«Η επίσημη ελληνική και ρωμαϊκή μυθολογία όσον αφορά τα ηφαίστεια Θήρα, Αίτνα, Βεζούβιο και Βουλκάνο, τα αναφέρει ως κατοικία των θεών της Φωτιάς. Την πρώτη μαρτυρία για τη δραστηριότητα της Αίτνας τη συναντάμε στον Θουκυδίδη (425 π.Χ.). Ο Πλάτων πήγε από την Ελλάδα στην Ιταλία μόνο και μόνο για να θαυμάσει το ηφαίστειο της Αίτνας. Θαλής, Δημόκριτος, Αναξαγόρας προσπάθησαν να δώσουν πιο ορθολογικές ερμηνείες σε φυσικά φαινόμενα, συμπεριλαμβανομένων και των ηφαιστείων».
Αυτά αναφέρει στο βιβλίο του «Ηφαιστειολογία» ο ομότιμος καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) δρ Κωνσταντίνος Κυριακόπουλος, εκπρόσωπος του ΕΚΠΑ στην υποεπιτροπή παρακολούθησης των ηφαιστείων στο ενεργό ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου του ΟΑΣΠ, που έχει συμβουλευτικό ρόλο στο υπουργείο Πολιτικής Προστασίας για θέματα ασφάλειας από φυσικούς κινδύνους προερχόμενους από ηφαίστεια.
Ο δρ Κυριακόπουλος, ο οποίος επί δεκαετίες ολόκληρες συλλέγει στοιχεία μελετώντας τη συμπεριφορά των ηφαιστείων μέσα και έξω από την Ελλάδα, επισκέφθηκε πάλι αυτό το καλοκαίρι τα πιο «καυτά» σημεία του ελληνικού ηφαιστειακού τόξου για να πραγματοποιήσει μετρήσεις και να τοποθετήσει τα απαραίτητα επιστημονικά όργανα.
30-100 χιλιόμετρα
κάτω από την επιφάνεια της Γης δημιουργείται το μάγμα και στη συνέχεια ανέρχεται σταδιακά μέχρι την επιφάνεια
Η αιγαιακή ηφαιστειότητα
Τα στοιχεία που δίνει για την Ελλάδα, μιλώντας στο ΒΗΜΑ-Science, ξεκινώντας από το μακρινό παρελθόν και φθάνοντας στο σήμερα, είναι ενδιαφέροντα. «Ηφαίστεια έχουμε σε 39 σημεία στην Ελλάδα. Δεν είναι όλα ενεργά, διότι με τον όρο αυτόν χαρακτηρίζονται όσα έχουν δώσει κάποια έκρηξη μέσα στο χρονικό διάστημα από τους ιστορικούς χρόνους (χονδρικά από το 10000 π.Χ.) έως σήμερα. Τα άλλα θεωρούνται ανενεργά ή σβησμένα αλλά αυτόν τον διαχωρισμό η ιστορία τον έχει διαψεύσει αφού ο Βεζούβιος για παράδειγμα έδωσε την τελευταία έκρηξη το 1944, μετά από 1.865 χρόνια ηρεμίας. Επίσης στα Μέθανα είχαμε έκρηξη το 250 π.Χ. αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί ακόμη και σήμερα ανενεργό το συγκεκριμένο ηφαίστειο».
Oπως αναφέρεται στην «Ηφαιστειολογία», οι λιθοσφαιρικές πλάκες, που σε αυτές έχει κατακερματιστεί ο γήινος φλοιός, στην περιοχή του Αιγαίου είναι χονδρικά η λεγόμενη Αφρικανική και η Ευρασιατική, με την πρώτη να υποβυθίζεται ολισθαίνοντας κάτω από τη δεύτερη. Στην επαφή τους δημιουργείται μια ζώνη με ιδιαίτερο χαρακτηριστικό την ύπαρξη ενός τόξου μήκους 1.500 χιλιομέτρων, όπου περιλαμβάνονται συγκεκριμένοι τόποι όπως κάποια νησιά του Νοτίου Ιονίου, η Πελοπόννησος, η Κρήτη, η Ρόδος, φθάνοντας έως τη Μικρά Ασία.
Στο εσωτερικό τμήμα αυτής της ζώνης έχουμε τάσεις εφελκυσμού (σαν ένα τέντωμα) και αυτό προκαλεί έντονη σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα. Επίσης προκαλούνται διαρρήξεις από όπου το μάγμα, που στην ουσία είναι λιωμένο πέτρωμα, φθάνει στον γήινο φλοιό και χύνεται καυτό στην επιφάνεια του εδάφους.
Επάνω σε αυτές τις περιοχές βρίσκονται τα ηφαίστεια Σουσακίου, Μεθάνων, Μήλου, Σαντορίνης και Νισύρου. Λίγο πιο εσωτερικά υπάρχουν τοποθεσίες με ηπιότερη ηφαιστειακή δραστηριότητα: οι Μικροθήβες Μαγνησίας, η Αχιλλεία Φθιώτιδος, τα νησιά Λιχάδες στην Εύβοια, η Αντίπαρος, η Κως.
3 εκατομμύρια χρόνια
πριν υπολογίζεται ότι άρχισε να υπάρχει σεισμική δραστηριότητα στο Αιγαίο
Το απολιθωμένο δάσος της Λέσβου
Η ηφαιστειακή δράση του Νοτίου Αιγαίου υπολογίζεται ότι άρχισε πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια. Oπως όμως μας είπε ο κ. Κυριακόπουλος, είχαμε μια τεράστια μετατόπιση των περιοχών με ηφαιστειακή δράση. Πριν από 25 έως 30 εκατομμύρια χρόνια το ηφαιστειακό αυτό «περιδέραιο» βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής Θράκης και άρχισε να διολισθαίνει προς τα νότια. Πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια είχε φθάσει στη θέση της σημερινής Λέσβου. Ας μην ξεχνάμε πως και η Λέσβος θεωρείται από τους επιστήμονες ηφαιστειογενές νησί και το περίφημο απολιθωμένο δάσος της δημιουργήθηκε από ηφαιστειακή δραστηριότητα πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια, την οποία ακολούθησε μια συνεχής και έντονη διαφυγή υδροθερμικών διαλυμάτων πλούσιων σε διοξείδιο του πυριτίου (SiO2) που διευκόλυνε τη διαδικασία της απολίθωσης, αντικαθιστώντας μόριο προς μόριο τα δομικά στοιχεία του φυτού με διοξείδιο του πυριτίου, διατηρώντας τα δομικά χαρακτηριστικά του ξύλου!
80%
των ενεργών ηφαιστείων εμφανίζεται σε ηπειρωτικές περιοχές ή σε κλειστές θάλασσες όπως είναι η Μεσόγειος και το Αιγαίο
Προς τους χάρτες επικινδυνότητας
Και αυτό το καλοκαίρι μια ομάδα επιστημόνων από την Ελλάδα και το εξωτερικό, στην οποία συμμετείχαν ο κ. Κυριακόπουλος και ο Αντώνης Μαρσέλλος, αναπληρωτής καθηγητής Γεωλογίας στο Πανεπιστήμιο Hofstra της Νέας Υόρκης, μαζί με έλληνες και αλλοδαπούς φοιτητές περιόδευσε σε όλο το ηφαιστειακό τόξο, τοποθετώντας νέες συσκευές και επισκευάζοντας βλάβες στο δίκτυο που είχαν προκληθεί κατά τη διάρκεια των προηγούμενων μηνών.
Οι επιστήμονες εγκατέστησαν συσκευές μέτρησης και στη Νέα Καμένη, που βρίσκεται μέσα στην καλδέρα της Σαντορίνης, πραγματοποίησαν μετρήσεις σχετικές με τέφρα, εκλυόμενα αέρια και σχετικές θερμοκρασίες, με απώτερο σκοπό να καταρτιστούν χάρτες επικινδυνότητας. Οι χάρτες αυτοί θα βοηθήσουν τους αρμόδιους φορείς όπως η Πολιτική Προστασία, οι Περιφέρειες και οι Δήμοι να συνειδητοποιήσουν πιθανούς κινδύνους και τρόπους αντιμετώπισης και διαχείρισης των ηφαιστείων.
Τα «ταπεινά» όργανα με τα οποία γίνονται οι μετρήσεις στη Νίσυρο δείχνουν ότι δεν χρειάζονται πάντα μεγαλεία για να επιτελέσουν το έργο τους οι επιστήμονες
Χωρίς μεταβολή οι παράμετροι
Οπως δείχνουν αυτή τη στιγμή τα αποτελέσματα των μετρήσεων, δεν υπάρχουν ενδείξεις μεταβολής των ηφαιστειολογικών παραμέτρων όπως είναι η θερμοκρασία και η σύσταση των αερίων φάσεων. Υπάρχουν όργανα γι’ αυτό, που όμως πρέπει να συνδυαστούν με αναβάθμιση του τρόπου συλλογής των δεδομένων που παρέχουν – απαιτείται online τρόπος λειτουργίας, για ακόμη και ανά λεπτό καταγραφή και μεταφορά των δεδομένων σε κεντρικό υπολογιστή που θα δίνει στους ερευνητές άμεση πρόσβαση σε αυτά. Διότι με τα σημερινά τεχνολογικά μέσα που διαθέτει ο άνθρωπος το πλήθος και η πυκνότητα των στοιχείων τού παρέχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει εξελιγμένες μεθόδους για την ορθή αξιολόγηση και εκτίμηση του ηφαιστειακού κινδύνου. Οχι μόνον για έναν πιθανό και ούτως ή άλλως εύκολα αισθητό κίνδυνο, αλλά και για την ύπουλη διαρροή επιβλαβών αερίων όπως το διοξείδιο του άνθρακα.
Ο κ. Κυριακόπουλος τονίζει ότι «κάθε ηφαίστειο έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία και για την πρόβλεψη της μελλοντικής συμπεριφοράς του πρέπει να διεξάγονται συνεχείς και εξειδικευμένες μελέτες, ώστε να ακτινογραφείται το γεωδυναμικό καθεστώς της εκάστοτε περιοχής. Διότι στη συνέχεια οι αρμόδιες αρχές πρέπει με βάση και το τοπικό ανάγλυφο να εκπονούν σχέδια δράσης και καθοδήγησης αστυνομικών, υγειονομικών, κατοίκων σε περίπτωση κινδύνου».
39
είναι τα ηφαίστεια στον ελλαδικό χώρο και από αυτά τα 5 θεωρούνται «ενεργά
Μοναδικά υπαίθρια εργαστήρια
Κατά τον καθηγητή, «είναι γεγονός ότι τα ηφαίστεια πάντως, ως εξωτερική έκφραση του εσωτερικού της Γης, είναι το μοναδικό φυσικό φαινόμενο το οποίο δημιουργεί έδαφος. Στο σύνολο των περιπτώσεων τα ηφαίστεια είναι μοναδικά υπαίθρια εργαστήρια όπου επέρχονται μεταβολές όπως η συνεχής και άοκνη δημιουργία νέων δευτερογενών ορυκτών. Τα οφέλη από τα ηφαίστεια είναι σημαντικά διότι μας προσφέρουν πετρώματα και ορυκτά, εύφορα εδάφη, αστείρευτη γεωθερμική ενέργεια και ιδιαίτερα σημαντικές προοπτικές τουριστικής ανάπτυξης».
Επιστημονικά τεχνάσματα
Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στο περιδέραιο Νίσυρος – Κως – Γυαλί – Μήλος – Σαντορίνη – Μέθανα – Σουσάκι είναι επιβεβλημένο να παρακολουθείται κάθε λεπτό. Είτε πρόκειται για χιλιοστά ή εκατοστά του μέτρου όπου ένας κρατήρας μπορεί να παρουσιάσει ανύψωση και αυτό να «συλληφθεί» από ένα καταγραφικό GPS είτε πρόκειται για αλλαγές στη θερμοκρασία του εδάφους σε μια φουμαρόλα (δηλαδή ένα άνοιγμα στην επιφάνεια του εδάφους από όπου διαφεύγουν ηφαιστειακά αέρια). Ενα ολόκληρο απόγευμα μας εξηγούσε ο κ. Μαρσέλλος τα τεχνάσματα που κάνει κάθε χρόνο (με προμήθειες από το e-Bay!) προχωρώντας σε ιδιοκατασκευές σε όργανα, ενώ παράλληλα πρέπει να εξασφαλίσει χρήματα για φοιτητές και μαθητές (!) που έρχονται από την Αμερική βοηθώντας στο όλο σχέδιο για να επισκευάζεται-εξοπλίζεται με ελάχιστα χρήματα το ούτως ή άλλως ελλιπές (και αφύλακτο) δίκτυο που θα του επέτρεπε να έχει συνεχή ροή δεδομένων από τα επίμαχα ηφαίστεια.
Η Νίσυρος, με τον κρατήρα Στέφανο στο κέντρο της, είναι ένα από τα… πετράδια στο ηφαιστειακό περιδέραιο της Ελλάδας
Τα δεδομένα, από τα οποία είναι απαραίτητα όσο περισσότερα γίνεται, τα επεξεργάζεται στη συνέχεια με κατάλληλες μεθόδους ιδίως όταν υπάρχουν χρονοσειρές από ιδιαιτέρως πολλά στοιχεία. Πρόκειται για το λεγόμενο «Time series forecasting», δηλαδή τη χρήση στατιστικών μεθόδων για μελλοντικές προβλέψεις συμπεριφορών, βασισμένες σε ιστορικά δεδομένα. Διαχωρίζοντας με ειδικά φίλτρα (π.χ. μέθοδος Κολμογκόροφ-Ζουρμπένκο χαμηλών συχνοτήτων) τη χρονοσειρά, για να προσδιοριστούν η τάση, ο επηρεασμός από εποχικότητα και τα όποια κυκλικά φαινόμενα. Μετά μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα για το πόσο απειλητικό ενδέχεται να γίνει στο μέλλον κάποιο φυσικό φαινόμενο.
Για παράδειγμα, μια τέτοια ανάλυση δεδομένων έδειξε πως τα πλημμυρικά φαινόμενα σε κάποιο σημείο στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης μπορούν να προβλέπονται με βάση στοιχεία που έχουν συλλεγεί μακροχρόνια και όχι από στοιχεία των τελευταίων μηνών.
Ολα τα παραπάνω δεν στοιχίζουν ένα σεντ στο Ελληνικό Δημόσιο, ενώ έτσι κάθε χρόνο καινούριοι ή μελλοντικοί επιστήμονες κάνουν τη γνωριμία τους με τον ελλαδικό χώρο.
Συλλογή στοιχείων εξ αποστάσεως
Το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, στο πλαίσιο των ερευνητικών δραστηριοτήτων του, συνεργάζεται με επιστημονικές ομάδες από άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού. Ενα από αυτά είναι το Γεωλογικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Hofstra της Νέας Υόρκης. Εκεί είναι αναπληρωτής καθηγητής Γεωλογίας ο Αντώνης Μαρσέλλος. Αμέσως μόλις μιλήσεις μαζί του καταλαβαίνεις το πόσο πολύ παραμένει συνδεδεμένος με την Ελλάδα.
Πολλά από τα όργανα που χρησιμοποιούνται σε μετρήσεις ηφαιστειακών δεδομένων είναι αυτοσχέδια, με υλικά ακόμη και από διαδικτυακές δημοπρασίες!
Κάθε καλοκαίρι από το 2014 βρίσκεται εδώ και δεν παραλείπει να κάνει και ένα ιδιόρρυθμο island-hopping στο Αιγαίο. Σίγουρα όχι για τουρισμό. Νίσυρος – Σαντορίνη – Μέθανα και Σουσάκι είναι ηφαιστειακά κέντρα τα οποία λογοτεχνικά συγκροτούν ένα ελκυστικό «περιδέραιο» νησιών, γεωλογικά ένα ηφαιστειακό τόξο, που παρουσιάζει μακροχρόνια ιδιαίτερο επιστημονικό ενδιαφέρον. Καθώς η τεχνολογία επιτρέπει σήμερα στους γεωλόγους να καταγράφουν ακόμα και από μακριά κάθε λεπτό τους «παλμούς» των ηφαιστείων, ο κ. Μαρσέλλος ακόμα και όταν βρίσκεται στη Νέα Υόρκη διατηρεί καλή και αποτελεσματική επαφή με τα εδώ ηφαιστειακά κέντρα. Κυρίως τα καλοκαίρια οι ερευνητικές ομάδες προσπαθούν να οργανώσουν ένα δίκτυο παρακολούθησης των ηφαιστείων που αποτελείται από επιστημονικά όργανα καταγραφής δεδομένων, όπως θερμόμετρα εδάφους, συσκευές GPS και ηλεκτρονικά συστήματα με αισθητήρες μετάδοσης στοιχείων. Επίσης οι επιστήμονες με τη βοήθεια drones καταγράφουν σαρώνοντας με θερμική κάμερα τις περιοχές με ιδιαίτερο ηφαιστειολογικό ενδιαφέρον, όπως κρατήρες των ηφαιστειακών κέντρων και τα διάφορα σημεία διαφυγής αερίων.
