Για πρώτη φορά ένα θεραπευτικό εμβόλιο «made in Greece» αναμένεται να μπει τους επόμενους μήνες σε τροχιά κλινικών δοκιμών ενάντια σε μία από τις νόσους-μάστιγες του πληθυσμού και κυρίως των ατόμων παραγωγικής ηλικίας, που δεν είναι άλλη από την πολλαπλή σκλήρυνση (σκλήρυνση κατά πλάκας). Αυτό το σημαντικό νέο μοιράστηκαν με το κοινό πριν από μερικές ημέρες – ανάμεσα σε άλλα πολύ ενδιαφέροντα ερευνητικά νέα – έγκριτοι επιστήμονες κατά τη διάρκεια του 19ου Συνεδρίου «Ιατρικής Χημείας» που συνδιοργανώθηκε από τον Δήμο Ηλιδας, από το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Ιατρική Χημεία» του Πανεπιστημίου Πατρών, από τη Διεθνή Ολυμπιακή Ακαδημία και από την Ενωση Ελλήνων Χημικών. Το συνέδριο έλαβε χώρα στις 21 και 22 Σεπτεμβρίου στον νεοσύστατο Πολυχώρο Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων του Δήμου Ηλιδας στην Αμαλιάδα, μια παλιά φυλακή που πλέον έχει σκοπό να «απελευθερώσει» το πνεύμα μέσα από ποικίλες δράσεις και ήταν πλούσιο από όλες τις απόψεις: κατ’ αρχάς στο πλαίσιό του γιορτάστηκαν τα 20 χρόνια λειτουργίας του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Ιατρική Χημεία: Σχεδιασμός και Ανάπτυξη Φαρμακευτικών Προϊόντων», ενός Προγράμματος Αριστείας που παντρεύει τη χημεία και τις βιοεπιστήμες με την ιατρική και τις εφαρμογές της θέτοντας ως στόχο την ανάπτυξη καινοτόμων προϊόντων και μεθόδων και από το οποίο μέχρι σήμερα έχουν αποφοιτήσει περισσότεροι από 400 μεταπτυχιακοί φοιτητές που ακολούθησαν λαμπρές επαγγελματικές και ακαδημαϊκές διαδρομές.
Κατά δεύτερον, σε αυτή τη «γιορτή» της επιστήμης (αλλά και της σύνδεσής της με την κοινωνία, που είναι και το κύριο ζητούμενο) παρευρέθησαν εκατοντάδες άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και δύο πολύ σημαντικοί επιστήμονες που ήταν και τα πρωταγωνιστικά τιμώμενα πρόσωπα: πρόκειται για τον γερμανό ιολόγο Χάραλντ τσουρ Χάουζεν (Harald zur Hausen), καθηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, ο οποίος τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ Ιατρικής και Φυσιολογίας το 2008 για την έρευνά του που απέδειξε τη σύνδεση μεταξύ του ιού HPV και του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας (η απόδειξη αυτή οδήγησε και στην ανάπτυξη προληπτικού εμβολίου για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας που κυκλοφόρησε το 2006), και τη διακεκριμένη ελληνοαυστραλή καθηγήτρια Ανοσολογίας του Πανεπιστημίου Victoria στη Μελβούρνη Βάσω Αποστολοπούλου η οποία και θα «τρέξει» στην Αυστραλία τις κλινικές δοκιμές του υποσχόμενου πειραματικού, ελληνικού θεραπευτικού εμβολίου για την πολλαπλή σκλήρυνση. Ενός εμβολίου, που όπως ανέφερε ο «πατέρας» του, καθηγητής Χημείας και πρόεδρος της Οργανωτικής Επιτροπής του συνεδρίου Γιάννης Ματσούκας, αποτελεί την «επιστημονική» αλλά και προσωπική του Ιθάκη (διαβάστε παρακάτω το γιατί). Οπως όλα δείχνουν, μετά από σχεδόν 25 χρόνια «πολυκύμαντου» ταξιδιού αυτή η Ιθάκη διαφαίνεται πλέον καθαρά στον ορίζοντα. «Το Βήμα» μίλησε με τους πρωταγωνιστές του συνεδρίου και σας μεταφέρει τα όσα σημαντικά για όλους μας αποκόμισε.

Ογκογόνοι ιοί

Ο 82χρονος καθηγητής Τσουρ Χάουζεν, ένας ακούραστος εργάτης της επιστήμης και μεγάλος φιλέλληνας, δεν επαναπαύτηκε ποτέ στις δάφνες του Νομπέλ του. Αλλωστε, όπως χαρακτηριστικά είπε στο «Βήμα» «δεν θεωρώ ότι η ζωή μου έγινε ευκολότερη μετά το Νομπέλ. Ημουν πάντα ενθουσιώδης με την επιστήμη και εργαζόμουν σκληρά τόσο πριν όσο και μετά το βραβείο». Ηδη από τη στιγμή της ομιλίας του κατά την παραλαβή του Νομπέλ του στη Στοκχόλμη το 2008 ο μεγάλος γερμανός ιολόγος είχε παρουσιάσει στο κοινό τον επόμενο ερευνητικό στόχο του μετά τον HPV: πρόκειται για έναν στόχο στον οποίο έχει αφιερωθεί μέχρι σήμερα και αφορά το κυνήγι και άλλων ιογενών παραγόντων που μπορούν να συνδέονται με πρόκληση καρκίνου στον άνθρωπο. «Η έρευνά μας στρέφεται κυρίως σε κάποιες λοιμώξεις οι οποίες συνδέονται με την κατανάλωση κόκκινου κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων. Οι λοιμώξεις αυτές εμφανίζονται συνήθως την περίοδο του απογαλακτισμού ή αμέσως μετά από αυτή, δηλαδή στην αρχή της ζωής. Μπορούν να «φιλοξενηθούν» εντός του οργανισμού για πολύ μακρές περιόδους και να προκαλέσουν χρόνιες φλεγμονές που με τη σειρά τους πιθανώς οδηγούν σε μεταλλάξεις και σε ορισμένες μορφές καρκίνου, ακόμη και 40 ως 70 χρόνια αργότερα»  εξήγησε ο καθηγητής. Προσέθεσε ότι ποσοστό της τάξεως του 21% των ανθρώπινων καρκίνων συνδέονται με λοιμώξεις από παράσιτα, όπως το «σχιστόσωμα το αιματόβειον» (συνδέεται με καρκίνο της ουροδόχου κύστεως), βακτήρια (Helicobacter pylori, ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού το οποίο συνδέεται με καρκίνο του εντέρου), ιούς (όπως ο ιός της ηπατίτιδας Β και της ηπατίτιδας C που συνδέονται με καρκίνο του ήπατος, ο ιός HPV που συνδέεται με καρκίνο του τραχήλου της μήτρας αλλά και του κόλπου, του πρωκτού, του στοματοφάρυγγα ή ο ερπητοϊός Epstein-Barr που συνδέεται με σπάνιους καρκίνους του λεμφικού συστήματος και του ρινοφάρυγγα).
Από όλους αυτούς τους ιογενείς (ογκο)εχθρούς ο καθηγητής Τσουρ Χάουζεν και η ομάδα του έχουν ρίξει το βάρος τους στη διατροφή και συγκεκριμένα στο κόκκινο κρέας και στα αγελαδινά γαλακτοκομικά προϊόντα. Για ποιον λόγο; Επειδή, κατά τον ίδιο, πλήθος στοιχείων θέτουν στο εδώλιο του κατηγορουμένου το μοσχαράκι, το μπιφτεκάκι, το γιαουρτάκι (και όχι μόνο) για πρόκληση πολύ συχνά εμφανιζόμενων μορφών καρκίνου. Οπως ανέφερε και στην ομιλία του στο συνέδριο ο γερμανός καθηγητής, μεγάλος αριθμός μελετών συνδέει τη μεγάλη κατανάλωση κόκκινου ή επεξεργασμένου κόκκινου κρέατος με αύξηση κατά 20%-30% στη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου του εντέρου. Παράλληλα χώρες με τη μεγαλύτερη κατανάλωση κόκκινου κρέατος, όπως η Αργεντινή, οι ΗΠΑ και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, εμφανίζουν υψηλά ποσοστά καρκίνου του εντέρου. Εχουν επανειλημμένως κατηγορηθεί οι πρακτικές προετοιμασίας του κρέατος για αυτή τη σύνδεση – το ψήσιμο, το τηγάνισμα ή το κάπνισμά του σε υψηλές θερμοκρασίες – οι οποίες οδηγούν στην παραγωγή καρκινογόνων ενώσεων, όπως οι ετεροκυκλικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες. Ωστόσο, ο δρ Τσουρ Χάουζεν υπογράμμισε πως παρότι οι ίδιες πρακτικές μαγειρέματος άλλων κρεάτων, όπως του χοιρινού, του κοτόπουλου ή του ψαριού, οδηγούν επίσης σε υψηλές συγκεντρώσεις καρκινογόνων ενώσεων, αυτού του τύπου τα κρέατα δεν συνδέονται με καρκίνο του εντέρου.

Ενοχα γάλα και κρέας

Ολες αυτές οι «περίεργες» παρατηρήσεις οδήγησαν τον Χάραλντ τσουρ Χάουζεν σε ενδελεχή έρευνα, η οποία έδειξε (μάλιστα σχετική δημοσίευση είχε κάνει το 2012 στην επιθεώρηση «International Journal of Cancer») ότι πιθανότατα κάποιος ιός των βοοειδών και μάλιστα των πιο κοινών παγκοσμίως, αυτών του είδους Bos taurus που καταναλώνονται ευρέως και στην Ευρώπη, τρυπώνει στον ανθρώπινο οργανισμό όταν το κρέας δεν είναι καλά ψημένο, προκαλεί φλεγμονές που «σιγοκαίνε» επί δεκαετίες προτού κάποια στιγμή οδηγήσουν σε καρκίνο. Η ερευνητική ομάδα έχει βαφτίσει αυτή τη νέα κατηγορία ανθρώπινων παθογόνων ως IbP (Infectious bovine Plasmidom) και εκτιμά ότι κάποια «μέλη» της ομάδας ΙbP αποτελούν κύριους παράγοντες κινδύνου, όχι μόνο για καρκίνο του εντέρου αλλά και για καρκίνο του μαστού. Στην ομιλία του ο καθηγητής εξήγησε ότι κατά την περίοδο του θηλασμού το βρέφος προστατεύεται από αυτά τα παθογόνα του κόκκινου κρέατος και των γαλακτοκομικών καθώς σάκχαρα του γάλακτος που παράγει η μητέρα μπλοκάρουν τους υποδοχείς των IbP. Μετά τον απογαλακτισμό όμως οι υποδοχείς είναι πλέον δεκτικοί στα παθογόνα (εξ ου και η δήλωση του καθηγητή προς «Το Βήμα» ότι η μόλυνση γίνεται συνήθως στην αρχή της ζωής μετά το τέλος του θηλασμού). Μέσω του σχηματισμού ελεύθερων ριζών (δραστικών μορφών οξυγόνου και αζώτου) μπορεί να υπάρξει μεταλλαξιογόνος δραστηριότητα στα κύτταρα του οργανισμού.
Η ερευνητική ομάδα πιστεύει ότι τα παθογόνα του κόκκινου κρέατος και των γαλακτοκομικών μπορεί να σχετίζονται και με άλλες μορφές καρκίνου και κυρίως με τις μορφές τις οποίες φαίνεται, σύμφωνα με ερευνητικά στοιχεία, να προλαμβάνουν αντιφλεγμονώδη φάρμακα όπως η ασπιρίνη: πρόκειται κατά κύριο λόγο για τους καρκίνους του πνεύμονα, του προστάτη, του οισοφάγου, του στομάχου και των ωοθηκών. Υποστηρίζει επίσης ότι είναι πιθανή και η σύνδεση της κατανάλωσης ενός… ζουμερού μπέργκερ ή ενός νοστιμότατου αγελαδινού τυριού με την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών αυτοάνοσων νοσημάτων, όπως η νόσος του Πάρκινσον, η νόσος Αλτσχάιμερ και η πολλαπλή σκλήρυνση. Εννοεί κάποιος εύκολα ότι αν αυτή η υπόθεση ευσταθεί, τότε πολλές από τις μεγαλύτερες νόσους-«δολοφόνους» του πληθυσμού ίσως συνδέονται με ιούς που μας κάνουν… δώρο τα μοσχαράκια και οι αγελάδες. Επίσης αν η υπόθεση έχει βάση, τότε προληπτικές στρατηγικές εναντίον των λοιμώξεων που προκαλούν αυτοί οι ιοί στον ανθρώπινο οργανισμό θα ήταν δυνατόν να εξαφανίσουν πολλούς καρκίνους. «Ισως στο μέλλον ο εμβολιασμός μέσα στο πρώτο έτος ζωής θα μπορούσε να μειώσει δραστικά τα ποσοστά πολύ κοινών καρκίνων στις μελλοντικές γενιές. Την ίδια στιγμή η ανάπτυξη συγκεκριμένων θεραπευτικών πρωτοκόλλων ίσως θα οδηγούσε σε μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου στα μολυσμένα άτομα» σημείωσε στο συνέδριο ο καθηγητής. Και έκλεισε με κάποια… καλά νέα προς τους εφήβους και τους ενηλίκους αλλά και προς τις θηλάζουσες μητέρες: «Σε ό,τι αφορά τους μεγαλύτερους, δεν υπάρχει λόγος αποχής από το γάλα και το μοσχάρι. Και αυτό διότι η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού έχει ήδη μολυνθεί. Η αποχή δεν θα μειώσει τον κίνδυνο της υπάρχουσας γενιάς για καρκίνο του εντέρου και του μαστού. Οσον αφορά τις θηλάζουσες, ας θηλάσουν όσο πιο πολύ μπορούν. Προσφέρουν προστασία στο μωρό τους και, σύμφωνα με στοιχεία μας, πολύ πιθανόν και στον εαυτό τους».
 

Φιλέλληνες ερευνητές

Για να περάσουμε από τον επιστήμονα στον «έλληνα» Τσουρ Χάουζεν, ο φιλελληνισμός του γερμανού καθηγητή έχει αποτυπωθεί επανειλημμένως, όπως ανέφερε και στην ομιλία του στο συνέδριο ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος που τίμησε με την παρουσία του την κεντρική εκδήλωση του προηγούμενου Σαββάτου εγκαινιάζοντας παράλληλα και τον Πολυχώρο Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων του Δήμου Ηλιδας. Ο κ. Παυλόπουλος αναφέρθηκε στην προσφορά του μεγάλου ιολόγου στην Ελλάδα «και μάλιστα, κατά την πρόσφατη περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης, η οποία έθεσε σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη και τη συνέχιση της επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας, τουλάχιστον στο υψηλό επίπεδο το οποίο είχε κατακτήσει κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Σε κάθε ευκαιρία, συνυπογράφοντας κείμενα με συναδέλφους του, επίσης νομπελίστες επιστήμονες, ο καθηγητής Τσουρ Χάουζεν επιχειρούσε να ευαισθητοποιήσει τη διεθνή επιστημονική κοινότητα αλλά και την πολιτική ηγεσία της Ευρωπαϊκής Ενωσης για τον προαναφερθέντα κίνδυνο, προκειμένου να επιτύχει την υποστήριξη της αριστείας στην επιστημονική και τεχνολογική έρευνα που διεξάγεται σε ελληνικά πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα. Κορυφαία τέτοια ενέργεια, η οποία απέβλεπε σε αυτόν τον σκοπό, υπήρξε η δημοσίευση στο περιοδικό «Science», στο τεύχος της 25ης Μαΐου 2012, της επιστολής που υπέγραφε εκείνος, εκ μέρους 22 κορυφαίων επιστημόνων, με τίτλο, «Support for Greece» («Υποστήριξη για την Ελλάδα»)». Για δεύτερη φορά το 2014 ο γερμανός καθηγητής με 16 νομπελίστες, μεταξύ των οποίων πρώτος ο Τζέιμς Γουότσον (James Watson), ο οποίος (συν)ανακάλυψε τη διπλή έλικα του DNA, απευθύνθηκαν στην ευρωπαϊκή ηγεσία για την υποστήριξη της Ελλάδας – η παρέμβασή τους στάθηκε σημαντικός αρωγός στη δημιουργία Ταμείου (ΕΛΙΔΕΚ) χρηματοδότησης νέων ερευνητών στα Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Ιδρύματα. Σημειώνεται ότι η ελληνική πολιτεία, αποτίοντας ελάχιστο φόρο τιμής στον καθηγητή Τσουρ Χάουζεν για όλη την προσφορά του τού απένειμε, το 2016, το παράσημο του Ταξιάρχη του Φοίνικος.
Αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά πόσο πολύ ενδιαφέρεται για τη χώρα μας ο νομπελίστας ανέφερε μάλιστα στο «Βήμα» ότι τον απασχολεί ιδιαιτέρως η «διαρροή εγκεφάλων» που παρατηρείται στην Ελλάδα. «Η Ελλάδα έχει πολύ καλούς επιστήμονες. Εγώ έχω μάλιστα στο εργαστήριό μου στη Γερμανία μια πολύ καλή διδακτορική φοιτήτρια, την Κωνσταντίνα Φαλίδα, που ολοκληρώνει τώρα τη διατριβή της. Είναι πολύ μεγάλο πρόβλημα το brain drain που παρατηρείται στη χώρα σας και πρέπει σίγουρα να γίνουν προσπάθειες από το κράτος ώστε να σταματήσει αυτή η διαρροή και συγχρόνως να υπάρξουν κίνητρα προς τους νεαρούς ερευνητές που βρίσκονται στο εξωτερικό ώστε να επιστρέψουν».

Πληθώρα εμβολίων

Ας σταθούμε τώρα σε μια νέα γενιά επιστημόνων που ίσως μια ημέρα (και δικαίως όπως θα δείτε) αποτελέσουν τους νέους νομπελίστες: ένα τέτοιο φωτεινό παράδειγμα είναι η πολυπράγμων ερευνητικά κυρία Βάσω Αποστολοπούλου. Η 46χρονη ερευνήτρια με καταγωγή από την Αμαλιάδα καταπιάνεται στο Πανεπιστήμιο Victoria στην Αυστραλία μαζί με την ομάδα της, που αποτελείται, όπως μας πληροφόρησε, από 300 άτομα (!), με πλήθος νόσων για τις οποίες αναζητεί θεραπείες. Και ήδη πολλά από τα προγράμματα που τρέχει η ομάδα έχουν δώσει καρπούς προς όφελος ασθενών, ενώ πολλά άλλα βρίσκονται σε πολύ προχωρημένη φάση και σύντομα αναμένεται να αποτελέσουν θεραπείες. Για να αναλύσουμε όλα τα πεδία έρευνας της ελληνοαυστραλής καθηγήτριας θα χρειαζόμασταν σελίδες επί σελίδων, έτσι θα αναφερθούμε σε μερικά από αυτά. Προκειμένου να πάρετε μια πρώτη γεύση σας αναφέρουμε ότι, όπως μας μετέφερε η ίδια, «αυτή τη στιγμή εργαζόμαστε επάνω στην ανάπτυξη εμβολίων ενάντια στον καρκίνο του μαστού, των ωοθηκών, του παγκρέατος, ενάντια στη λευχαιμία αλλά και στον διαβήτη τύπου 1. Μελετούμε επίσης τα προβιοτικά και τις αντιυπερτασικές τους ιδιότητες καθώς και τον ρόλο της βιταμίνης Β ενάντια στο στρες και στην κατάθλιψη. Και βέβαια είμαστε σχεδόν έτοιμοι να ξεκινήσουμε τις κλινικές δοκιμές του ελληνικού φαρμάκου που ανέπτυξε η ομάδα του καθηγητή Γιάννη Ματσούκα στο Πανεπιστήμιο Πατρών και το οποίο υποστηρίζει η ελληνική φαρμακευτική εταιρεία ΒΙΑΝΕΞ. Στο συνέδριο μάλιστα στην Αμαλιάδα τιμήθηκε ο αείμνηστος Παύλος Γιαννακόπουλος και η οικογένεια Γιαννακόπουλου της ΒΙΑΝΕΞ  για την προσφορά τους  στην έρευνα και στην κοινωνία».
Σε ό,τι αφορά τον καρκίνο του μαστού η κυρία Αποστολοπούλου μάς πληροφορεί ότι το θεραπευτικό εμβόλιο που ανέπτυξε εναντίον του – ένα εμβόλιο που έχει μελετηθεί ενδελεχώς εδώ και μια 20ετία και όλα τα κλινικά δεδομένα είναι εκπληκτικά – ολοκλήρωσε πλέον τον κύκλο των κλινικών δοκιμών του σε ανθρώπους και αναμένεται να κυκλοφορήσει σύντομα. «Σχετικά με τον καρκίνο των ωοθηκών το θεραπευτικό εμβόλιο που δημιουργήσαμε με τους συνεργάτες μου κυκλοφορεί ήδη  στο Ντουμπάι, στο Ισραήλ και στην Παλαιστίνη, ενώ αναμένεται και η έγκρισή του από την αρμόδια αμερικανική Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA). Το εμβόλιο χορηγείται μετά τη συμβατική θεραπεία και έχει αποδειχθεί ότι προλαμβάνει τις υποτροπές της νόσου».
Τα αισιόδοξα νέα όμως που έρχονται από το εργαστήριο της κυρίας Αποστολοπούλου στη Μελβούρνη δεν έχουν τελειωμό. «Σε 18 μήνες αναμένεται να μπει σε κλινικές δοκιμές – μέσα από τη συνεργασία μας με μια αυστραλιανή φαρμακευτική εταιρεία αλλά και με κρατική χρηματοδότηση – ένα θεραπευτικό εμβόλιο για τον διαβήτη τύπου 1. Το εμβόλιο αυτό κάνει ανοσοτροποποίηση, εκπαιδεύει δηλαδή συγκεκριμένα Τ-λεμφοκύτταρα τα οποία στους ασθενείς με διαβήτη τύπου 1 επιτίθενται στα β-κύτταρα των νησιδίων του παγκρέατος και τα καταστρέφουν ώστε να μην επιτελούν καταστροφικό έργο». Με την ίδια ακριβώς λογική που έχει ως βάση την ανοσοτροποποίηση βρίσκεται σε φάση 1 κλινικών δοκιμών εμβόλιο για τον καρκίνο του παγκρέατος ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται σε πειραματόζωα ένα μεγάλο πρόγραμμα θεραπευτικού εμβολίου για τη λευχαιμία.
Εμβόλιο ετοιμάζεται επίσης από την ομάδα στην Αυστραλία και για την εξάρτηση από ένα από τα πιο εθιστικά ναρκωτικά, την κρυσταλλική μεθαμφεταμίνη (η πιο συχνή αργκό ονομασία της είναι ICE). «Ο εθισμός στο ΙCE αποτελεί τεράστιο πρόβλημα στην Αυστραλία και έχουμε αναπτύξει ένα θεραπευτικό εμβόλιο για αυτόν που έχει δώσει μέχρι στιγμής σε πειράματα σε ποντίκια πολύ καλά αποτελέσματα. Ουσιαστικώς προσδένουμε τη μεθαμφεταμίνη σε ένα σάκχαρο που αποτελεί το «όχημα μεταφοράς» της και όταν αυτή εισέλθει στον οργανισμό αναπτύσσονται αντισώματα εναντίον της. Ετσι σταματά ο εθισμός» εξηγεί η ερευνήτρια και προσθέτει πως εκτιμά ότι η ίδια στρατηγική θα μπορούσε να εφαρμοστεί και για άλλες ναρκωτικές ουσίες, ακόμη και ενάντια στον αλκοολισμό ή στο κάπνισμα.

Εκπαιδεύοντας το ανοσοποιητικό

Η ανοσοτροποποίηση αποτελεί τη βάση και στο «ελληνικό» εμβόλιο ενάντια στη σκλήρυνση κατά πλάκας. Και σε αυτή την περίπτωση το κλειδί της αποτελεσματικότητας φαίνεται να είναι η μέθοδος που έχει αναπτύξει και πατεντάρει η κυρία Αποστολοπούλου ήδη από το 1994 και η οποία αφορά τη χρήση σακχάρων ως «μεταφορείς» του εκάστοτε θεραπευτικού παράγοντα που επιτρέπουν τη διείσδυσή του εντός των κυττάρων που βρίσκονται κάθε φορά στο στόχαστρο των ειδικών. «Χρησιμοποιούνται πάντα σάκχαρα και αλλάζει, ανάλογα με τη νόσο, ο τρόπος ένωσης του σακχάρου με τον θεραπευτικό παράγοντα, συνήθως με κάποιο πεπτίδιο. Αλλη είναι η πρόσδεση στις περιπτώσεις καρκίνου και άλλη σε ό,τι αφορά τα αυτοάνοσα νοσήματα. Αυτή η λογική όμως δείχνει να λειτουργεί καθολικά. Εκτιμώ ότι μπορεί να χαρίσει θεραπείες για πάρα πολλές νόσους» υπογραμμίζει η καθηγήτρια προσθέτοντας ότι είναι πιθανό μελλοντικά να αναπτυχθούν με βάση την ίδια φιλοσοφία και προληπτικά εμβόλια για πλήθος ασθενειών.
Το σάκχαρο που περιέχει το εμβόλιο για την πολλαπλή σκλήρυνση είναι μια μανάνη η οποία «κουβαλά» ένα πεπτίδιο που ονομάζεται MOG (μυελινική γλυκοπρωτεΐνη των ολιγοδενδριτών) εξηγεί στο «Βήμα» ο κ. Ματσούκας, ο επιστήμονας που συνέθεσε στο εργαστήριο το πεπτίδιο και το έκλεισε σε φιαλίδια τα οποία έχουν ήδη ταξιδέψει ως την Αυστραλία για να χορηγηθούν σύντομα πειραματικά σε ασθενείς. Ο καθηγητής περιγράφει ότι η μυελίνη που «μονώνει» τα νευρικά κύτταρα και η οποία καταστρέφεται σταδιακά στην πολλαπλή σκλήρυνση είναι μια πρωτεΐνη με τρεις υποπρωτεΐνες: πρόκειται για την ΜΒΡ (βασική πρωτεΐνη της μυελίνης), μια μεγάλη πρωτεΐνη στην οποία έχει εντοπιστεί ότι μια αλληλουχία, συγκεκριμένα η 87-99 αποτελεί επίτοπο (περιοχή δηλαδή ενός αντιγόνου) που αναγνωρίζεται από τα Τ κύτταρα με αποτέλεσμα να ξεκινά η καταστροφή της μυελίνης. Η δεύτερη υποπρωτεΐνη της μυελίνης ονομάζεται MOG (μυελινική γλυκοπρωτεΐνη των ολιγοδενδριτών) ενώ η τρίτη είναι η ΡLP (πρωτεολιπιδική πρωτεΐνη της μυελίνης). «Η αρχική δομή που συνθέσαμε αφορούσε το πεπτίδιο ΜΒΡ, ωστόσο τόσο in vitro πειράματα που διεξήχθησαν από την καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Πατρών κυρία Αθανασία Μουζάκη όσο και in vivo πειράματα που διεξήχθησαν από συνεργάτες μας στο Ινστιτούτο Παστέρ και συγκεκριμένα την ερευνήτρια κυρία Λέσλι Πρόμπερτ και τη συνεργάτιδά της κυρία Βιβή Τσεβελέκη έδειξαν ότι ένα σχήμα που βασίζεται στο πεπτίδιο ΜΟG έδωσε πολύ καλά αποτελέσματα – συγκεκριμένα στο MOG εντοπίσαμε τον επίτοπο 35-55 που αναγνωρίζεται από τα Τ κύτταρα και αποτελεί τον στόχο μας. Στα ποντίκια η θεραπεία αυτή ανέστρεψε την παράλυση που συνδέεται με την πολλαπλή σκλήρυνση ενώ φάνηκε να οδηγεί και σε επαναμυελίνωση».
 

Ξεκινά η κλινική δοκιμή

Ετσι η κλινική δοκιμή που θα ξεκινήσει μέσα στους επόμενους μήνες θα αφορά το MOG. Η θεραπεία θα χορηγηθεί σε 12 ως 15 άτομα σε πρώτη φάση προκειμένου να εξακριβωθεί η ασφάλειά της. Θα γίνουν δύο ως τρεις εγχύσεις και μετά οι ασθενείς θα παρακολουθηθούν επί συνολικά οκτώ μήνες. Ο κ. Ματσούκας συμπληρώνει ότι αυτή τη στιγμή ετοιμάζεται και μια νέα «έκδοση» της θεραπείας η οποία θα βασίζεται στο «η ισχύς εν τη ενώσει» – στην προκειμένη περίπτωση στην ένωση των πεπτιδίων ΜΒΡ και MOG – με στόχο ακόμη καλύτερα αποτελέσματα. «Τα πεπτίδια, αριστουργηματικές οργανικές συνθέσεις με καινοτόμες στρατηγικές βιολογικής αξιολόγησης, συντέθηκαν και μελετήθηκαν από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές μου κ.κ. Θεόδωρο Τσέλιο, Γιώργο Δεράο, Σπύρο Δεράο, Μαρία Κατσάρα και πολλούς άλλους στα πλαίσια διδακτορικών και μεταπτυχιακών διατριβών» σημειώνει ο καθηγητής.
Κλείνοντας ο κ. Ματσούκας κάνει λόγο για ένα προσωπικό αλλά και ένα συλλογικό στοίχημα, τα οποία αμφότερα έχουν στόχο να βοηθήσουν την κοινωνία. «Ο στόχος μου ήταν πάντα η βασική έρευνα να μετατραπεί σε εφαρμοσμένη για το καλό της κοινωνίας αλλά και της οικονομίας της χώρας. Ηθελα από την έρευνα στην Οργανική Χημεία και την Πεπτιδική Χημεία να προκύψει ένα προϊόν καινοτομίας και πατεντών που θα οδηγήσει σε κλινική δοκιμή. Και φθάνουμε πλέον στην κλινική δοκιμή του προϊόντος μας για τη σκλήρυνση κατά πλάκας η οποία είναι η Ιθάκη μου. Οταν  ξεκινήσει – είμαι σίγουρος ότι θα είναι επιτυχής – για μένα θα είναι το επιστέγασμα μιας πλούσιας ερευνητικής διαδρομής, συλλογικής προσπάθειας, και ο στέφανος αυτής της διαδρομής. Εχει πολύ δρόμο να διανύσει αλλά ήδη θα έχει γίνει το πρώτο σημαντικό βήμα». Περνώντας από το προσωπικό στο συλλογικό ο καθηγητής σημειώνει ότι είναι πάντα αλληλένδετα. «Τίποτα δεν θα είχε γίνει πράξη χωρίς τα πνευματικά παιδιά μου, τους μεταπτυχιακούς φοιτητές μου. Ηταν πάντα η δύναμή μου, περισσότερα έμαθα εγώ από αυτούς παρά εκείνοι από εμένα. Αυτό το ανθρώπινο δυναμικό στα πανεπιστήμιά μας είναι ένα πυρηνικό καύσιμο. Είναι κρίμα που δεν αξιοποιείται από τη χώρα». Ας αφήσουμε αυτά τα τελευταία λόγια να αποτελέσουν το «καύσιμο» όχι μόνο για σκέψη αλλά κυρίως για πράξη από τους αρμοδίους. Διότι μόνο με πράξεις έχουμε ελπίδα να δούμε στο μέλλον πολλές άλλες δοκιμές θεραπειών που θα έχουν ελληνική σφραγίδα και θα βάλουν τη δική τους σφραγίδα σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ελισαβετ Ματσουκα: Η ψυχή της θεραπείας

Η θεραπεία για την πολλαπλή σκλήρυνση που αναμένεται να μπει μέσα στους επόμενους μήνες σε πορεία κλινικών δοκιμών θα μπορούσε να έχει ένα γυναικείο (και δη ελληνικό) όνομα: Ελισάβετ. Διότι η Ελισάβετ Ματσούκα ήταν και είναι η ψυχή και το έναυσμα πίσω από τη θεραπεία και τη μέχρι στιγμής τόσο ενθαρρυντική πορεία της. Η πτυχιούχος Βιολογίας εργαζόταν ως καθηγήτρια στη μέση εκπαίδευση όταν το 1984, προτού κλείσει τα τριάντα της χρόνια, αισθάνθηκε στα άκρα της τα πρώτα μουδιάσματα, που αποτελούν χαρακτηριστικό σύμπτωμα της πολλαπλής σκλήρυνσης. Ξεκίνησε έτσι μια διαδικασία εξετάσεων που τελικώς οδήγησαν στη διάγνωση της νόσου, ενώ άρχισε να αναζητεί πληροφορίες για την πολλαπλή σκλήρυνση, να εντρυφά στη βιολογία της προκειμένου να βρει απαντήσεις και ίσως μια πιθανή, σωτήρια θεραπεία. Διότι, σημειωτέον, εκείνη την περίοδο οι ασθενείς δεν λάμβαναν ούτε την πιο συμβατική θεραπεία, αυτήν της ιντερφερόνης – το μόνο «όπλο» στη φαρέτρα των ειδικών ήταν η κορτιζόνη. Το 1994 η Ελισάβετ, ήδη καθηλωμένη πλέον σε αμαξίδιο, αποφάσισε να εγκαταλείψει τη μέση εκπαίδευση και να ξεκινήσει διδακτορική διατριβή με θέμα τον «εχθρό» της, την ασθένειά της. Την ίδια χρονιά ταξίδεψε στις ΗΠΑ προκειμένου να συναντήσει τον καθηγητή Νευρολογίας και ειδικό στην πολλαπλή σκλήρυνση του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια Αμπντολμοχάμεντ Ροστάμι, ο οποίος και της χορήγησε για πρώτη φορά ιντερφερόνη. Με την επιστροφή της, δεν σταμάτησε να «σκαλίζει» όλα τα υπάρχοντα ως τότε στοιχεία ψάχνοντας για ένα ελπιδοφόρο νέο, για κάποιο πιθανό φάρμακο. Εντόπισε τα πεπτίδια ΜΒΡ, τα οποία και πρότεινε ως υποσχόμενα για πειράματα στον αδελφό της, καθηγητή Χημείας Γιάννη Ματσούκα. Οπως η ίδια αναφέρει στο «Βήμα», «σάρωνα συνεχώς τη βιβλιογραφία και ανακάλυψα μια δομή που δημοσίευσαν επιστήμονες από το Λος Αντζελες και η οποία φαινόταν να εμπλέκεται στη σκλήρυνση. Την έδειξα λοιπόν στον αδελφό μου και του είπα: “Δεν μπορείτε και εσείς στο εργαστήριο να φτιάξετε κάτι τέτοιο;”». Οπερ και εγένετο: τα πεπτίδια ΜΒΡ, περί ων ο λόγος, τα οποία φαίνονταν πολλά υποσχόμενα ενάντια στην πολλαπλή σκλήρυνση, συντέθηκαν από την ερευνητική ομάδα του κ. Ματσούκα στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Ενας λόγος παραπάνω για τον καθηγητή να προσπαθήσει, καθώς, όπως ο ίδιος μάς εκμυστηρεύθηκε, «με θύμωσε η περίπτωση της αδελφής μου αλλά συγχρόνως με πείσμωσε, με ατσάλωσε».

Υστερα από επικοινωνία του κ. Ματσούκα με τον συνεργάτη του Γκράχαμ Μουρ, καθηγητή Φαρμακολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κάλγκαρι στον Καναδά, και τον καθηγητή Ανοσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια Δημήτρη Μόνο – συμφοιτητή και στενό φίλο της Ελισάβετ, ο οποίος ήθελε επίσης να βοηθήσει όσο περισσότερο μπορούσε τη φίλη του – αποφασίστηκε να δοκιμαστούν για πρώτη φορά στην Πενσιλβάνια σε ποντίκια με πειραματική αυτοάνοση εγκεφαλίτιδα (ΕΑΕ – κοινώς μοντέλα τα οποία εμφανίζουν χαρακτηριστικά της πολλαπλής σκλήρυνσης όπως η απομυελίνωση των νευρώνων) τα πεπτίδια ΜΒΡ. Οπως περιγράφει χαρακτηριστικά ο κ. Ματσούκας στο «Βήμα», «ο Δημήτρης Μόνος στην τηλεφωνική επικοινωνία που είχαμε μου είπε επί λέξει: “Κάτι πρέπει να κάνουμε για την Ελισάβετ! Στείλε μου πεπτίδια MBP και θα τα ελέγξουμε σε πειραματικά μοντέλα EAE στην Πενσιλβάνια”. Ετσι ξεκίνησε αυτό το μεγάλο ταξίδι! Το πρώτο πείραμα σε ποντίκια έγινε στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια το φθινόπωρο του 1994 με δύο πεπτίδια ΜΒΡ μυελίνης που υπέδειξε ο καθηγητής Ροστάμι. Είχε πλέον δρομολογηθεί η έρευνα για αυτή τη σκληρή ασθένεια, η οποία οδήγησε στην επικείμενη προγραμματισμένη κλινική δοκιμή στην Αυστραλία. Μια κλινική δοκιμή που θα είναι αφιερωμένη στην αιώνια μνήμη του Παύλου Γιαννακόπουλου της ΒΙΑΝΕΞ για το όραμά του που γίνεται πράξη και στην Ελισάβετ Ματσούκα η οποία ήταν η αφορμή, η έμπνευση και η συνεχής ώθηση για την πρόοδο του έργου».

Υλοποίηση ενός ονείρου

Η Ελισάβετ Ματσούκα συνέχισε όμως να δίνει όλα τα χρόνια – και συνεχίζει μέχρι σήμερα – τη δική της «μάχη του νου» με τη νόσο της, με στόχο να υπάρξουν κάποτε απτά αποτελέσματα για πολλούς συμπάσχοντές της. Τον Δεκέμβριο του 2001 παρουσίασε τη διδακτορική διατριβή της επάνω στο ανθρώπινο πεπτίδιο ΜΒΡ 87-99 στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Πατρών. Τρία χρόνια αργότερα βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών για τη διατριβή της και τη σχετική επιστημονική δημοσίευση που έκανε με βάση τα αποτελέσματα της διατριβής αυτής στην έγκριτη επιθεώρηση «Journal of Medicinal Chemistry».

Την προηγούμενη εβδομάδα η Ελισάβετ, πλήρως παράλυτη πλέον – το σώμα της την εγκαταλείπει αλλά το μυαλό της ποτέ – βρέθηκε στην Αμαλιάδα στο συνέδριο για τα 20 χρόνια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Ιατρική Χημεία» και βραβεύθηκε για την προσφορά της από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλο. Υστερα από τόσα χρόνια μελέτης και ερευνητικού αγώνα έφθασε για εκείνη η στιγμή να ακούσει ότι τα πεπτίδια με τα οποία καταπιάστηκε για τόσα χρόνια θα δοκιμαστούν σε ανθρώπους. Και παρότι οι δοκιμές θα διεξαχθούν στην Αυστραλία, όπου για πρακτικούς λόγους θα αδυνατούσε να βρίσκεται, ίσως κατ’ εξαίρεση αποτελέσει έναν από τους συμμετέχοντες – τον μοναδικό επί ελληνικού εδάφους. Αν κάποιος το δικαιούται, σίγουρα είναι η Ελισάβετ Ματσούκα!

Κλείνοντας τη συνομιλία μας η Ελισάβετ, μια γυναίκα που αισθάνεσαι αμέσως ότι έχει «βουτήξει» στην υπομονή, στην επιμονή και στην αισιοδοξία, θέλει να περάσει ένα μήνυμα που διέπει τη δική της ζωή και πιστεύει ότι καλό θα ήταν να γίνει πυξίδα για τις ζωές πολλών: «Είμαι ευγνώμων για την εμπλοκή μου σε αυτή τη μελέτη, η οποία με τη δύναμη του Θεού και την υπομονή που εκείνος μού προσέφερε με βοήθησε να μετατρέψω τον πόνο, την απώλεια, τη θλίψη σε ελπίδα, χαρά, δημιουργικότητα και προσδοκία. Είναι καλό να προσδοκάς κάτι ευχάριστο και να αδειάζεις το μυαλό σου από μαύρες σκέψεις. Και είμαι επίσης ευγνώμων που η περίπτωσή μου ήταν η αφορμή ώστε να στραφούν πολλά νέα παιδιά στην έρευνα για αυτή την ασθένεια».

Κίνδυνος για τη δημόσια υγεία ο μη εμβολιασμός

Δεν θα μπορούσαμε να μη ρωτήσουμε τον «ιθύνοντα νου» πίσω από το προληπτικό εμβόλιο για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, τον επιστήμονα που συνέδεσε τον ιό HPV με τον καρκίνο και βραβεύθηκε με Νομπέλ για αυτή τη σύνδεση, σχετικά με τα όσα… αντιεμβολιαστικά συμβαίνουν το τελευταίο διάστημα σε πολλές χώρες του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας. Αναφέραμε λοιπόν αρχικώς στον καθηγητή Χάραλντ τσουρ Χάουζεν ότι η εμβολιαστική κάλυψη για τον HPV στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες είναι χαμηλή – και όχι μόνο αυτό, αλλά επίσης η ελληνική πολιτεία δεν καλύπτει το εμβόλιο για τα αγόρια, ενώ από τις αρχές του 2017 αποφάσισε να σταματήσει την κάλυψή του και στις νέες γυναίκες 18-26 ετών, παρά τις επισημάνσεις των ειδικών σχετικά με το πόσο πολύτιμος είναι ο εμβολιασμός και στα δύο φύλα αλλά και στα κορίτσια άνω των 18. Ποιο ήταν το σχόλιό του; «Είναι άκρως απογοητευτικό ότι η εμβολιαστική κάλυψη για τον HPV είναι χαμηλή σε πολλές χώρες. Και είναι ακόμη πιο απογοητευτικό, με δεδομένο ότι το εμβόλιο είναι ασφαλές και προσφέρει πολύ υψηλή προστασία ενάντια στον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας αλλά και πιθανότατα ενάντια στους καρκίνους του στόματος, του φάρυγγα και του πρωκτού. Η προστασία είναι η μέγιστη δυνατή αν το εμβόλιο χορηγηθεί πριν από την έναρξη των σεξουαλικών επαφών, που είναι υπαίτιες για μετάδοση του ιού. Είναι πολύ σημαντικό να αναπτυχθούν προγράμματα εντός των σχολείων για ενημέρωση των παιδιών, των γονέων τους αλλά και των δασκάλων σχετικά με τους κινδύνους που συνεπάγεται ο HPV αλλά και την προστασία που μπορεί να προσφέρει το εμβόλιο καθώς και για την αποτελεσματικότητά του. Η προστατευτική δράση του εμβολίου μπορεί να διαρκέσει επί τουλάχιστον μία με δύο δεκαετίες».

Και δεν είναι μόνο το εμβόλιο για τον HPV, αυτό το μεγάλο προληπτικό όπλο που έχει χαρίσει στον πληθυσμό η επιστήμη, το οποίο μένει συχνά στα συρτάρια (για την ακρίβεια στα ψυγεία) αχρησιμοποίητο. Πολλά τέτοια όπλα μένουν σε αδράνεια εξαιτίας του συνεχώς διογκούμενου τα τελευταία χρόνια αντιεμβολιαστικού κινήματος. Πώς σχολιάζει αυτό το κίνημα ο καθηγητής Τσουρ Χάουζεν; «Επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία» είναι τα λόγια του. «Τα άτομα που αρνούνται να εμβολιαστούν ή να εμβολιάσουν τα παιδιά τους, αν μολυνθούν από κάποιον παράγοντα τον μεταδίδουν σε άλλα τμήματα του πληθυσμού και μπορούν τελικώς να προκαλέσουν επιδημίες. Είναι ιδιαιτέρως ανησυχητικό το γεγονός ότι στην Ευρώπη – και όχι μόνο – η ιλαρά εμφανίζει πολύ μεγάλη εξάπλωση προκαλώντας σε κάποια παιδιά, ευτυχώς σε μικρό αριθμό, σοβαρές παρενέργειες, ακόμη και θάνατο. Η λύση μας είναι να στοχεύσουμε σε εκπαιδευτικά προγράμματα προκειμένου να ενημερωθεί ο πληθυσμός σχετικά με τις άκρως ευεργετικές επιδράσεις των εμβολίων».