«Μην προχωρήσεις άλλο, πρόσεξε…» έρχεται η προτροπή από την άλλη άκρη της αίθουσας. Ακούω και υπακούω, αν και μπλοκάρω για ένα δευτερόλεπτο. «Βλέπω» πως βρίσκομαι ψηλά, στην άκρη ενός στηθαίου που περιβάλλει τον βράχο της Ακρόπολης και ήθελα να προχωρήσω λίγο ακόμη να δω τι γίνεται «κάτω». Αλλά η φωνή προσπαθεί να με προφυλάξει να μην πέσω επάνω σε ένα χαμηλό τραπεζάκι που ήταν μερικά εκατοστά πιο μπροστά μου(;). Μπλοκάρισμα.

Δυο πραγματικότητες που εκτυλίχθηκαν ταυτόχρονα για λίγο και μπορεί να συμβεί να χάνεσαι ανάμεσά τους. Βγάζω την κάσκα της τρισδιάστατης προβολής και επανέρχομαι στη «δική μας» πραγματικότητα. Μέσα στην αίθουσα προβολών της εταιρείας που έχει αναλάβει την εικονοποίηση μιας πολύ φιλόδοξης αλλά και εντυπωσιακής, όταν ολοκληρωθεί, ιδέας, με το όχι απροσδόκητο όνομα «PalaeoScope».

Θα στέκεσαι επάνω στον βράχο της Ακρόπολης και στρέφοντας το κινητό προς διάφορα σημεία του ορίζοντα, και όσο φτάνει το ανθρώπινο μάτι, θα περνάει στην οθόνη σου τρισδιάστατα(;) η γεωλογική εξέλιξη της αττικής γης και μαζί θα βλέπεις να περνούν δίπλα σου τα ζώα που εμφανίστηκαν από την Κρητιδική Περίοδο, μέχρι το έτος 1875 μ.Χ. (το 1874 γκρεμίστηκε με προτροπή του Σλήμαν ο Φράγκικος Πύργος, μια κατασκευή δίπλα στα Προπύλαια από τον 14ο αιώνα!). Ενα χρονικό διάστημα, δηλαδή, από τότε που η σημερινή Αττική ολόκληρη δεν ήταν άλλο από μια θάλασσα, γεμάτη όμως με υποβρύχιους κατοίκους, που και αυτοί έχουν αναπαρασταθεί όσο γίνεται καλύτερα και κολυμπούν μπροστά στα μάτια σου, έως την εποχή που εμφανίζονται στην Αθήνα τα πρώτα σημαντικά για την πόλη κτίρια.

Το παρελθόν μέσα από χαραμάδες

Για μια τέτοια τεράστια σε χρόνο και συμβάντα διαδρομή χρειάζεται και αντίστοιχος όγκος στοιχείων. Από ευρήματα σχετικά με τις γεωλογικές μεταβολές στον πλανήτη, για τα φυτά, για τα δέντρα και για την εξέλιξη των ζωντανών οργανισμών που εμφανίστηκαν στον χώρο αυτόν σε διάστημα εκατομμυρίων ετών. Συνδυασμένα με στέρεες γνώσεις στην επιστήμη της Παλαιοντολογίας, που μελετά την εμφάνιση και την ανάπτυξη της ζωής στη Γη και είναι η γέφυρα μεταξύ Βιολογίας και Γεωλογίας.

Υποχρεωτική αλλαγή σκηνικού επομένως και συνάντηση στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας με την καθηγήτρια Μικροπαλαιοντολογίας – Θαλάσσιας Γεωλογίας και πρόεδρο του Τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος, κυρία Ασημίνα Αντωναράκου. Με ιδιαίτερη ενασχόληση στη Διδακτική των Γεωεπιστημών, κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία για το συγκεκριμένο έργο. Μαζί και ο κ. Γεώργιος Λύρας, παλαιοντολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εχει μελετήσει στη διδακτορική του διατριβή την εξέλιξη του εγκεφάλου των σαρκοφάγων θηλαστικών και σήμερα τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζουν στη μελέτη της εξέλιξης και της οικολογίας των νησιωτικών ζώων στους γεωλογικούς «αιώνες».

Ακριβώς πριν από 21 χρόνια, μάλιστα, οι δυο τους μαζί με δυο ακόμη έλληνες επιστήμονες βρέθηκαν στην ολλανδική πόλη Ουτρέχτη με αποστολή να συσκευάσουν κατάλληλα και να φέρουν πίσω στην Ελλάδα 80 κιβώτια με παλαιοντολογικό υλικό, αποτέλεσμα ερευνών που έγιναν στην Ελλάδα πριν από 40 και 50 χρόνια από ολλανδικές επιστημονικές αποστολές και είχαν μεταφερθεί στην Ολλανδία για περαιτέρω μελέτη. Σήμερα έχουν εμπλουτίσει, μαζί και αυτά, τα επισκέψιμα εκθέματα του Παλαιοντολογικού Μουσείου στην Πανεπιστημιούπολη. Και η αναφορά στο εν λόγω υλικό δεν είναι άσχετη με την εφαρμογή PalaeoScope, όπως θα φανεί στη συνέχεια.

Ομως η σημερινή τεχνολογία πλέον αποδεικνύεται πως μπορεί, αν υπάρχουν ιδέες, να βγάλει τα όσα γνωρίζουν οι παλαιοντολόγοι από τα μουσεία και να τα βάλει κυριολεκτικά στην άκρη των δακτύλων του κάθε ανθρώπου. Και εδώ ακριβώς, πριν από δύο χρόνια περίπου, ήλθε η πρόταση για το PalaeoScope, επάνω σε μια ιδέα του κ. Λύρα. Για να αγκαλιαστεί, όπως φάνηκε, με πολύ θετική διάθεση και από την κυρία Αντωναράκου, παρ’ όλες τις ιδιαίτερα μεγάλες δυσκολίες που θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν από το πρώτο δευτερόλεπτο. Κάτι που δεν είναι σχήμα λόγου. Ας αναρωτηθούμε απλά και μόνο πόσα σημεία γνωρίζουμε στην Αττική, από το κέντρο της Αθήνας έως έξω από τον ιστό της πρωτεύουσας, που να μπορείς πλέον να κάνεις τις απαραίτητες σε έκταση τομές ή να σκάψεις για οστά ζώων και άλλα τεκμήρια. Σε χρονολογίες που πάνε αν όχι εκατομμύρια αλλά έστω και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πίσω.

Οι δυο συνομιλητές μου όμως αναφέρουν ότι έχουν ενσωματώσει στοιχεία από έρευνες σε τοποθεσίες που ήταν δύσκολο να φανταστείς: Αλιμος, Τουρκοβούνια, Ψυχικό, Τράχωνες, Καλλιθέα, Νέα Σμύρνη! «Υπάρχουν ακόμη μέρη με ενδιαφέρον, αρκεί να ξέρεις να κοιτάξεις» θα πει ο κ. Λύρας. Για παράδειγμα, οστά σε καρστικές ρωγμές, όπως λέγονται, σπήλαια-ρωγμές δηλαδή όπου συσσωρεύεται λάσπη μαζί με οστά παρασυρόμενα από το νερό, το πλέον πρόσφορο μεταφορικό μέσο που… αναλαμβάνει τη διακίνησή τους.

Από αυτές τις «χαραμάδες» στην καλυμμένη από κτίσματα αττική γη οι εμπνευστές της εφαρμογής προσπάθησαν να δουν πίσω στον χρόνο. Και ήταν αναμενόμενο πως η ορατότητα θα προέκυπτε περιορισμένη, οπότε οι επιστήμονες θα έπρεπε να σκεφτούν και άλλα… κόλπα.

Οι σταθμοί της περιήγησης

Και ένα τέτοιο κόλπο είναι το να συμπεραίνεις τις συνθήκες σε μια περιοχή για κάποια γεωλογική περίοδο από τα ευρήματα μιας πολύ γειτονικής. Και έτσι έγινε. Για παράδειγμα, η επιστημονική ομάδα, όπως δηλώνουν οι ίδιοι, έπρεπε να αποφασίσει για το πώς ήταν η φυτική κατανομή στη διάρκεια του Πλειστόκαινου και του Πρώιμου Ολόκαινου. Και επειδή δεδομένα δεν υπήρχαν πολλά για το Λεκανοπέδιο ως προς αυτό, βασίστηκαν σε παλαιοβοτανικά δεδομένα από άλλες περιοχές με αντίστοιχα γενομορφολογικά και κλιματολογικά χαρακτηριστικά (χάρη στην εργασία στην παλαιο- και αρχαιο-βοτανική αναπαράσταση της κυρίας Γ. Κοτζαμάνη).

Στην περίπτωση των ιστορικών χρόνων, από το 425 π.Χ. έως το 1874 μ.Χ., χρησιμοποιήθηκαν ακόμη και φιλολογικές πηγές. Ευτυχώς με την πανίδα κάποια ευρήματα που βρέθηκαν, όσο και αν φαίνεται απρόσμενο, σε μέρη όπως τα Τουρκοβούνια και το Ψυχικό, μικρόσωμα έστω σπονδυλωτά, βοήθησαν αρκετά. Στα Τουρκοβούνια έχουν βρεθεί πέντε απολιθωματοφόρες θέσεις που φέρουν τις ονομασίες Τουρκοβούνια 1, 2, 3, 4 και 5. Η ανασκαφή εκεί έγινε από το Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Μακροαπολιθώματα από τα Τουρκοβούνια υπάρχουν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το μικροπαλαιοντολογικό υλικό από την ίδια θέση υπάρχει στο Πανεπιστήμιο της Ουτρέχτης. Πρόκειται για ένα ψηφιδωτό που έπρεπε να συντεθεί από πολλά και διαφορετικά κομμάτια, οπότε και η εμπειρία από τη μεταφορά του υλικού το 2002 από τους ίδιους ανθρώπους τότε, όπως αναφέρθηκε πριν, πρέπει να ήταν μια ευτυχής συγκυρία.

Για τα μεγαλόσωμα ζώα, πάντως, βοήθησαν στη συμπλήρωση της εικόνας απολιθώματα από τη Βραυρώνα. Οσο για την αναπαράσταση της χλωρίδας της Αθήνας κατά την Πλειστόκαινη Περίοδο, αυτή η σύνθεση ενός ανοικτού περιβάλλοντος τύπου σαβάνας γύρω από την Ακρόπολη έγινε με υπόστρωμα γρασιδιού και σποραδική παρουσία λίγων δέντρων και θάμνων κατά τόπους, σε μικρές συστάδες ή μεμονωμένα.

Μια παρόμοια εικόνα εικάζεται και για το Ανώτερο Μειόκαινο αλλά με διαφοροποιήσεις ως προς τα φυτικά είδη. Στην πεδιάδα και στις πλαγιές των λόφων επιλέχθηκαν δέντρα ή θάμνοι από την κατηγορία «Φυτά σε οικοσυστήματα με καλή αποστράγγιση», ενώ δίπλα σε υδάτινα στοιχεία (π.χ. ποτάμια) χρησιμοποιήθηκαν τα φυτά της κατηγορίας «Φυτά σε παρόχθια οικοσυστήματα ή υγρότοπους», με παρόμοια διάταξη.

Το Ανώτερο Μειόκαινο είναι μια υποδιαίρεση του Μειόκαινου που διήρκεσε από 11.63 έως 5.333 εκατομμύρια χρόνια. Στην Αττική έχουν βρεθεί ανωμειοκαινικικά απολιθώματα στο Πικέρμι (κλασική θέση και χωματερή – Κισδάρι), στον Πύργο Βασιλίσσης. Από αυτές, το Πικέρμι είναι σαφώς η σημαντικότερη θέση. Εκεί βρέθηκε ένας πολύ μεγάλος αριθμός απολιθωμάτων ζώων που συγκεντρώθηκαν κατά μήκος των ποταμών της εποχής εκείνης.

Σώματα νεκρών ζώων μεταφέρθηκαν από το νερό και αποτέθηκαν στα πιο ήρεμα σημεία τους. Η μεγαλύτερη έκπληξη πάντως περιμένει τον θεατή όταν, αρχίζοντας από την Ανώτερη Κρητιδική Περίοδο, θα αντικρίσει στην οθόνη μια απέραντη και λαμπερή θάλασσα. Εκεί από κάτω βρισκόταν η σημερινή αττική γη(!), αφού έως τότε ο ελλαδικός χώρος ήταν ακόμη κάτω από το νερό. Και γι’ αυτό δεν έχουμε απολιθώματα δεινοσαύρων.

Και όταν σβήσει η οθόνη;

Και χαθούν οι συναρπαστικές και καλοφτιαγμένες σκηνές από τη ζωή στο Λεκανοπέδιο σε προηγούμενες γεωλογικές εποχές; Τι άλλο θα μένει σε όποιον θα έχει δει να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια του όλο αυτό το εξελικτικό πανόραμα; Θαυμασμός για την αναπαράσταση αλλά και μια αναπόφευκτη απογοήτευση ίσως; Διότι, όπως αναφέρουν και οι εμπνευστές του έργου, «το σημερινό από τους ανθρώπους διαμορφωμένο τοπίο, σε αντίθεση με ό,τι υπήρχε στο Ολόκαινο, θα τους κάνει να συνειδητοποιήσουν ότι οι ποταμοί της Αττικής υποχρεώθηκαν να ρέουν σε υπονόμους κάτω από πλατιές λεωφόρους, η βλάστηση έχει αποψιλωθεί και τα «θηρία» απουσιάζουν». Οπότε η εφαρμογή αυτή δίνει την ευκαιρία στον θεατή, σχεδόν αγγίζοντας κάποια από αυτά, να συνειδητοποιήσει ίσως το «τι είχαμε (τότε) και τι χάσαμε (χθες)».

Τα χαρακτηριστικά του PalaeoScope

Οι δημιουργοί της εφαρμογής εργάζονται για να αναπαραστήσουν το τοπίο της περιοχής γύρω από την Αθήνα τοποθετώντας με όσο το δυνατόν καλύτερη προσέγγιση στο εκάστοτε ανάγλυφο τα δέντρα, τα φυτά και τα ζώα 4 επιλεγμένων γεωλογικών και 2 ιστορικών εποχών στην εξέλιξη του αττικού λεκανοπεδίου.
Οι επιλογές τους ήταν οι εξής:

  • Από τον Μεσοζωικό Αιώνα και την Κρητιδική Περίοδο, την Ανώτερη Εποχή (70 εκατομμύρια χρόνια πριν, με τα πρώτα ανθοφόρα φυτά και ψάρια να κολυμπούν στις θάλασσες, που μια από αυτές ήταν τότε και ολόκληρη η Αττική).
  • Στον Καινοζωικό Αιώνα και στη Νεογενή Περίοδο, το Ανώτερο Μειόκαινο (περίπου 7,2 εκατομμύρια χρόνια, ήπιο κλίμα, ορογένεση στο βόρειο ημισφαίριο, σύγχρονα θηλαστικά, πτηνά, ιππάρια και ποικιλίες μαστόδοντων).
  • Κατώτερο Πλειστόκαινο (2 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, εμφάνιση και εξαφάνιση μεγάλων θηλαστικών, άνθρωπος).
  • Κατώτερο Ολόκαινο (9.500 χρόνια πριν από σήμερα, τέλος των παγετώνων). Στη συνέχεια έρχεται η Αθήνα του 5ου π.Χ. αιώνα (το 425 π.Χ., τη χρονιά που τελείωσε η ανέγερση του ναού της Αθηνάς Νίκης) και η Αθήνα προς το τέλος του 19ου αιώνα (1874 μ.Χ, τον χρόνο κατεδάφισης του Φράγκικου Πύργου επάνω από την Ακρόπολη).

Η επιλογή των συγκεκριμένων χρονικών σταθμών είναι συνάρτηση των ευρημάτων που υπάρχουν σήμερα. Ο βράχος της Ακρόπολης είναι ασβεστόλιθος της Ανώτερης Κρητιδικής Εποχής. Για το Ανώτερο Μειόκαινο μιλούν τα ευρήματα στο Πικέρμι, για το Κατώτερο Πλειστόκαινο έχουμε κάποια ευρήματα στα Τουρκοβούνια και για το Κατώτερο Ολόκαινο «μίλησαν» τα ευρήματα στη Βραυρώνα.

Η εφαρμογή, όταν ολοκληρωθεί, θα προσφέρεται σε δύο εκδόσεις. Στη μια με το κινητό του όποιος θέλει, αφού βρεθεί σε συγκεκριμένα σημεία στον βράχο της Ακρόπολης, σκοπεύοντας σε διάφορες διευθύνσεις (με τη βοήθεια ψηφιακών πυξίδων και GPS) θα του παρουσιάζονται τα τοπία των αντίστοιχων γεωλογικών εποχών. Στην άλλη έκδοση με τη βοήθεια υπολογιστή και της ειδικής κάσκας θα εμφανίζονται αντίστοιχα τα τοπία και τα ζώα που θα κινούνται μέσα σε αυτά σε 3D.

Τρισδιάστατη «ζωή» στην Αττική του παρελθόντος

Τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν όσοι προγραμματιστές προσπαθούν να στήσουν μια τέτοια εφαρμογή αρκετές φορές εμείς οι υπόλοιποι είναι δύσκολο να τις μαντέψουμε. Εστω και αφού καταναλώσουμε το προϊόν των κόπων τους. Μιλώ λοιπόν για αυτές με τον κ. Εμμανουήλ Γαλανόπουλο, art director στην inDigital, διότι η ομάδα του έχει αναλάβει να κάνει εικόνες την ιδέα των ανθρώπων της Γεωλογίας για την εξέλιξη στο λεκανοπέδιο της Αθήνας.

Οπως λέει, μια (από τις πολλές) δύσκολη στιγμή ήταν όταν έπρεπε να δείξουν, με την Αττική ακόμη κάτω από το νερό, τη ζωή των υποβρύχιων οργανισμών εκεί. Οπου ο φωτισμός από τις ακτίνες του ηλίου, όταν πρέπει να δείξεις το πώς μπαίνει μέσα στο νερό και καταυγάζει τους υποβρύχιους «κατοίκους» καθώς κολυμπούν, απαιτεί πολύ προσεκτική δουλειά. Ο συνδυασμός τρισδιάστατου περιεχομένου πραγματικού χρόνου με στερεοσκοπικό 3D rendered περιβάλλον 360 μοιρών είναι μια τεχνική που χρησιμοποίησαν πρώτη φορά για την επίτευξη του αποτελέσματος και απαιτεί καλό χειρισμό τόσο σε θέματα προοπτικής όσο και σε θέματα φωτισμού, ώστε το αποτέλεσμα να φαίνεται αληθοφανές. Η εφαρμογή κάνει χρήση και των τεχνολογιών RealTime 3D / εικονικής πραγματικότητας και επαυξημένης πραγματικότητας.

Αλλες τεχνικές δυσκολίες ήταν η αναπαράσταση του λεκανοπεδίου της Αττικής πριν από την εμφάνιση του ανθρώπου. Λόγω μεγάλης φυτοκάλυψης αλλά και της αναζήτησης λύσης σύμφωνα με τις απαιτήσεις της εφαρμογής, στην αναπαράσταση πολλών τρισδιάστατων αντικειμένων ταυτόχρονα (κοπάδια ζώων) σε συσκευές όμως (κινητά και VR) με χαμηλή επεξεργαστική ισχύ. Ενα άλλο πρόβλημα ήταν η κίνηση των ζώων (σε ξηρά και θάλασσα) αφού ό,τι βρίσκουμε στις ανασκαφές είναι στατικό. Αυτό λύθηκε με τη βοήθεια των ανθρώπων του Πανεπιστημίου έχοντας ως παράδειγμα ζώα εν ζωή που είναι συγγενικά των ζώων που θέλουμε να αναπαραστήσουμε. Οπως ο ελέφαντας και το δεινοθήριο.

Στην τελευταία χρονική περίοδο, στον 19ο αιώνα μ.Χ., προέκυψαν και δυσκολίες για την αναπαράσταση ιστορικών κτιρίων. Για αυτές ο κ. Γαλανόπουλος λέει ότι «η αναπαράσταση μιας ολόκληρης πόλης και συγκεκριμένα στο μέγεθος της Αθήνας είναι από μόνη της ένα δύσκολο εγχείρημα. Πόσω μάλλον στην περίπτωση που πρέπει να κατασκευαστούν τρισδιάστατα μοντέλα πολλών γνωστών και εμβληματικών κτιρίων και εκκλησιών. Πρόκειται για κτίρια για τα οποία υπήρχαν πολύ λίγες πληροφορίες, είτε γιατί δεν υφίστανται πια ως κτίρια είτε γιατί έχουν ανακαινιστεί και έχει μεταβληθεί η δομή τους. Τελικά βρέθηκαν πληροφορίες και από το ΙΜΕ (Ιδρυμα Μείζονος Ελληνισμού) που συμμετέχει στο έργο και από εκτεταμένη έρευνα από φωτογραφικές πηγές, γκραβούρες ή ακόμα και πίνακες ζωγραφικής».

Κάτι που θα εντυπωσιάσει πάντως ιδιαίτερα είναι ο περίφημος «νερόλακκος». Η αναπαράσταση ενός σημείου όπου ο θεατής θα βλέπει κοπάδια ολόκληρα από ζώα να μαζεύονται εκεί για να πιουν νερό. Και αυτό για τρεις χρονικές περιόδους (Ολόκαινο, Πλειστόκαινο και Μειόκαινο). Μια μοναδική εμπειρία εμβύθισης σε εικονικό περιβάλλον στο οποίο ο θεατής θα μπορεί να παρακολουθήσει από κοντά (θα περνούν κυριολεκτικά «δίπλα του») τη ζωή των ζώων των παραπάνω εποχών σε ένα φυσικό τοπίο νερόλακκου.