Στον πολύπαθο, εξαιτίας μας, πλανήτη δεν ζούμε μόνοι, είμαστε μέρος μιας άρρηκτης αλυσίδας της οποίας αν ένας «κρίκος» σπάσει, τότε εκείνη θα καταρρεύσει στο σύνολό της. Αυτό συνηθίζουμε να το ξεχνάμε παρότι είναι πλέον επισήμως αποδεκτό – με τη… βούλα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) – πως η υγεία των ανθρώπων, των ζώων και του περιβάλλοντος πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ενιαίο σύνολο (πρόκειται για τη γνωστή πλέον – τουλάχιστον στα λόγια – έννοια της Ενιαίας Υγείας / One Health).

Την ασθενή μας μνήμη, η οποία έχουμε όλοι δει πού μας έχει φτάσει σε έναν πλανήτη που μας δείχνει με κάθε τρόπο ότι υποφέρει, έρχονται να «τονώσουν» τα ευρήματα του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE APEX, στα οποία κομβικό ρόλο διαδραμάτισαν οι ερευνητές του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας του Τμήματος Χημείας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Νικολάου Σ. Θωμαΐδη.

«Καθρέφτης» της ανθρώπινης υγείας

Ευρήματα που επικεντρώνονται σε έναν από τους σημαντικούς «κρίκους» της τροφικής αλυσίδας, στην οποία και εμείς ανήκουμε, και συγκεκριμένα σε μεγάλους θηρευτές της Ευρώπης, όπως οι ενυδρίδες, τα δελφίνια, οι φώκιες κ.ά., και δείχνουν επιβάρυνσή τους με εκατοντάδες ρύπους, μεταξύ των οποίων «επίμονα χημικά», που απειλούν την υγεία τους αλλά και την ίδια τη ζωή τους.

Σύμφωνα μάλιστα με όσα ανέφερε ο κ. Θωμαΐδης στο ΒΗΜΑ-Science, η ύπαρξη τόσων κορυφαίων θηρευτών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, συμπεριλαμβανομένης της χώρας μας, «παραγεμισμένων» με εν δυνάμει επικίνδυνα χημικά δεν αποτελεί μόνο «καμπανάκι» για τα ζώα αλλά παράλληλα μια μεγάλη «καμπάνα» και για την ανθρώπινη υγεία.

Και αυτό διότι «οι οργανισμοί που βρίσκονται στα ανώτερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας αποτελούν μοντέλα για την παρακολούθηση χημικών ενώσεων, αφού λόγω της θέσης τους στην τροφική αλυσίδα και του σχετικώς μεγάλου χρόνου ζωής τους συσσωρεύουν χημικές ενώσεις, «καθρεφτίζοντας» αναλογικά τη συσσώρευση χημικών ενώσεων και στον ανθρώπινο οργανισμό».

Παρακολούθηση άνω των 2.500 ρύπων

Ο καθηγητής υπογράμμισε πως η ερευνητική του ομάδα (Trace Analysis and Mass Spectrometry group), με γνώμονα πάντα το ότι «ο άνθρωπος και το περιβάλλον είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι και τελικώς ο μεγαλύτερος κίνδυνος της υγείας του περιβάλλοντος είναι ο ίδιος ο άνθρωπος», ασχολείται εδώ και πολλά έτη με την ανάπτυξη μεθόδων και τεχνικών για τη διασφάλιση της ποιότητας του περιβάλλοντος.

«Εχουμε αναπτύξει πρωτοποριακές μεθοδολογίες και τεχνολογίες αιχμής που καθιστούν εφικτή την ταυτόχρονη ποσοτική παρακολούθηση πάνω από 2.500 οργανικών περιβαλλοντικών ρύπων – όπως υπερφθοριωμένες ενώσεις, φαρμακευτικές ουσίες, ναρκωτικές ουσίες, ψυχοτρόπες ουσίες, γλυκαντικά, ενώσεις βιομηχανικής χρήσης, όπως χημικά με αντιδιαβρωτική δράση, χημικά από ελαστικά κ.ά., προϊόντα καθημερινής χρήσης, καθώς και προϊόντα (βιο)μετατροπής τους – σε διάφορα περιβαλλοντικά δείγματα, με στόχο την εκτίμηση του χημικού αποτυπώματος στο περιβάλλον».

Χάρη σε αυτές τις μεθόδους το Εργαστήριο συμμετείχε ενεργά στο μεγάλο ευρωπαϊκό πρόγραμμα LIFE APEX που ξεκίνησε το 2018 και ολοκληρώθηκε πρόσφατα και το οποίο συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ενωση και το Πράσινο Ταμείο.

Στο πρόγραμμα αυτό συμμετείχαν Περιβαλλοντικές Τράπεζες Οργανισμών, εργαστήρια ανάλυσης και κανονιστικές αρχές, συμπεριλαμβανομένης της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Περιβάλλοντος της Γερμανίας (German Federal Environmental Agency – UBA), με σκοπό τη συστηματική χρήση δεδομένων βιοπαρακολούθησης χημικών ενώσεων σε δείγματα κορυφαίων θηρευτών και θηραμάτων τους για την ορθολογικότερη διαχείριση των χημικών σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

«Το LIFE APEX αποτελεί την πρώτη πανευρωπαϊκή μελέτη βιοπαρακολούθησης χημικών ενώσεων σε δείγματα κορυφαίων θηρευτών» ανέφερε ο κ. Θωμαΐδης. Στο πλαίσιο του προγράμματος αναλύθηκαν από την ερευνητική ομάδα του ΕΚΠΑ 200 δείγματα κορυφαίων θηρευτών, όπως ενυδρίδες, θαλάσσια θηλαστικά – φώκιες, δελφίνια –, γερακίνες, αλλά και θηραμάτων τους (ψάρια του γλυκού και του αλμυρού νερού) που είχαν συλλεχθεί από Περιβαλλοντικές Τράπεζες Οργανισμών και Μουσεία Φυσικής Ιστορίας από το 1996 ως το 2021 από 20 ευρωπαϊκές χώρες (ανάμεσά τους και η Ελλάδα).

Προσδιορισμός των χημικών ενώσεων

Για πρώτη φορά προσδιορίστηκαν από τους έλληνες ερευνητές εκατοντάδες χημικές ενώσεις, όπως φαρμακευτικές ουσίες, φυτοπροστατευτικές ουσίες, χημικά βιομηχανιών, με πολλές από αυτές τις ουσίες να εμφανίζουν τάσεις βιομεγέθυνσης στα ανώτερα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας και, κατά συνέπεια, αυξημένη επικινδυνότητα για τη δημόσια υγεία.

Με τον όρο «βιομεγέθυνση» εννοούμε την αύξηση της συγκέντρωσης ενός ρύπου από έναν κρίκο μιας τροφικής αλυσίδας σε έναν άλλον – ορισμένες χημικές ουσίες εμφανίζονται, για παράδειγμα, στη μεγαλύτερη συγκέντρωσή τους σε ζώα που βρίσκονται στην κορυφή του τροφικού ιστού.

Οπως μάλιστα επεσήμανε ο καθηγητής, στα δείγματα ανιχνεύθηκαν εκατοντάδες περιβαλλοντικοί ρύποι που δεν καλύπτονται από την ισχύουσα νομοθεσία και δεν αναμενόταν να βιομεγεθύνονται με βάση τον φάκελο αδειοδότησής τους. «Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι υπάρχει μια «αόρατη χημική απειλή» που χρήζει συστηματικής παρακολούθησης».

Ανίχνευση «αιώνιων χημικών»

Σημαντικά ήταν τα ευρήματα της μελέτης του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χημείας για τις υπερφθοριωμένες ενώσεις, γνωστές και ως «αιώνιες χημικές ουσίες» (forever chemicals) λόγω της χημικής τους σταθερότητας και ανθεκτικότητας.

Χημικές ενώσεις αυτής της κατηγορίας, που έχουν πληθώρα χρήσεων και εφαρμογών, όπως σε υλικά συσκευασίας τροφίμων και σε μαγειρικά σκεύη, ανιχνεύθηκαν σε αξιοσημείωτα μεγαλύτερα επίπεδα συγκεντρώσεων στους κορυφαίους θηρευτές, αποδεικνύοντας την τάση τους για βιοσυσσώρευση και βιομεγέθυνση κατά μήκος της τροφικής αλυσίδας και αποτελώντας απειλή για τη δημόσια υγεία.

Η λίστα των ουσιών που φάνηκε να «φιλοξενούν» άθελά τους στον οργανισμό τους οι θηρευτές της Ευρώπης – εξαιτίας των δικών μας πράξεων – ήταν μεγάλη με βάση τα αποτελέσματα του LIFE APEX. Aς δούμε μερικές από τις σημαντικότερες:

  • Το οπιοειδές αναλγητικό τραμαδόλη (TRAM) ανιχνεύθηκε μόνο σε δείγματα θηραμάτων, ωστόσο τα επίπεδα συγκεντρώσεων και η συχνότητα εμφάνισης τριών βασικών μεταβολιτών του (Nor-TRAM, O-desmethyldinor-TRAM, O-desmethylnor-TRAM) στα δείγματα κορυφαίων θηρευτών ήταν υψηλότερα σε σχέση με τα θηράματά τους. Η τραμαδόλη και τέσσερις βασικοί μεταβολίτες της ανιχνεύθηκαν σε ενυδρίδες, σε θαλάσσια θηλαστικά και σε αρπακτικά πτηνά σε 12 από τις 20 χώρες (Βέλγιο, Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελλάδα, Ηνωμένο Βασίλειο, Ισπανία, Ιταλία, Ολλανδία, Ουκρανία, Ρουμανία και Σλοβακία) από τις οποίες συνελέγησαν δείγματα.
  • Οι ευρέως χρησιμοποιούμενες πολυ- και υπερφθοριωμένες αλκυλιωμένες ενώσεις (PFAS), γνωστές για τις βιοσυσσωρευτικές και τοξικές τους ιδιότητες, ανιχνεύθηκαν σε υψηλότερα επίπεδα συγκεντρώσεων στα δείγματα των κορυφαίων θηρευτών σε σχέση με τα θηράματά τους. Συγκεκριμένα περισσότερες από 15 ενώσεις της οικογένειας των PFAS ανιχνεύθηκαν σε δείγματα κορυφαίων θηρευτών από διαφορετικά οικοσυστήματα από όλες τις συμμετέχουσες στο πρόγραμμα χώρες.
  • Χημικές ενώσεις που χρησιμοποιούνται σε προϊόντα προσωπικής φροντίδας (αρώματα, αντηλιακά), όπως τα galaxolide, parabens (methylparaben, ethylparaben) και benzophenone-3, ανιχνεύθηκαν σε υψηλές συγκεντρώσεις σε δείγματα κορυφαίων θηρευτών από όλες τις συμμετέχουσες στο LIFE APEX χώρες. Μάλιστα ορισμένες από αυτές, όπως το methylparaben και το galaxolide, είχαν τάση αύξησης της συγκέντρωσής τους στα δείγματα των κορυφαίων θηρευτών σε σχέση με τα θηράματά τους.
  • Το ζιζανιοκτόνο fenuron είναι ένα χαρακτηριστικό φυτοφάρμακο που ανιχνεύθηκε σε δείγματα κορυφαίων θηρευτών από το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ισπανία, την Πολωνία και τη Σουηδία.
  • Κατάλοιπα βιομηχανικών δραστηριοτήτων, όπως οι ενώσεις των κατηγοριών των βενζοτριαζολών και των βενζοθειαζολών (benzotriazole, tolytriazole, 2-hydroxy-benzothiazole), ανιχνεύθηκαν με μικρότερη συχνότητα εμφάνισης, αλλά με τάσεις αύξησης της συγκέντρωσής τους στα υψηλότερα τροφικά επίπεδα.
  • Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα τη χώρα μας, η ερευνητική ομάδα ανέλυσε εννέα δείγματα χουχουριστών (είδος κουκουβάγιας που απαντάται σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και ξεχωρίζει από την κοινή κουκουβάγια από το πολύ μεγαλύτερο μέγεθός της και τα κατάμαυρα μάτια της – στα αγγλικά tawny owl, επιστημονική ονομασία Strix aluco) σχετικά με την παρουσία περισσότερων από 2.500 χημικών ενώσεων. Τα πτηνά συνελέγησαν νεκρά από οκτώ περιοχές της Ελλάδας. Ανιχνεύθηκαν συνολικά 38 χημικές ενώσεις με διαφορετικές χρήσεις στα δείγματα, όπως αντιβιοτικά, αναλγητικά, φάρμακα για το καρδιαγγειακό σύστημα, αναισθητικά, αντικαταθλιπτικά και αντιεπιληπτικά φάρμακα αλλά και φυτοφάρμακα και εντομοκτόνα.

Για παράδειγμα, ανιχνεύθηκαν τρεις μεταβολίτες της τραμαδόλης στα δείγματα που συνελέγησαν σε Βόλο, Εύβοια, Ηλεία, Καλαμάτα, Σπάρτη και Κόρινθο. Χημικές ενώσεις που χρησιμοποιούνται σε προϊόντα προσωπικής φροντίδας, όπως το galaxolide και το methylparaben, ανιχνεύθηκαν και στις 8 περιοχές από τις οποίες συνελέγησαν δείγματα. Το ζιζανιοκτόνο fenuron ανιχνεύθηκε σε δείγμα που συνελέγη από τα Τρίκαλα.

«Πυξίδα» για χάραξη ευρωπαϊκής στρατηγικής

Ολα αυτά τα αποτελέσματα αποτελούν «πυξίδα» για τη χάραξη ευρωπαϊκής στρατηγικής ενάντια στον «οικουμενικό» χημικό κίνδυνο, σημείωσε ο κ. Θωμαΐδης.

«Τα ευρήματά μας διαχέονται στις ευρωπαϊκές κανονιστικές αρχές, με στόχο την αξιολόγηση των μέτρων για τη μείωση της χρήσης χημικών ενώσεων με γνωστές επιβλαβείς επιπτώσεις προς το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία και την τροποποίηση των μέτρων, όπου χρειάζεται, καθώς και την ενίσχυση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας με την προσθήκη νέων ενώσεων που χρήζουν συστηματικής παρακολούθησης.

Παράλληλα παρέχουν γνώση της τρέχουσας περιβαλλοντικής κατάστασης των οικοσυστημάτων και αποτελούν μια έγκαιρη προειδοποίηση πιθανής έκθεσης του ανθρώπινου οργανισμού σε οργανικούς περιβαλλοντικούς ρύπους και των πιθανών αρνητικών επιδράσεων στην ανθρώπινη υγεία».

Στον «χημικό» κόσμο μας, που αποτελεί ουκ ολίγες φορές «ξέφραγο αμπέλι» λόγω συμφερόντων και ολιγωρίας των ιθυνόντων, επιστημονικά στοιχεία σαν αυτά έρχονται να δείξουν ότι η άμεση λήψη αυστηρότερων μέτρων επιβάλλεται, δεν αναβάλλεται – διότι διαφορετικά θα μετατραπούμε οι ίδιοι σε «θηράματα» του χάους που ως… θηρευτές του μέλλοντός μας δημιουργήσαμε.

Οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία

Πλήθος επιστημονικών στοιχείων μαρτυρούν ότι το φορτωμένο με χημικά και άλλους ρύπους περιβάλλον κοστίζει ακριβά και στην ανθρώπινη υγεία, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη των άλλων οργανισμών του πλανήτη μας.

Σύμφωνα με τον κ. Θωμαΐδη, «μελέτες δείχνουν ότι η περιβαλλοντική ρύπανση σχετίζεται με αύξηση της καρδιαγγειακής νοσηρότητας και θνητότητας, με την εμφάνιση καρκίνων, ιδίως του εγκεφάλου, του πνεύμονα και του ήπατος, αλλά και με νευροεκφυλιστικές νόσους όπως η Πάρκινσον.

Η χημική επιβάρυνση του ανθρώπινου οργανισμού ξεκινά μάλιστα εξ απαλών ονύχων καθώς, με βάση επιστημονικά ευρήματα, πλήθος χημικών όπως πλαστικοποιητές, χημικά που χρησιμοποιούνται σε καλλυντικά αλλά και βιομηχανικά χημικά έχουν ανιχνευθεί στο πλάσμα του αίματος νεογνών και στο μητρικό γάλα».

«Κοκτέιλ» χημικών ανιχνεύθηκε και σε μελέτη από το Λουξεμβούργο που αφορούσε ανάλυση των μαλλιών 256 παιδιών. Εντοπίστηκαν διάφορες ενώσεις όπως φυτοφάρμακα, PCBs και BDEs.

«Η έκθεση σε ρύπους, ειδικά από τόσο μικρή ηλικία, μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη του ανοσοποιητικού, του μεταβολικού και του νευρικού συστήματος “πλήττοντας” κατ’ αρχάς την ισορροπία της μικροχλωρίδας του εντέρου» κατέληξε ο καθηγητής.