Το φθινόπωρο είναι η εποχή των μανιταριών και καθώς τα κοινωνικά δίκτυα έχουν γεμίσει με φωτογραφίες περήφανων «θεριστών» άγριων μανιταριών, επισκεφτήκαμε το Εργαστήριο Γενικής και Γεωργικής Μικροβιολογίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΓΓΜ – ΓΠΑ) για να μάθουμε περισσότερα για τους μύκητες.

Την τρίτη μεγάλη κατηγορία «κατοίκων» επάνω στη Γη, όπου σε αυτή ανήκουν και τα γνωστά μας μανιτάρια.

Εκεί συναντηθήκαμε με τον καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστημίου και διευθυντή του Εργαστηρίου, κ. Γιώργο Ζερβάκη, ο οποίος ειδικεύεται στη μελέτη των μυκήτων και του οποίου η ερευνητική ομάδα ασχολείται (και) με την «καταγραφή της μυκητιακής ποικιλότητας στην Ελλάδα, διότι οι μύκητες είναι οργανισμοί που παίζουν έναν σιωπηλό αλλά σημαντικότατο ρόλο στο περιβάλλον. Οι μακρομύκητες (ή αλλιώς μανιτάρια), δηλαδή οι μύκητες αυτοί που σχηματίζουν ορατές καρποφορίες στην επιφάνεια του εδάφους αλλά και μέσα σε αυτό, αποδείχθηκε πως είναι δείκτες ευρωστίας των ενδιαιτημάτων όπου απαντώνται».

Καταγραφή ειδών

Παρά τον σημαντικό ρόλο τους, οι επιστήμονες αγνοούν ακόμη πολλά για τους μύκητες: «Προς το παρόν έχουν καταγραφεί περί τα 160.000 είδη μυκήτων παγκοσμίως, αλλά απέχουμε ακόμη πολύ από τα 2 με 5 εκατομμύρια είδη που εκτιμάται πως υπάρχουν στη Γη» μας λέει ο κ. Ζερβάκης, του οποίου η ερευνητική ομάδα, με την οικονομική υποστήριξη του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ), πραγματοποίησε εξορμήσεις στον Εθνικό Δρυμό Σαμαριάς και στις προστατευόμενες περιοχές της Δ. Κρήτης. Εκεί συλλέχθηκαν περισσότερα από 500 δείγματα μανιταριών εντός ενός περιορισμένου χρονικού διαστήματος (περί τους 12 μήνες).

Η μελέτη τους είναι ακόμη σε εξέλιξη, αλλά ήδη διαπιστώθηκε η παρουσία 204 ειδών, από τα οποία τα 18 καταγράφονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. «Ετσι επιβεβαιώθηκε και αναδείχτηκε περαιτέρω η εξέχουσα σημασία των μακρομυκήτων στα φυσικά οικοσυστήματα, τόσο των σαπροτροφικών ειδών, που συμβάλλουν στην ανακύκλωση της νεκρής οργανικής ύλης (πεσμένα φύλλα, νεκρό ξύλο, ζωικά υπολείμματα κλπ.) και έχουν κυρίαρχο ρόλο στον κύκλο του άνθρακα, όσο και των συμβιωτικών ειδών, τα οποία έχουν πολλαπλά ευεργετική επίδραση στην ευρωστία και στην παραγωγικότητα των φυτικών ειδών (κυρίως δασικά δένδρα ή θάμνοι)».

Σχέση ζωής

Περιγράφοντας τη σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ μυκήτων και δασικών δέντρων ο κ. Ζερβάκης σημείωσε: «Κάτω από τα δέντρα του δάσους απλώνεται ένα τεράστιο δίκτυο υφών (δηλαδή μικροσκοπικών διακλαδιζόμενων σωληνίσκων που αποτελούν το «σώμα» του μύκητα), το μυκήλιο. Ετσι σχηματίζονται αποικίες μυκήτων που αποτελούνται από μυκήλια τα οποία αναπτύσσονται τόσο μέσα στο έδαφος όσο και σε άλλα υποστρώματα (π.χ. πεσμένους κορμούς, ξυλώδη υπολείμματα).

Οι ρίζες των δέντρων ενός δάσους συνδέονται, επικοινωνούν και αλληλοϋποστηρίζονται μέσω των μυκηλίων. Ενα πρότυπο αρμονικής συμβίωσης αναπτύσσεται μεταξύ φυτών και μυκήτων που σχηματίζουν έτσι δομές με σχέσεις αμοιβαίας ωφέλειας, τις μυκόρριζες». Το πόσο σημαντική είναι αυτή η σχέση φαίνεται και από το γεγονός ότι αποτελεί βασική παράμετρο στον σχεδιασμό αναδασώσεων. «Στη Βόρεια Αμερική από το 1970 χρησιμοποιούνταν για τις αναδασώσεις δενδρύλλια που είχαν αποικιστεί πριν από την τελική φύτευσή τους με συμβιωτικούς μύκητες.

Συνεργάτες στη δημιουργία του απαραίτητου δικτύου ριζών και υφών μέσα στο έδαφος. Αυτό με τη σειρά του συμβάλλι ουσιαστικά στην επιτυχή προσαρμογή των δέντρων στο νέο περιβάλλον τους» μας λέει ο έλληνας ειδήμων.

Διαχείριση και προστασία

Με στόχο να προστατευθεί αυτή η ζωτικής σημασίας σχέση, η ερευνητική ομάδα δεν περιορίζεται στην απλή καταγραφή των ειδών μυκήτων. Για την Κρήτη «διατυπώθηκαν διαχειριστικές προτάσεις για τα επιμέρους ενδιαιτήματα – αναλόγως του τύπου των απειλών που αντιμετωπίζουν – με στόχο τη διατήρηση και προστασία του» μας είπε ο κ. Ζερβάκης και πρόσθεσε ότι σε αντίστοιχη εργασία στο Εθνικό Πάρκο Πρεσπών «με γνώμονα τη διάχυση της γνώσης για τους μακρομύκητες της περιοχής στο ευρύ κοινό προχωρήσαμε στη συγγραφή ενός εγχειριδίου με τίτλο «Οδηγός Ορθής Συλλογής Μανιταριών για Ερασιτέχνες Συλλέκτες» που διατίθεται από τον Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Πρεσπών».

Στον Οδηγό περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων ενημερωτικά στοιχεία για το Εθνικό Πάρκο Πρεσπών, πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται για την ταυτοποίηση των μανιταριών στο πεδίο, οδηγίες για την ορθή συλλογή και συντήρηση των εδώδιμων μανιταριών και αναλυτική παρουσίαση 30 σημαντικών και αξιόλογων εδώδιμων ειδών μανιταριών, με λεπτομερή φωτογραφική απεικόνιση, πλήρεις περιγραφές και συγκρίσεις με παραπλήσια, τοξικά ή εδώδιμα είδη.

Κλείνοντας τη συνομιλία μας ο καθηγητής Ζερβάκης θέλησε να προσθέσει πως «ό,τι ισχύει για τα ζώα του δάσους ισχύει και για τα μανιτάρια. Χρειάζονται την προστασία μας και όχι το κυνήγι». Ας θυμόμαστε λοιπόν στις εξορμήσεις μας σε δασικές περιοχές ότι κάθε φορά που αφαιρούμε ένα μανιτάρι για να γίνει μεζές στο τραπέζι μας μπορεί να αφαιρούμε ένα υπερπολύτιμο γρανάζι στον πολύπλοκο μηχανισμό της διατήρησης της λειτουργίας του δάσους.

Οι μεγάλοι ανακυκλωτές

Η ερευνητική δραστηριότητα της ομάδας Ζερβάκη επεκτείνεται και πέρα από τις αναζητήσεις ειδών μυκήτων στα διάφορα μέρη της Ελλάδος. Ενδεικτικά, οι έρευνες αφορούν τη δυνατότητα κάποιων μυκήτων μέσω εξειδικευμένων ενζύμων που παράγουν, όχι μόνον να αποδομούν ανθεκτικές ουσίες, όπως τις απαντώμενες στη φύση λιγνίνη και κουτίνη, αλλά και πολλά συνθετικά πολυμερή.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πλαίσιο της συγκεκριμένης έρευνας «εξετάστηκαν διάφορα είδη μακρομυκήτων ως νέα «βιολογικά εργαλεία» (πιθανώς πιο αποτελεσματικά από βακτήρια ή άλλους μύκητες) για τη διάσπαση ευρέως χρησιμοποιούμενων συνθετικών πολυμερών όπως η πολυουρεθάνη, με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα» σημείωσε ο καθηγητής.

Φυσικά η ερευνητική ομάδα δεν αγνοεί τη διατροφική αξία των μανιταριών. Από ένα πρόγραμμα συνεργασίας με άλλα ΑΕΙ, ερευνητικά ιδρύματα και μεγάλες επιχειρήσει «προέκυψαν προϊόντα («σνακ μανιταριών») με υψηλή περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες, χαμηλή περιεκτικότητα σε λιπίδια και σάκχαρα (άρα με πολύ λίγες θερμίδες).

Επίσης περιέχουν εργοστερόλη (προβιταμίνη D), β-γλυκάνες και ιχνοστοιχεία σε σημαντικές ποσότητες, με υψηλό υποχοληστερολαιμικό δυναμικό, χαμηλό δυναμικό αθηρωμάτωσης και θρομβογένεσης, ενώ ο δείκτης NRF9.3 (Nutrient – Rich Foods Index) που προκύπτει ως το αλγεβρικό άθροισμα των περιεχόμενων επιθυμητών μείον των ανεπιθύμητων συστατικών, βρέθηκε σημαντικά υψηλότερος σε σύγκριση με τα πιο δημοφιλή σνακ. Συνολικά, δηλαδή, δημιουργήθηκαν προϊόντα που αποτελούν πολύ καλές επιλογές ως υγιεινά μικροεδέσματα».