Δευτέρα 8 Ιουλίου 2024. Ο ήλιος δεν έχει ακόμη ανατείλει στον αττικό ουρανό, αλλά στο λιμανάκι του Αγίου Νικολάου μεταξύ Αναβύσσου και Παλαιάς Φώκαιας κάποιοι εργάζονται πυρετωδώς. Στην αχλή του πρωινού διακρίνεται το λευκό κλειστό βαν με το λογότυπο του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας (European Molecular Biology Laboratory – EMBL), το οποίο είναι στην πραγματικότητα ένα κινητό εργαστήριο, ενώ μια ομάδα ερευνητών έχει ήδη αρχίσει τις δειγματοληψίες στην ακτή. Ένας μεταλλικός πάγκος έχει στηθεί ακριβώς εκεί που σκάει το κύμα και δίπλα οι ερευνητές με τη βοήθεια ειδικών διάφανων σωλήνων αποσπούν «κολόνες» άμμου («πυρήνες» στη γλώσσα των επιστημόνων), οι οποίες στη συνέχεια θα μελετηθούν ενδελεχώς στο εργαστήριο. Η δειγματοληψία θα επαναληφθεί σε τρία ακόμη σημεία αυξανόμενης απόστασης από τη θάλασσα, έως περίπου τα 200 μέτρα από αυτή.
Αφήνουμε την αφοσιωμένη στο έργο της ερευνητική ομάδα προκειμένου να είμαστε στην ώρα μας για τα πρώτα πειράματα πάνω στο ωκεανογραφικό σκάφος «Tara», το οποίο είναι αγκυροβολημένο στον κολπίσκο μπροστά μας. Πράγματι, το βοηθητικό φουσκωτό σκαφάκι του «Tara» καταφθάνει και σε λίγο βρισκόμαστε πάνω στο 36 μέτρων ιστιοπλοϊκό, το οποίο έχει μετατραπεί σε πλωτό ερευνητικό κέντρο. To «Tara» βρίσκεται αυτές τις ημέρες στην Ελλάδα – τον καταληκτικό σταθμό ενός διετούς ταξιδιού με στόχο τη μελέτη των ευρωπαϊκών παράκτιων οικοσυστημάτων.
Οι παραλίες υπό το πρίσμα της επιστήμης
Μπορεί για εμάς τους κοινούς θνητούς οι παραλίες να είναι χώροι που έχουμε συνδέσει με τις διακοπές και τα χόμπι μας, αλλά για τους επιστήμονες είναι χώροι τεράστιας σημασίας καθώς αποτελούν τα σημεία όπου συναντώνται και αλληλεπιδρούν οι δύο βασικοί τύποι οικοσυστημάτων: τα θαλάσσια και τα χερσαία. Ένα λειτουργικό και υγιές παράκτιο οικοσύστημα που φιλοξενεί μεγάλη ποικιλομορφία οργανισμών αντανακλά θετικά στη λειτουργικότητα και στην υγεία των γειτονικών του.
Παρά το γεγονός ότι τα παράκτια οικοσυστήματα αποτελούν μια αστείρευτη πηγή περιβαλλοντικής πληροφορίας, η ευρωπαϊκή ακτογραμμή δεν είχε ποτέ μελετηθεί συνολικά και σε βάθος (εκτός βεβαίως από τις κατά τόπους μελέτες των επιστημόνων κάθε χώρας). Αυτό το κενό ήρθε να καλύψει το πρόγραμμα TREC (Traversing European Coastlines – Διασχίζοντας τις Ευρωπαϊκές Ακτογραμμές), το οποίο στοχεύει στην καταγραφή των ειδών που διαβιούν σε αυτά τα οικοσυστήματα αλλά και στη μελέτη της δυναμικής τους. Με άλλα λόγια, τα δεδομένα που συλλέγονται από το πρόγραμμα θα αποτελέσουν τη βάση για να μπορούν οι επιστήμονες να εκτιμήσουν τόσο τις σχέσεις των ειδών μεταξύ τους όσο και την επίδραση των ανθρωπογενών παρεμβάσεων στο περιβάλλον τους. Και το σημαντικότερο, παρακολουθώντας πιθανές μελλοντικές αλλαγές, οι κατά τόπους ερευνητές θα μπορούν να εντοπίσουν εγκαίρως πιθανές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής.
Ένα πλωτό ερευνητικό κέντρο
Πάνω στο σκάφος οι εργασίες είναι επίσης πυρετώδεις, ενώ τα πάντα εκτελούνται βάσει αυστηρού πρωτοκόλλου, το οποίο υπαγορεύεται τόσο από τα ίδια τα επιστημονικά πρωτόκολλα όσο και από τους κανονισμούς της διαβίωσης εν πλω. Ο Γάλλος καπετάνιος Λεό Μπουλόν (Leo Boulon) και ο Αμερικανός ωκεανολόγος Πάτρικ Γκρέι (Patrick Gray) φορούν τα σωστικά σωσίβια καθώς ανοίγουν το προστατευτικό κιγκλίδωμα της πλώρης προκειμένου να ποντίσουν τη ροζέτα. Πρόκειται για ένα σύστημα σωλήνων (το οποίο ιδωμένο από πάνω μοιάζει με ροζέτα) το οποίο συλλέγει θαλασσινό νερό από το επιθυμητό βάθος. Στην προκειμένη περίπτωση, από τα επιφανειακά στρώματα της θάλασσας. Εξάλλου είμαστε κοντά στην ακτή και ο πυθμένας βρίσκεται σε βάθος μόλις 8 μέτρων. Όταν η ροζέτα επανέρχεται στην επιφάνεια, ο Ιταλός ερευνητής Τζιανκάρλο Μπάτσι (Giancarlo Bachi) και ο λατινοαμερικανικής καταγωγής Πέντρο Γιουνκέρ (Pedro Junger) αναλαμβάνουν δράση. Πάνω στον τεράστιο πάγκο-τραπέζι του ντεκ δείγματα νερού μεταγγίζονται σε φιάλες, στην επιφάνεια των οποίων σημειώνονται τα απαραίτητα στοιχεία (π.χ. τόπος και χρόνος συλλογής), και κάθε φιάλη παίρνει τον δρόμο της για περαιτέρω μελέτη. Δίπλα ακριβώς, πάνω στο ντεκ, βρίσκεται το εργαστήριο βιοχημείας στο οποίο θα περάσει όλο το πρωινό ο Τζιανκάρλο υπολογίζοντας την περιεκτικότητα του νερού σε μια πλειάδα ουσιών, με στόχο να μελετηθεί τόσο η ισορροπία των φυσικών διεργασιών (με έμφαση στον κύκλο του άνθρακα) όσο και η ανθρωπογενής ρύπανση.
Ψαρεύοντας πλαγκτόν
Όταν η συλλογή δειγμάτων από τη ροζέτα ολοκληρωθεί και ο πάγκος εργασίας καθαριστεί, σειρά έχουν τα δίχτυα. Πρώτα όμως πρέπει να σηκωθεί η άγκυρα και να μπουν σε λειτουργία οι μηχανές του «Tara» καθώς για τη δειγματοληψία αυτού του είδους το σκάφος πρέπει να είναι εν κινήσει. Τα δίχτυα, τα οποία χρησιμοποιούνται σε ζεύγη, δεν μοιάζουν με τα συνήθη δίχτυα ψαρέματος. Κατ’ αρχάς έχουν σχήμα χωνιού, στη βάση του οποίου είναι προσαρτημένο ένα κυλινδρικό φίλτρο. Στο μεταλλικό στεφάνι όπου είναι προσαρτημένη η φαρδιά πλευρά του χωνιού διαβάζουμε: 200 μm. Και πάλι ο Λεό και ο Πάτρικ φορούν τα σωστικά σωσίβια καθώς ανοίγουν το προστατευτικό κιγκλίδωμα, αυτή τη φορά στο πλάι του σκάφους. Ο Λεο ελέγχει τον ιμάντα ο οποίος συνδέει τα δίχτυα με το σκάφος και ο Πάτρικ βεβαιώνεται ότι αυτά παίρνουν τη σωστή θέση. Ένα μεταλλικό βαρίδι εξασφαλίζει ότι τα δίχτυα θα παραμείνουν βυθισμένα (επιφανειακά μεν, αλλά κάτω από το νερό), ενώ το σκάφος αρχίζει να μετακινείται ακολουθώντας μια κυκλική διαδρομή. Η μετακίνηση του σκάφους εξασφαλίζει τη συνεχή ροή νερού μέσα στα δίχτυα ώστε να αυξηθεί η «ψαριά». Η διαδικασία διαρκεί ένα τέταρτο της ώρας και στη συνέχεια επαναλαμβάνεται, μόνο που αυτή τη φορά η διάμετρος των πόρων του φίλτρου είναι 600 μm. Καθώς ο Πάτρικ αποσπά τα φίλτρα, τα οποία παραλαμβάνουν τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, εξηγεί πλένοντας ενδελεχώς τα δίχτυα ότι η ψαριά δεν έχει καθόλου να κάνει με ψάρια! Αυτό που αναζητεί η ερευνητική ομάδα του «Tara» είναι οι πλαγκτονικοί οργανισμοί, το φυτοπλαγκτόν (το οποίο είναι σε θέση να φωτοσυνθέτει) και το ζωοπλαγκτόν. Τα διαφορετικά μεγέθη των πλαγκτονικών οργανισμών εξηγούν και την ανάγκη χρήσης δύο διαφορετικών φίλτρων.
Πράγματι, στα ενδότερα του σκάφους, το οποίο εκτός από τους χώρους διαβίωσης περιλαμβάνει και μια σειρά εργαστηρίων, έχει αρχίσει η μικροσκοπική παρατήρηση των δειγμάτων. Το εστιακό πεδίο του μικροσκοπίου απεικονίζεται σε μια οθόνη υπολογιστή και έτσι μπορεί κανείς να θαυμάσει την ποικιλία των οργανισμών αυτών με τα περίτεχνα κελύφη, οι οποίοι κολυμπούν άλλοι με ταχύτητα και άλλοι με το πάσο τους. Οπως εξηγεί η ειδικός στους πλαγκτονικούς οργανισμούς, γαλλίδα ερευνήτρια Μoργκάν Γκιλάμ (Morgane Guillam), η ποσότητα και η ποικιλία ειδών πλαγκτονικών οργανισμών αποτελούν δείκτες υγείας των οικοσυστημάτων. Φτάνει να πούμε ότι αυτοί οι αόρατοι στο γυμνό μάτι οργανισμοί παράγουν φωτοσυνθέτοντας το ήμισυ του οξυγόνου του πλανήτη!
«Επίθεση» από ξηρά, αέρα και θάλασσα
Εν τω μεταξύ, σε διπλανό εργαστήριο ο Πάτρικ έχει αφαιρέσει δύο φαρδιές σανίδες από το πάτωμα αποκαλύπτοντας ένα όργανο το οποίο μετρά τις οπτικές παραμέτρους του νερού. Ο τρόπος που το φως προσπίπτει, αντανακλάται, σκεδάζεται στο νερό δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τα σωματίδια που περιέχονται σε αυτό. Το αξιοσημείωτο δε στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι πως το όργανο αυτό, πάνω από το οποίο περπατούν όλοι όσοι διατρέχουν το σκάφος(!), μετρά αυτές τις παραμέτρους συνεχώς και στέλνει τις μετρήσεις (τέσσερις κάθε λεπτό) σε έναν υπολογιστή. Με άλλα λόγια, το συγκεκριμένο όργανο «σφυγμομετρά» την καθαρότητα των ελληνικών θαλασσών, είτε πρόκειται για τον ισθμό της Κορίνθου (ο οποίος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω του μεγάλου βάθους και του μικρού πλάτους) είτε για τη Σαλαμίνα είτε για τη Θράκη, όπου πρόκειται να κατευθυνθεί το «Tara» ολοκληρώνοντας τη διαδρομή του.
Την ώρα που εξελίσσονταν τα πειράματα πάνω στο «Tara», ένα μικρό βαρκάκι μας περιτριγύριζε για πολλή ώρα. Οχι, δεν επρόκειτο για περίεργους παραθεριστές! Η ομάδα του EMBL (δηλαδή το άλλο μισό του προγράμματος TREC), η οποία είχε ολοκληρώσει την πρωινή έρευνα στη στεριά, πραγματοποιούσε δειγματοληψίες και επί θαλάσσης συλλέγοντας δείγματα αέρα. Τόσο τα δείγματα της ξηράς όσο και του αέρα μεταφέρονται στο μεγάλο καμιόνι του EMBL, το οποίο έχει ακολουθήσει από ξηράς τη διαδρομή που έκανε το «Τara» από θαλάσσης. Το καμιόνι είναι σταθμευμένο στην Ανάβυσσο, στις εγκαταστάσεις του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), το οποίο βεβαίως συμμετέχει στο πρόγραμμα TREC. Βλέπετε, αυτή η κολοσσιαία εργασία δεν θα μπορούσε παρά να γίνει συλλογικά και με τη βοήθεια των κατά τόπους αρμόδιων ερευνητικών φορέων.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ο όγκος της πληροφορίας που συγκεντρώνεται από το πρόγραμμα TREC είναι τεράστιος και θα χρειαστούν πολλά χρόνια και πολλοί ερευνητές για την ανάλυσή του. Τα δεδομένα όμως είναι ελεύθερα προσβάσιμα για όλους και το κλίμα διεπιστημονικής και πολυπολιτισμικής συνεργασίας που έχει δημιουργηθεί δίνει εχέγγυα για την ορθή αξιοποίησή τους.
Το πρόγραμμα TREC με μια ματιά
*Το πρόγραμμα TREC (Traversing European Coastlines, Διασχίζοντας τις Ευρωπαϊκές Ακτογραμμές) διευθύνεται από το Ευρωπαϊκό Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας (EMBL) σε συνεργασία με το Tara Ocean Foundation, την κοινοπραξία Tara OceanS και το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πόρων Θαλάσσιας Βιολογίας (EMBRC). Εταίρος του προγράμματος επί ελληνικού εδάφους είναι το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ).
*Πρόκειται για το μεγαλύτερο ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα μελέτης των παράκτιων οικοσυστημάτων. Οι επιστήμονες ταξιδεύουν με τα κινητά εργαστήρια του EMBL και το σκάφος «Tara» συλλέγοντας με τη βοήθεια τοπικών συνεργατών δείγματα νερού, εδάφους, ιζημάτων και αερολυμάτων.
*Στόχος του προγράμματος είναι αφενός η βαθύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίον τα παράκτια οικοσυστήματα λειτουργούν και αφετέρου το πώς αυτά ανταποκρίνονται στις φυσικές και ανθρωπογενείς προκλήσεις, όπως, παραδείγματος χάριν, είναι η αυξημένες συγκεντρώσεις αντιβιοτικών στα αστικά λύματα.
*Οι ερευνητές που συμμετέχουν στο πρόγραμμα αλλάζουν κάθε τρεις περίπου εβδομάδες, ενώ τα μέλη του πληρώματος του «Tara» κάθε περίπου τρεις μήνες. Για να εξασφαλισθεί η συνέχεια των πρωτοκόλλων (επιστημονικών και ναυτικών) οι αντικαταστάσεις γίνονται βαθμιαία.
*Οι σταθμοί του προγράμματος επί ελληνικού εδάφους είναι: η παραλία Μυλοκόπι στο Λουτράκι, η μαρίνα Θορικού, η Ραφήνα, η Αθήνα και η περιοχή γύρω από το ΕΛΚΕΘΕ, καθώς και η Θράκη.
*Εκτός από τα αμιγώς ερευνητικά τεκταινόμενα, και σε συνεργασία με το Ευγενίδειο Ιδρυμα, το πρόγραμμα περιλαμβάνει και μια σειρά δράσεων ανοιχτών για το κοινό οι οποίες θα διεξαχθούν την ερχόμενη εβδομάδα. Περισσότερες πληροφορίες στον ιστότοπο του Ευγενίδειου Ιδρύματος.
