Υπάρχουν τρεις άνθρωποι που εδώ και πενήντα χρόνια ασχολούνται με τους ανεμόμυλους και υδρόμυλους της Ελλάδας. Και πρόσφατα ολοκλήρωσαν την έκδοση ενός ακόμη βιβλίου, εξαιρετικά προσεγμένου, με τον τίτλο: «Νερόμυλοι και υδροκίνητοι μηχανισμοί του τόπου μας» και υπότιτλο «Ενα ταξίδι στον κόσμο της υδροκίνησης και του πολιτισμού μας» (εκδόσεις Αρτέον, τιμή 25,20 ευρώ).
Πρόκειται για μια έκδοση η οποία συμβάλλει στην τεκμηρίωση της ιστορίας της προβιομηχανικής τεχνολογίας στην Ελλάδα, που δεν έχει ως σήμερα γραφτεί.
Ισως δεν είναι είδηση το γεγονός ότι τα έξοδα της πολυετούς ερευνητικής εργασίας των συγγραφέων βάρυναν αποκλειστικά τους ίδιους, είναι όμως είδηση ότι όλη αυτή η προσπάθεια που κατέβαλαν έως τώρα έχει πλέον μια προοπτική.
Να συγκεντρωθεί πρώτα απ’ όλα με κάποιον τρόπο όλο τους το διάσπαρτα δημοσιευμένο και αδημοσίευτο υλικό σε ένα συνεκτικό σώμα και να παραδοθεί στους επόμενους που θα ήθελαν να ασχοληθούν με το αντικείμενο. Και εκείνοι με τη σειρά τους μακάρι να έχουν και κάποιες ιδέες για το πώς μπορούν να αξιοποιήσουν την προηγούμενη αυτή έρευνα.
Μια Ελλάδα γεμάτη μύλους
Στο βιβλίο υπάρχει ένα μέρος μόνο από το τεράστιο υλικό που έχουν «εξορύξει» οι τρεις συγγραφείς κάνοντας αμέτρητα ταξίδια. Καταλαμβάνει 80 μεγάλες και πυκνογραμμένες σελίδες εναλλασσόμενες με πλουσιότατη και εξαιρετικά προσεγμένη εικονογράφηση.
Το μόνο που λείπει πραγματικά από την έκδοση είναι ένα συγκεντρωτικό γλωσσάρι όσων όρων εμφανίζονται στις σελίδες του βιβλίου και ένα σε αλφαβητική κατάταξη ευρετήριο περιεχόμενων λέξεων στο τέλος.
Η μεγάλη φτερωτή στην (εγκαταλελειμμένη) Φάμπρικα στις Στενιές της Ανδρου. Η κατασκευή σηματοδοτεί κατά κάποιον τρόπο το πέρασμα από την προβιομηχανική στη βιομηχανική εποχή στην Ελλάδα
Το υλικό όμως που υπάρχει συγκεντρωμένο στις 80 αυτές σελίδες είναι συναρπαστικό και γεμάτο εκπλήξεις. Εξίσου ευναρπαστική ήταν και η συνομιλία που είχαμε με τον κ. Γιώργο Σπέη, εκ των συγγραφέων του βιβλίου, ηλεκτρολόγο-μηχανικό απόφοιτο αμερικανικού πανεπιστημίου.
Η συζήτηση μαζί του ανοίγει εύκολα και κλείνει… δύσκολα διότι έχει γυρίσει ολόκληρη την Ελλάδα όχι μόνο ψάχνοντας στα ερείπια των μύλων, αλλά ψάχνοντας με πάθος και για ό,τι συνιστά αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «λαϊκή τεχνολογία».
Eνα ψάξιμο με πολλές εκπλήξεις. Για παράδειγμα, μιλώντας για τον λεγόμενο «ζαχαρόμυλο» που υπάρχει στο βιβλίο, μας αναφέρει πρώτα ότι κάποτε, τον καιρό της Ενετοκρατίας στην Ελλάδα, σε Κρήτη, Ρόδο, ίσως και Πελοπόννησο, υπήρξε καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου.
Τόση ώστε να δημιουργηθεί και μονάδα κατεργασίας των ζαχαροκάλαμων, με πρώτο στάδιο τον τεμαχισμό και τη συμπίεσή τους με (τι άλλο;) μύλους. Στη συνέχεια, με μια επίπονη διαδικασία μετάγγισης της μελάσας σε διάφορα πήλινα αγγεία έφταναν να παίρνουν την κρυσταλλική και ακριβή ζάχαρη.
Αλλά και για την επεξεργασία της γλυκόριζας, που είχε ζήτηση για φαρμακευτικούς σκοπούς, είχε δημιουργηθεί μια ενετική φάμπρικα στη Βόνιτσα της Αιτωλοακαρνανίας (με υδρόμυλο και μυλόπετρες) από το 1760. Η γλυκόριζα είναι αυτοφυής γύρω από την Αρτα και εθεωρείτο μάλιστα πολύ καλής ποιότητας.
Και η παρέλαση των πιο αναπάντεχων μύλων συνεχίζεται. Μαρτσόμυλος στον Εβρο, καραβόμυλος στην Κεφαλλονιά, σουσαμόμυλος στην Εδεσσα, παλιρροιακοί θαλασσόμυλοι στη Χαλκίδα.
Οι Ενετοί και οι Βαυαροί
Ο συνομιλητής μου δείχνει μια φωτογραφία κάποιων πασσάλων μπηγμένων κάθετα σε μια ακρογιαλιά. Πόσοι άραγε θα έχουν περάσει από εκεί χωρίς να δώσουν σημασία; Πρόκειται όμως για τα τελευταία ίχνη ενός μεγαλόπνοου σχεδίου.
Το ξεκίνησαν οι Βενετσιάνοι δημιουργώντας στους Μύλους του Αργους μια τεχνητή λίμνη από τα νερά των πηγών της Λέρνας για να υπάρξει μια υψομετρική διαφορά και το νερό να έχει αρκετή δυναμική ενέργεια ξεκινώντας την πορεία προς τους πολυάριθμους μύλους που δημιουργήθηκαν εκεί γύρω.
Και κάτι ακόμη: όταν ήλθαν οι Βαυαροί του Οθωνα έφεραν έναν τεράστιο μηχανισμό με έκκεντρο άξονα και δύο συνδεδεμένα με αυτόν πελώρια σφυριά που ανεβοκατέβαιναν χάρη στην υδροκίνηση μιας φτερωτής και χρησίμευαν στην κατεργασία σιδήρου.
Ηταν δηλαδή ένας σφυρόμυλος. Σε σχέση με αυτό ο κ. Σπέης διατυπώνει ένα ερώτημα που ακόμη τον βασανίζει. Πού έβρισκαν την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο σίδηρο για τις διάφορες κατασκευές; Το βιβλίο έχει και αυτό το προτέρημα. Δεν προσφέρει μόνο γνώσεις, δεν λύνει μόνο απορίες αλλά δίνει αφορμή για να διατυπωθούν και άλλα ερωτήματα.
Άξιο αξιοποίησης
Μετά τις συναντήσεις, τις διαλέξεις, τις ξεναγήσεις και τη δημοσιοποίηση ενός τόσο ογκώδους υλικού, ποια μπορεί να είναι η συνέχεια; Προκύπτει ως ένα ερώτημα που ακόμη δεν έχει απαντηθεί πλήρως ούτε και από όσους συμβάλλουν άμεσα στην παραγωγή και συσσώρευσή του.
Μια πρώτη σκέψη πάντως θα ήταν ότι όλα τα παραπάνω θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν μαζί και με άλλα εμπράγματα στοιχεία του παλαιότερου υλικού βίου ως διδακτικό υλικό. Προσοχή όμως, όχι να ενταχθούν κάπου ως λαογραφικό υλικό με φιλολογικής νοοτροπίας αποδελτίωση και μεταχείριση. Αλλά σε έναν τομέα πανεπιστημιακό-τεχνοκρατικό, με τη διάθεση να αντιμετωπιστεί ως «λαϊκή τεχνολογία».
Απομεινάρια επάλληλων μύλων στα Κύθηρα. Το νερό που περνούσε από τον ψηλότερο τροφοδοτούσε και τον κάτω
Είναι ένας όρος που δεν έχει καθιερωθεί ακόμη, συναντώντας και την αντίρρηση ότι «η τεχνολογία των υδροκίνητων εγκαταστάσεων έχει εισαχθεί από το εξωτερικό, όπου ορισμένες δούλευαν αρκετούς αιώνες πριν έλθουν στην Ελλάδα» (Σ. Νομικός).
Ομως σίγουρα είναι αλήθεια και ότι ασπούδαχτοι τεχνίτες, δουλεύοντας για περισσότερο από έναν αιώνα σε αυτές, έχουν πλέον αφήσει έντονα τα ίχνη της εφευρετικότητάς τους, που ακόμη μελετώνται.
Καιρός πάντως είναι να αποκτήσει το υπάρχον υλικό οντότητα, δηλαδή να γίνει αποδεκτό, να δημοσιοποιηθεί η τεκμηρίωσή του (υπάρχουν εκατοντάδες μηχανολογικά σχέδια με φροντίδα φυλαγμένα και ταξινομημένα) για όλα εκείνα τα σοφά κατασκευάσματα, που η συλλογική και πολλών χρόνων γνώση τα κάνει ακόμη και σήμερα να προκαλούν αν όχι τον θαυμασμό μας, τουλάχιστον την εκτίμησή μας. Ξυλουργικές κατασκευές, μύλοι, εργαλεία, απροσδόκητες επινοήσεις, μηχανισμοί κάθε είδους.
Διδακτικό υλικό
Οταν λοιπόν αυτό το υλικό αποκτήσει το status διατηρητέας αλλά και περαιτέρω αξιοδίδακτης γνώσης, τότε το νερό όχι μόνο θα είναι στο αυλάκι που του αξίζει αλλά θα έχει και διέξοδο να τρέξει.
Διότι αυτοί οι απλοί έως και αρχέγονοι αλλά πανέξυπνοι μηχανισμοί (με ρίζες από την αρχαιότητα έως και πριν από μερικές δεκαετίες), με τεκμηριωμένο τον τρόπο λειτουργίας τους, θα μπορούσαν να αποτελέσουν και ένα νέο πεδίο διδακτικής δραστηριότητας για μικρότερες ηλικίες.
Με σχέδια κατανοητά, ακόμη και μηχανισμούς απλούς, φτιαγμένους υπό κλίμακα αλλά σε τρισδιάστατη αναπαραγωγή, που να κινούν το ενδιαφέρον των μαθητών, να τους προβληματίζουν, να τους προκαλούν να ρωτούν και να επινοούν.
Τροφοδοσία με καρπούς στις μυλόπετρες στον Πλατανιά Αιτωλοακαρνανίας
Αυτές τις ημέρες, όπου και αν βρεθεί κάποιος στην Ελλάδα, από την Αττική έως το Σουφλί της Θράκης και από τη Βωβούσα της Ηπείρου μέχρι την Κρήτη ή τα νησιά του Αιγαίου (π.χ. τρεις άριστα συντηρημένοι ανεμόμυλοι στην Ανω Χώρα Σερίφου), σίγουρα θα είναι κοντά σε κάποια τοποθεσία όπου υπήρχαν μύλοι.
Μπορεί οι τοπικοί άρχοντες να μην έχουν δώσει την πρέπουσα σημασία, όπως προέκυψε και από τη συζήτηση με τον κ. Σπέη, αλλά όποιος έχει αυτό το βιβλίο μαζί του σίγουρα θα έχει πειστεί ότι μια επίσκεψη μέχρι εκεί αξίζει τον κόπο. Είναι η παρακαταθήκη που έχει δημιουργήσει η αφιλοκερδής επιμονή των «τριών μυλοφυλάκων» και όσων είναι διατεθειμένοι να τους συμπαρασταθούν.
Το φιλόξενο ΕΚΠΑ
Οπως οι τρεις σωματοφύλακες ήταν τέσσερις, έτσι και μαζί με τους τρεις «μυλοφύλακες» υπάρχει ένας τέταρτος άνθρωπος που έχει δείξει μεγάλη διάθεση να στηρίξει τις προσπάθειές τους. Ο κ. Αριστοτέλης Τύμπας, καθηγητής Ιστορίας της Τεχνολογίας στους Νεότερους Χρόνους στο ΕΚΠΑ, μιλώντας στο ΒΗΜΑ-Science έδωσε την είδηση ότι σχεδιάζεται η συγκέντρωση των χιλιάδων σελίδων που οι τρεις βασικοί ερευνητές των παντός είδους μύλων και η ομάδα τους έχουν δημοσιεύσει κατά καιρούς σε ένα «σώμα» προσβάσιμο για όποιον θα ήθελε να επωφεληθεί από τη συσσωρευμένη αυτή γνώση.
Ο κ. Τύμπας όχι μόνο προσκάλεσε τους συγγραφείς να μιλήσουν στους φοιτητές του, αλλά έγραψε και τον πρόλογο στο βιβλίο που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρτέον. Εκεί λοιπόν μεταξύ άλλων ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει τα εξής:
«Μπροστά σε πρωτοφανείς απειλές που δικαιολογημένα αποκαλούνται «υπαρξιακές», από την κλιματική αλλαγή μέχρι την τεχνητή νοημοσύνη, αυτό που προτείνεται ως πιο βιώσιμο είναι η μετάβαση σε κάτι που είναι πιο κοντά σε κάποιες παραλλαγές του νερόμυλου και του ανεμόμυλου παρά σε ό,τι τους αντικατέστησε».
Του ζητήσαμε να μας διευκρινίσει τι εννοεί και η απάντησή του ήταν η εξής: «Πέντε παρατηρήσεις μπορώ να αναφέρω σχετικά με την τεχνική φιλοσοφία των ανεμόμυλων και νερόμυλων, οι οποίες θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για σχεδιασμό απέναντι στην περιβαλλοντική κρίση.
1. Ο ανεμόμυλος και ο υδρόμυλος συντελούσαν σε αυτό που αποκαλούμε σήμερα «βιώσιμη ενέργεια» με βάση τη μικρή και προσαρμοσμένη στο περιβάλλον κλίμακα.
2. Η ενέργεια αυτή δεν ήταν βασισμένη σε ορυκτά καύσιμα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται περιβαλλοντικά, αλλά σε ανανεώσιμες πηγές.
3. Είχαμε ένα μεγάλο πλήθος μηχανισμών ανεμόμυλων και νερόμυλων, που όμως δεν βρισκόταν συγκεντρωμένο σε κάποιες λίγες μεγάλες εστίες παραγωγής ενέργειας, αλλά εκπροσωπούσε μια αποδεκτή τοπικά διασπορά στο σύνολο της επικράτειας.
4. Δεν υπήρχε η απαίτηση για μεταφορά ενέργειας για κατανάλωση σε μεγάλη απόσταση, με ό,τι αυτό σημαίνει σε μεγάλες υποδομές όπως τα μακρά δίκτυα μεταφοράς, αλλά υπήρχε τοπική παραγωγή και χρήση.
5. Τα υλικά κατασκευής τους ήταν τοπικά και ανακυκλώσιμα».
«Εκδοχή τεχνητής ευφυΐας»
Ο κ. Τύμπας μάς είπε επίσης ότι «η τεχνική φιλοσοφία των ανεμόμυλων και των νερόμυλων θα μπορούσε να δώσει ιδέες και ως προς την αξιοποίηση ελκυστικών μορφών ευφυών διατάξεων», σημειώνοντας ενδεικτικά:
«1. Σε εξελιγμένες μορφές μύλων είχαν ενσωματωθεί μηχανισμοί και άλλες τεχνικές διατάξεις που σήμερα αποκαλούμε «έξυπνες», όπως αυτές που δοκιμάστηκαν στους μύλους πριν μεταφερθούν στον κυβερνήτη της ατμομηχανής, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για να παραμένει η κίνηση ομοιόμορφη, ανεξάρτητα από τυχόν μεταβολή της έντασης ή της κατεύθυνσης του ανέμου.
2. Η χρήση δεξαμενών νερού πριν (υδρόμυλοι) ή μετά (π.χ. ανεμόμυλοι που λειτουργούσαν ως ανεμαντλίες) στον όλο μηχανισμό του μύλου δεν ήταν μόνο ένας τρόπος φιλοπεριβαλλοντικής αποθήκευσης ενέργειας, αλλά και μια εκδοχή τεχνητής ευφυΐας, καθώς επέτρεπε ρύθμιση της διαδικασίας παραγωγής και χρήσης ενέργειας. Παρέχοντας έτσι σχετική ανεξαρτησία από τις μεταβολές στη ροή του νερού ή του ανέμου».
Οι πιο ιδιαίτερες χρήσεις μύλου στην Ελλάδα
Μαρτσόμυλος: Πλωτός μεταφερόμενος μύλος στον ποταμό Εβρο που η ονομασία του (ποταμού) στα βουλγαρικά ήταν Μαρίτσα.
Μαντάνι: Υδροκίνητη μηχανή με φτερωτή όπου τοποθετούσαν μάλλινα υφαντά για να τα χτυπάει επί ώρες το νερό με δύναμη για να πυκνώσει η ύφανσή τους.
Φάμπρικα: Για την επεξεργασία της γλυκόριζας. Αφού η πρώτη (φυτική) ύλη περνούσε από τις μυλόπετρες και τεμαχιζόταν, την έβαζαν σε νερό για μισή μέρα, την έτριβαν σε υδροκίνητo τριβείο και τον πολτό τον έβραζαν διαδοχικά σε καζάνια, τον συμπίεζαν, τον έβραζαν ξανά μέχρι να προκύψει ένα εύπλαστο συσκευάσιμο προϊόν.
Μπαρουτόμυλος: Ενας εκκεντροφόρος άξονας κινείται από τη φτερωτή και σηκώνει διαδοχικά τα κοπάνια, που χτυπούν μέσα σε μεγάλα κυλινδρικά γουδιά (χαβάνια) νίτρο, θειάφι, άνθρακα και νερό.
Ταμπακόμυλος: Τα φύλλα καπνού φουρνίζονταν, υφίσταντο μετά δύο ζυμώσεις, τρίβονταν σε ψιλό κόσκινο και πήγαιναν στον ταμπακόμυλο, έναν μύλο κρούσης με έκκεντρα και γουδοχέρια για να κονιορτοποιούν τον καπνό.
