Η κυρία Αθηνά Κουστένη είναι αστρονόμος, διευθύντρια ερευνών στο γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Ερευνας (CNRS) στο Αστεροσκοπείο του Παρισιού. Είναι ειδήμων στον Τιτάνα, δορυφόρο του Κρόνου, ενώ η λαμπρή σταδιοδρομία της περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, και τη συμμετοχή στην ανάπτυξη και διοργάνωση τεσσάρων διαστημικών αποστολών! Η διεθνής αναγνώριση της ελληνίδας ερευνήτριας είναι τόσο μεγάλη ώστε το προσεχές φθινόπωρο θα αναλάβει την προεδρία του Τμήματος Πλανητολογίας της περίβλεπτης Αμερικανικής Αστρονομικής Εταιρείας (έτος ίδρυσης 1899, περισσότερα από 8.000 μέλη). Θα είναι δε η πρώτη μη αμερικανίδα πολίτις στην οποία θα αποδοθεί η ιδιαίτερα τιμητική θέση. Με άλλα λόγια, η κυρία Κουστένη είναι η εξαίρεση των εξαιρέσεων: γυναίκα σε ένα μάλλον ανδροκρατούμενο περιβάλλον και μετανάστρια στη Γαλλία όπου κατάφερε να διαπρέψει. Την αναζητήσαμε (διαδικτυακά) για να γνωρίσουμε και να σας συστήσουμε την εξαιρετική αυτή επιστήμονα.
Σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας σας, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, είστε μειονότητα. Κουραστήκατε πολύ για να φτάσετε σε όλες αυτές τις επιτυχίες;
«Πράγματι, είμαι μονίμως μειονότητα! Αλλά η Γαλλία με αγκάλιασε, με εμπιστεύθηκε, με στήριξε και μου έδωσε όλα όσα χρειαζόμουν για τις έρευνές μου. Και εγώ έδωσα ως αντάλλαγμα την αγάπη μου για τη δουλειά μου, η οποία δεν με κουράζει ποτέ! Πραγματικά παραμένω μονίμως γοητευμένη από την αστρονομία».
Αλήθεια, πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για την αστρονομία;
«Ο ουρανός με γοήτευε από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Προέρχομαι από στρατιωτική οικογένεια. Ο μπαμπάς μου ήταν πιλότος, ο αδελφός μου είναι πιλότος και εγώ μπήκα σε αεροπλάνο σε ηλικία τριών εβδομάδων, όταν ο πατέρας μου μετέφερε τη μητέρα μου και εμένα από την Αθήνα, όπου γεννήθηκα, στη Λάρισα, όπου υπηρετούσε ο ίδιος. Οταν ήρθε η ώρα να επιλέξω σταδιοδρομία, διαπίστωσα ότι δεν πληρούσα τα κριτήρια επιλογής για να γίνω πιλότος. Ετσι αποφάσισα να ταξιδέψω μακρύτερα από τη στρατόσφαιρα. Να πάω στο Διάστημα!».
Και η Γαλλία πώς προέκυψε;
«Λόγω μετάθεσης του πατέρα μου, βρέθηκα εκτός Ελλάδας και σε γαλλικό σχολείο για τις δύο τελευταίες τάξεις του Λυκείου. Ηταν δύσκολα καθώς γνώριζα μόνο αγγλικά και ελληνικά, αλλά μου άρεσε το γαλλικό σύστημα εκπαίδευσης και η επαφή μου με αυτό μου επέτρεψε να έλθω για σπουδές αστρονομίας στη Γαλλία».
Είστε ειδήμων στον Τιτάνα, τον μεγαλύτερο από τους δορυφόρους του Κρόνου. Πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με αυτόν;
«Ο Τιτάνας ήταν το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής μου. Πολύ λίγα πράγματα ήταν τότε γνωστά για αυτόν τον δορυφόρο που έμοιαζε με μια πορτοκαλιά μπάλα, καθώς η επιφάνειά του ήταν κρυμμένη από την πυκνή ατμόσφαιρά του. Στην πραγματικότητα κανείς δεν είχε αναλύσει τα δεδομένα για τον Τιτάνα από τις αποστολές Voyager-1 και Voyager-2 και αυτό ήταν η αρχή της ενασχόλησής μου με αυτόν. Στη συνέχεια, και χάρη στην αποστολή Cassini-Huygens (1997), στην οργάνωση της οποίας συμμετείχα, όχι μόνο διαπιστώσαμε ότι η ατμόσφαιρά του αποτελείται από 96% άζωτο, με οργανική χημεία, αλλά μπορέσαμε να μελετήσουμε και τη μορφολογία του εδάφους του».
Τι σημαίνει το γεγονός ότι η ατμόσφαιρα του Τιτάνα είναι πυκνή και με μεγάλη περιεκτικότητα σε άζωτο;
«Σημαίνει ότι οι συνθήκες στον Τιτάνα είναι αντίστοιχες με τις συνθήκες που επικρατούσαν στην πρώιμη Γη. Και πως πιθανόν εκεί να υπάρχουν πρώιμα ψήγματα ζωής κάτω από την επιφάνεια. Να διευκρινίσω εδώ ότι όταν εμείς οι αστρονόμοι λέμε ότι ψάχνουμε ζωή σε άλλους πλανήτες, δεν εννοούμε εξωγήινους όπως στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας. Αυτό που αναζητούμε είναι οι συνθήκες που θα επέτρεπαν την ανάπτυξη ζωής. Διερευνούμε δηλαδή το πόσο κατοικήσιμος θα μπορούσε να είναι ένας πλανήτης ή, εν προκειμένω, ένας δορυφόρος πλανήτη».
Πώς εκτιμάται η κατοικησιμότητα ενός ουράνιου σώματος;
«Για να είμαστε σε θέση να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, διερευνούμε μια σειρά παραμέτρων, εξάγοντας συμπεράσματα από τα όρια της ζωής εδώ στη Γη: νερό, θρεπτικές ουσίες και πηγές ενέργειας. Είναι εντυπωσιακό το ότι υπάρχει ζωή σε πολύ ακραία περιβάλλοντα, όπως τα βάθη των ωκεανών ή κάτω από το στρώμα πάγου στην Ανταρκτική. Εννοείται βεβαίως ότι και οι κλιματικές συνθήκες είναι κομβικής σημασίας για την κατοικησιμότητα ενός πλανήτη. Στους δορυφόρους του Δία και του Κρόνου βρίσκουμε ωκεανούς κάτω από την επιφάνεια των οποίων μπορεί να αναπτυχθεί η ζωή».
Αλήθεια, τι λέτε για την κατοικησιμότητα του δικού μας πλανήτη στην εποχή της κλιματικής κρίσης που βιώνουμε;
«Λέω ότι το παράδειγμα της Αφροδίτης θα έπρεπε να μας κάνει συνετότερους στη διαχείριση της κλιματικής κρίσης».
Τι ακριβώς εννοείτε;
«Στην Αφροδίτη, η οποία όπως και η Γη σχηματίστηκε πριν από 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια, επικρατούσαν για τα πρώτα 2 δισεκατομμύρια χρόνια συνθήκες οι οποίες θα μπορούσαν να ευνοήσουν την εμφάνιση ζωής. Σήμερα ο πλανήτης αυτός είναι εξαιρετικά εχθρικός για τη ζωή: στην πυκνή ατμόσφαιρά της επικρατεί το διοξείδιο του άνθρακα ενώ οι θερμοκρασίες αγγίζουν τους 456 βαθμούς Κελσίου. Για να περάσει η Αφροδίτη από τη μια κατάσταση στην άλλη, ήταν αρκετή μια αυξημένη αρχική μέση θερμοκρασία της εξαιτίας της εγγύτητας στον Ηλιο, που οδήγησε σε ένα φαινομένο του θερμοκηπίου εκτός ελέγχου».
Πώς έγινε αυτό; Και, το κυριότερο, μπορεί να επαναληφθεί με τη Γη;
«Η μετάβαση της Αφροδίτης από έναν δυνητικά κατοικήσιμο σε έναν «φλεγόμενο» πλανήτη συνέβη όταν η ισορροπία μετατοπίσθηκε πέραν ενός ορίου. Οταν οι θερμοκρασίες ξεπεράσουν ένα όριο, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος όπου οι αυξημένες θερμοκρασίες τροφοδοτούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου, το οποίο με τη σειρά του προκαλεί περαιτέρω αύξηση των θερμοκρασιών. Η δημιουργία αυτού του φαύλου κύκλου είναι το σημείο που δεν έχει γυρισμό. Δεν θέλουμε η Γη να φτάσει σε τέτοιο σημείο. Γι’ αυτό και οι επιστήμονες ανησυχούν για την αύξηση κατά 1,5 βαθμούς Κελσίου της μέσης θερμοκρασίας της Γης. Δεν είναι μικρή αυτή η αύξηση και όλοι ήδη βιώνουμε τις συνέπειές της».
Εχετε συμμετάσχει στην οργάνωση τεσσάρων διαστημικών αποστολών;
«Πράγματι: Cassini-Huygens (Τιτάνας και σύστημα του Κρόνου), JUICE (Δίας και δορυφόροι), MMX (Αρης) και ARIEL (εξωπλανήτες). Μάλιστα η μία ήταν και επανδρωμένη».
Μπορείτε να περιγράψετε το συναίσθημα σε εμάς που μόνο στις ειδήσεις ή σε ταινίες έχουμε παρακολουθήσει εκτοξεύσεις;
«Είναι απερίγραπτο! Κλαίω πάντα ύστερα από κάθε εκτόξευση. Ξέρετε, από τον σχεδιασμό μέχρι το να φτάσουμε σε μια εκτόξευση υπάρχει πάρα πολλή δουλειά για πολλά χρόνια. Δουλειά ομαδική και διεπιστημονική. Και φυσικά υπάρχει πάντα η αδημονία να δει κανείς τα δεδομένα που θα σταλούν από τις αποστολές».
Σε ποια αποστολή εργάζεστε τώρα;
«Είμαι στη διευθύνουσα ομάδα JUICE(Jupiter Icy Moons Explorer), η οποία θα εξερευνήσει τους παγωμένους δορυφόρους του Δία, την Ευρώπη, τον Γανυμήδη και την Καλλιστώ».
Πού αλλού ονειρεύεστε να «ταξιδέψετε»;
«Θα ήθελα να οργανώσω μια ακόμη αποστολή στον Τιτάνα. Στην πραγματικότητα έχουμε ήδη σχεδιάσει μια αποστολή στην οποία ένα «μπαλόνι» θα μπει σε τροχιά γύρω του. Ελπίζω να μπορέσουμε κάποτε να την πραγματοποιήσουμε».
Κλείνοντας, τι θα συμβουλεύατε τα νέα παιδιά και κυρίως τα κορίτσια που ονειρεύονται να ακολουθήσουν τα βήματά σας;
«Θα έλεγα να ακολουθούν τα όνειρά τους. Να κάνουν αυτό που τους αρέσει. Οταν υπάρχει η θέληση για κάτι, βρίσκεται και ο δρόμος».
