανιακής Μαγνητικής Διέγερσης (ΤΜS) η οποία εφαρμόζεται ήδη για την αντιμετώπιση διαφορετικών νόσων, από την επιληψία έως το Πάρκινσον και την κατάθλιψη αλλά και μέσω εστιασμένων υπερήχων, ηλεκτρικών μέσων αλλά στο μέλλον και φαρμάκων που θα αναπτυχθούν για να στοχεύουν συγκεκριμένες εγκεφαλικές περιοχές. Επίσης η νευροανάδραση – μέθοδος “εκγύμνασης” του εγκεφάλου με στόχο την αποτελεσμα-τικότερη λειτουργία του – είναι μια άλλη πιθανή μη παρεμβατική στρατηγική». Η ίδια πάντως προσπαθεί ήδη να περάσει από τη θεωρία στην πράξη εξετάζοντας αν τα μονοπάτια που εντόπισε με τους συνεργάτες της στα ποντίκια υπάρχουν και στους ανθρώπους. Στο πλαίσιο αυτό έχει ιδρύσει μια νεοφυή εταιρεία προκειμένου να αναπτύξει θεραπείες με βάση τα ευρήματα της ομάδας της. Στόχος της είναι η διεξαγωγή κλινικών δοκιμών σε άτομα με καρκίνο, αυτοάνοσα νοσήματα και άλλες νόσους.
