Μπορεί να μη διαθέτεις φωνή για να μιλήσεις, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν έχεις και κάτι να «πεις». Μόνον που τότε χρειάζεται κάποιος άλλος δίπλα σου να δανείσει τη φωνή, τη γραφή του και, χάρη στην επιμονή, ίσως και τη στοργή του, να μαθευτεί και η δική σου ιστορία. Κάπως έτσι μπόρεσαν να «μιλήσουν» και κάποιες πέτρες στη Μάνη χάρη στον Στέφανο Λιγκοβανλή, μεταδιδακτορικό ερευνητή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όπως μας εξήγησε πολύ υπομονετικά στη συνομιλία που είχαμε μαζί του. Μιλώντας για την επίπονη έρευνά του, για την αναλογία αριστερόχειρων – δεξιόχειρων της εποχής των Νεάντερταλ και για τα ευρήματα λίθινων εργαλείων στον ελλαδικό χώρο. Όμως πρώτα αξίζει να προσπαθήσουμε να φανταστούμε ένα από τα σκηνικά που ο συνομιλητής μας «έστησε» για την έρευνά του.

Πειραματική διάταξη σε δύο γύρους

Συμμετείχαν σε αυτό έντεκα εθελοντές, έξι δεξιόχειρες και πέντε αριστερόχειρες. Οι πέντε αριστερόχειρες ήταν μάλιστα οι πλέον πεπειραμένοι σε αυτό που επρόκειτο να κάνουν. Όλοι να κάθονται, έχοντας κλείσει καλά στην παλάμη τους πέτρες-σφυριά από ασβεστόλιθο ώστε να χτυπούν με άνεση άλλες πέτρες από πυριτόλιθο. Μαζεμένες στο Βαράθι της Ηπείρου και ακουμπισμένες στέρεα στο γόνατό τους. Ενα υπαίθριο εργαστήριο διαμόρφωσης λίθινων εργαλείων, δηλαδή! Αποσπώντας σχεδόν σε κάθε χτύπημα και μια κοφτερή φολίδα πυριτόλιθου που συλλεγόταν και καταγραφόταν η ύπαρξή της προσεκτικά και σε βίντεο ώστε να καταγράφεται μαζί και από ποιον δημιουργήθηκε.

Σε έναν δεύτερο γύρο έγινε πρώτα παραγωγή νέων φολίδων χωρίς να βλέπει ο εμπνευστής αυτής της έρευνας από ποιον δημιουργήθηκε η κάθε μία, οπότε έπρεπε να αποφανθεί αν ήταν από αριστερόχειρα ή δεξιόχειρα. Αν προέκυπταν αξιόπιστα αποτελέσματα σε αυτούς τους δυο γύρους μπορούσαν να προχωρήσουν στην εξέταση και των πραγματικών «νεαντερτάλιων» ευρημάτων του σπηλαίου στα Καλαμάκια της Μάνης.

Οδηγός σε αυτή την έρευνα η διαπίστωση πως με το χτύπημα και την απόσπαση της κάθε φολίδας κατά την κρούση, θραύση και τελικά αποχωρισμό της από τον αρχικό πέτρινο όγκο αποτυπώνονται σε αυτήν τα ίχνη δυο κώνων. Ο ένας από την κρούση του απώτατου άκρου, της «μύτης» δηλαδή του (ασβεστό)λιθου-κρουστήρα και ο άλλος από τη σύγκρουση που προκαλεί με το υπόλοιπο σώμα του ο κρουστήρας.

Το χτύπημα που «μιλάει»

Από την εξέταση της πρώτης καταγεγραμμένης προσπάθειας διαπιστώθηκε πως αν η κρούση είναι εντελώς κάθετη στην επιφάνεια του πυριτόλιθου, η δημιουργία των κώνων αφήνει ένα αποτύπωμα ισοσκελούς τριγώνου ή έστω ισοσκελούς τραπεζίου στην επιφάνεια κάθε φολίδας χωρίς ιδιαίτερη κλίση. Όταν όμως το χτύπημα γίνεται ελεύθερα χωρίς προσπάθεια για κάθετο χτύπημα, τα γεωμετρικά αυτά σχήματα εμφανίζονται υπό μια γωνία κλίσης μικρότερη ή μεγαλύτερη από 90 μοίρες σε σχέση με το σημείο της κρούσης.

Εκφράζοντας το αν η κρούση πραγματοποιήθηκε από κάποιον αριστερόχειρα ή δεξιόχειρα! Οι μετρήσεις των γωνιών αυτών απαιτούν πολύ μεγάλη ακρίβεια, αλλά αποδείχθηκε πως έχουν τη δυνατότητα να «προδίδουν» με ποιο χέρι έγινε η κρούση.

Στο τυφλό τεστ, αφαιρώντας τα κάθετα χτυπήματα (κυμάνθηκαν μεταξύ 16%-24%) η πρόβλεψη για το ποιο χέρι κατάφερε το αντίστοιχο χτύπημα υπερέβη το 72%. Προ αυτού είχε γίνει μια προσεκτική εξέταση, που έδειξε ότι το 90% όσων φολίδων παρήγαγαν οι εθελοντές ήταν κατάλληλες για παρατήρηση.

Έτσι με τη βοήθεια των εθελοντών, των συσκευών μαγνητοσκόπησης και των προχωρημένων ψηφιακών εργαλείων μέτρησης των κρίσιμων γωνιών η μοναχική πορεία του συνομιλητή μας ανέδειξε τελικά κάποια αποτελέσματα που του επέτρεψαν να βγάλει και τα αντίστοιχα συμπεράσματα. Πάνω από όλα, όπως λέει, τώρα υπάρχει στη διάθεση των ερευνητών ένας τρόπος για να διαπιστώνουν με αξιοπιστία και ακρίβεια το αν τα χτυπήματα για τη διαμόρφωση μιας πέτρας σε πρωτόγονο εργαλείο έγιναν από έναν αριστερόχειρα ή από έναν δεξιόχειρα. Και είναι αναμενόμενο να ρωτήσει ο οποιοσδήποτε αν αυτό μπορεί να μας πάει πιο πέρα και σε κάτι άλλο.

Συμπεράσματα για κίνηση και ομιλία

Ο συνομιλητής μας απαντάει σε μια τέτοια ερώτηση καταφατικά. Λέγοντας ότι από την εξέταση των ευρημάτων του σπηλαίου, με τη βοήθεια αυτής της μεθόδου, αποδείχθηκε πως η αναλογία δεξιόχειρων – αριστερόχειρων στο σπήλαιο αυτό της Μάνης ήταν περίπου ίδια με τη σημερινή. Και αυτό με τη σειρά του θεωρείται ως έμμεση ένδειξη ότι ήδη είχαν διαμορφωθεί οι νευροφυσιολογικές προϋποθέσεις για τους Νεάντερταλ να επικοινωνούν και με ένα είδος γλώσσας. Διότι υπάρχουν ισχυρότατες ενδείξεις πως η αναλογία ακριβώς σε ένα ποσοστό περίπου 90-10 δεξιόχειρων και αριστερόχειρων στις σύγχρονες κοινωνίες αντανακλά την ικανότητά μας ως είδος για γλωσσική επικοινωνία. Περίεργο; Και όμως, τα εγκεφαλικά κέντρα που ελέγχουν τη λειτουργία αυτή (περιοχές Broca και Wernicke) στους δεξιόχειρες βρίσκονται στο αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο. Η δημιουργία και διαδικασία πλαγίωσής (=διασταύρωσης) τους εκεί συνδέεται άμεσα με μια σειρά από ανθρώπινα κινητικά χαρακτηριστικά, όπως η αυθόρμητη προτίμηση χρήσης κυρίως του δεξιού χεριού για την εκτέλεση συγκεκριμένων εργασιών (με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου να ελέγχει τη δεξιά μας πλευρά). Σε άλλα είδη πρωτευόντων θηλαστικών χωρίς προηγμένη γλωσσική επικοινωνία, όπως σε κάποια είδη πιθήκων, η αναλογία είναι στο 50-50 περίπου, χωρίς να υπάρχει δηλαδή μια ιδιαίτερη προτίμηση ως προς τη χρήση των άκρων.

Η όρεξη του ακροατή ίσως και του αναγνώστη ανοίγει με αυτά. Τα ευρήματα στα Καλαμάκια ανήκουν σε μια εποχή σχετικά νεότερη αν σκεφθούμε πως υπήρχαν Νεάντερταλ εδώ και τουλάχιστον τριακόσιες χιλιάδες χρόνια, ενώ γνωρίζουμε την ύπαρξη και άλλων προγονικών μας ειδών, που έζησαν πολύ παλιότερα και που επίσης κατασκεύαζαν λίθινα εργαλεία. Μπορεί άραγε η έρευνα να συνεχιστεί για να μάθουμε, πηγαίνοντας ακόμη πιο πίσω, πότε περίπου στην εξέλιξη εμφανίστηκαν οι παραπάνω «αρετές»;

Ο συνομιλητής μας όμως, με διδακτορικό, 10ετή μεταδιδακτορική θητεία και πολλές επιστημονικές δημοσιεύσεις, δηλώνει… επιφυλακτικός για κάτι τέτοιο. «Με την εργασία αυτή λύνεται ένα πρόβλημα δεκάδων χρόνων. Βοηθήθηκε πιστεύω η επιστήμη να κάνει ένα βήμα πιο μπροστά, και αυτό δίνει ικανοποίηση. Η έρευνα ωστόσο έγινε σε αντίξοες συνθήκες και με πενιχρά μέσα, κυρίως χάρη στη συνεισφορά πολλών εθελοντών που τους οφείλω ευγνωμοσύνη».

Οι ανασκαφές σε σπήλαιο στα Καλαμάκια

Η λέξη Νεάντερταλ για κάποιον ειδικό προσδιορίζει έναν εξαφανισμένο πλέον αρχαϊκό ανθρώπινο πληθυσμό που έζησε σε Ευρώπη και Ασία έως και πριν από 40.000 χρόνια. Το όνομα Νεάντερταλ οφείλεται στην εύρεση ενός σκελετού σε σπήλαιο της γερμανικής κοιλάδας (Thal=κοιλάδα) με το όνομα Νεάντερ (από το όνομα του Γερμανού θεολόγου Γιοακίμ Νεάντερ που επισκεπτόταν την περιοχή κατά τον 17ο αιώνα), 13 χιλιόμετρα ανατολικά του Ντίσελντορφ.

Δεν είναι σαφές πότε ο Homo neanderthalensis εξελίχθηκε γενετικά από τον Homo Heidelbergensis προχωρώντας παράλληλα για κάποιο διάστημα με τον κλάδο του Homo sapiens, τον σημερινό δηλαδή μοντέρνο άνθρωπο. Οπότε η αναζητούμενη χρονική στιγμή έχει προς το παρόν τιμές που κυμαίνονται μεταξύ 315.000 έως και 800.000 ετών πριν από σήμερα. Οι Νεάντερταλ κατοίκησαν και στην Ελλάδα, μάλιστα από άκρου εις άκρον, αφού έχουν εντοπιστεί ίχνη της παραμονής τους από τη Σαμαρίνα της Πίνδου στα βόρεια μέχρι τις ακτές της Δυτικής Μάνης.

Εκεί λοιπόν, στη Νότια Πελοπόννησο, σε ένα σπήλαιο στη θέση Καλαμάκια, ανασκαφές που έγιναν από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας, με επικεφαλής τον αρχαιολόγο Ανδρέα Ντάρλα, έφεραν στο φως σε εννέα διαφορετικά επίπεδα κατοίκησης οστά και εργαλεία που καλύπτουν ένα μεγάλο χρονικό διάστημα: από τα 100.000 μέχρι τα 39.000 χρόνια πριν. Μια περίοδο που θεωρείται πως ανήκει στις καλές για τους Νεάντερταλ. Από τα ευρήματα μεταξύ άλλων ενδιαφέρον για την έρευνα είχαν τα εργαλεία από ασβεστόλιθο αλλά και θαλάσσια όστρακα. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι οι ερευνητές βεβαιώθηκαν πως επρόκειτο για Νεάντερταλ από τα ανθρώπινα δόντια και οστά που βρέθηκαν εκεί μαζί με τα εργαλεία.