«Τα αεροπλάνα δεν πέφτουν μόνα τους, άνθρωποι τα ρίχνουν» λέει στο ΒΗΜΑ-Science εν ενεργεία έλληνας πιλότος που ζήτησε όμως να μην αναφέρουμε το όνομά του. Αυτή η φράση, διατυπωμένη  προς το τέλος του 2024 δεν ήταν ένα αστείο βέβαια.

Την αφορμή έδωσε δυστυχώς το πλούσιο σε αεροπορικά ατυχήματα 2024. Ομως ποιοι είναι αυτοί που «τα ρίχνουν»; Το φάσμα των υπευθύνων, εξετάζοντας προσεκτικά και τα εφετινά δυστυχήματα, αποδεικνύεται αρκετά ευρύ. Σχεδιαστές αεροσκαφών, οι κατασκευαστές τους, πιλότοι, κάποιοι σχετικοί με τα έργα σε διάφορα αεροδρόμια, στρατιωτικοί σε καιρό πολέμου. Ολοι φέρουν κάποιο μερίδιο ευθύνης, για περισσότερους από 365 νεκρούς και 178 τραυματίες, σε πτώσεις αεροσκαφών μέσα στον προηγούμενο χρόνο (αφήνοντας απέξω τις απώλειες των επιβατών ελικοπτέρων).

90 λεπτά και πτώση από τα 17.000 πόδια

Το τι ακριβώς  συνέβη στις 9 Αυγούστου στην πτήση 2283 της βραζιλιανής Voepass είναι και θα παραμείνει για πολλούς μήνες, ίσως και για χρόνια, αντικείμενο ερευνών. Το αεροσκάφος της Voepass ήταν ένα δικινητήριο Turboprop ATR-72 που κατασκευάζεται από το 1985 από την εταιρεία ATR, ή Avions de Transport Regional.

Η εταιρεία ιδρύθηκε το 1981 και ήταν ένας συνεταιρισμός μεταξύ της  Aérospatiale (σημερινή Airbus) και της Aeritalia (σημερινή Leonardo). Η συγκεκριμένη γαλλο-ιταλική αεροναυπηγική εταιρεία σήμερα ονομάζεται ATR και είναι θυγατρική της Airbus.

Σίγουρα το αεροπλάνο είχε φθάσει σε ύψος 17.000 πόδια μετά από πτήση 90 λεπτών. Τότε άρχισε να χάνει ύψος, στη συνέχεια να το κερδίζει ξανά και τελικά να κάνει μια τραγική βουτιά πέφτοντας σε περιδίνηση αντίθετα με τους δείκτες του ρολογιού και σε κάθοδο σπιράλ (flat spin).

Η πρόσκρουση έγινε σε κατοικημένη περιοχή αλλά χωρίς κάποιος κάτοικος να πάθει κάτι στο έδαφος, κανείς όμως από τους επιβάτες δεν επέζησε. Μέχρι στιγμής έχει βγει μόνο η προκαταρτική έκθεση (preliminary report). Αυτή ρίχνει το βάρος περισσότερο στους χειρισμούς των δύο πιλότων. Μια προσφιλής τακτική, όσο το δυνατόν, το σφάλμα να αποδίδεται περισσότερο σε ανθρώπινο λάθος του πιλότου και όχι σε ελάττωμα κατασκευαστικό του αεροπλάνου. Συνηθισμένη τακτική, όπως είπαν στο ΒΗΜΑ-Science έμπειροι πιλότοι. Η αλήθεια όμως συντίθεται και από άλλες παραμέτρους.

Η ανατομία ενός λάθους

Η άντωση (=η συνολική δύναμη με φορά προς τα επάνω) που παράγει ένα φτερό και που κρατάει το αεροπλάνο στον αέρα, οφείλεται στην ομαλή ροή αερίων στρωμάτων στην πάνω επιφάνεια του φτερού (το λεγόμενο «Bernoulli effect»). Το παραμικρό εμπόδιο μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα τη διαταραχή και την καταστροφή της στρωτής αυτής ροής, προκαλώντας την απώλεια της άντωσης που παράγει η πτέρυγα.

Τέτοιο εμπόδιο μπορεί να αποτελέσει και ο πάγος που σχηματίζεται στα φτερά κατά την πτήση. Αυτό συμβαίνει όταν το αεροπλάνο πετάει μέσα σε ορατή υγρασία (σύννεφα) και η θερμοκρασία είναι κάτω από +7 και πάνω από -40 βαθμούς  Κελσίου. Οταν η θερμοκρασία βρίσκεται μεταξύ των δύο ορίων αυτών, τότε τα σταγονίδια βρίσκονται στην ασταθή κατάσταση υπέρψυξης και παρά το ότι η θερμοκρασία τους είναι κάτω του μηδενός, δεν παγώνουν.

Οταν όμως έρθουν σε επαφή με το εμπρόσθιο μέρος ενός φτερού, το λεγόμενο «χείλος προσβολής», τότε αυτά σταθεροποιούνται με τη μορφή κρυστάλλων πάγου επάνω στην μπροστινή επιφάνεια της πτέρυγας. Συμβαίνει η λεγόμενη «παγοποίηση». Πάγος αρχίζει να συσσωρεύεται στο χείλος προσβολής δημιουργώντας προβλήματα και στην ομαλή ροή του αέρα πάνω από το φτερό και στο αεροπλάνο.

Η αλλαγή του σχήματος της αεροτομής, αλλά και το βάρος του πάγου χαλάνε την ιδανική κατάσταση οπότε το αεροσκάφος αρχίζει να κλυδωνίζεται. «Σηκώνει τη μύτη» σε μεγάλη γωνία και η ταχύτητα μειώνεται, σε σημείο που η πτέρυγα δεν είναι σε θέση πλέον να παράξει την άντωση που χρειάζεται για τη στήριξη του αεροπλάνου (στον αέρα). Ο έλεγχος  γίνεται  δύσκολος, αν όχι αδύνατος.

Το Turboprop ATR-72 είχε και έχει ακόμη θέματα με τον πάγο. Από το 1994, μέσα σε 31 χρόνια έχουμε τουλάχιστον τέσσερα συμβάντα με το ίδιο μοντέλο αεροσκάφους με 190 νεκρούς. Ποιος φταίει εδώ περισσότερο; Οι πιλότοι, οι εταιρείες που το χρησιμοποιούν ακόμα (στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει αποσυρθεί από παντού) ή μήπως οι κατασκευαστές του; Ισως η μόνη άμυνα του επιβάτη είναι να αποφεύγει πλέον να ταξιδεύει με αυτό.

Λάθη επί λαθών στη Νότια Κορέα

Λίγο πριν αλλάξει ο χρόνος, στις 29 Δεκεμβρίου, ένα Boeing 737-700 της κορεατικής Jeju Air επιχειρεί να προσγειωθεί στο αεροδρόμιο της πόλης Μουάν, στη Νότια Κορέα. Καθώς προσεγγίζει στον μήκους 2.800 μέτρων διάδρομο ο πιλότος αλλάζει γνώμη και αντί να αρχίσει άμεσα τη διαδικασία προσγείωσης κάνει έναν κύκλο ακόμη. Εκείνη τη στιγμή ο πύργος ελέγχου εκπέμπει προειδοποιητικό σήμα για την ύπαρξη πουλιών στο σημείο, και πριν την κάθοδο πράγματι ο ένας κινητήρας «ρουφάει» κάποια από αυτά.

Χάνει κατά πολύ την ισχύ του. Και πάει πλέον το αεροσκάφος με τον έναν κινητήρα. Εκπληκτοι οι άνθρωποι στο έδαφος το βλέπουν να μη βγάζει τροχούς, να προσγειώνεται με την κοιλιά και φοβερή ταχύτητα. Φθάνει στο τέλος του διαθέσιμου διαδρόμου, το υπερβαίνει, χτυπάει σε ένα τσιμεντένιο ανένδοτο τείχος που στηρίζονται σε αυτό κάποιες κεραίες, κόβεται στα δύο και παίρνει φωτιά.

Οταν αρχίσει κάποιος να συγκεντρώνει δεδομένα για το τι έφταιξε χάνει το μυαλό του από το πόσα μπορεί να συμβούν ταυτόχρονα: Τα πουλιά που γονάτισαν τον έναν κινητήρα. Ομως τα αεροπλάνα αυτά είναι σχεδιασμένα έτσι ώστε και με έναν κινητήρα να μπορούν πετάξουν έως το κοντινότερο αεροδρόμιο και να προσγειώνονται ομαλά. Οι τροχοί δεν ξεδιπλώθηκαν πριν την προσγείωση και δεν βγήκαν ποτέ (υπάρχει όμως και χειροκίνητο σύστημα εξαγωγής τους).

Συζητώντας οι πιλότοι μεταξύ τους και κοιτάζοντας προσεκτικά τα απομεινάρια των δύο κινητήρων καταλήγουν στο συμπέρασμα πως οι χειριστές του επίμαχου αεροσκάφους κατά λάθος έθεσαν εκτός λειτουργίας τον άθικτο κινητήρα(!) και έτσι επιχείρησαν (χωρίς να το ξέρουν) προσγείωση χωρίς κινητήρες. Επίσης δεν είχαν ενεργοποιήσει τα απαραίτητα στην προσγείωση ουραία πηδάλια ούτε τα πτερύγια καμπυλότητας (flaps, στο εμπρόσθιο τμήμα των πτερύγων) και τα πτερύγια υποβάσταξης (slats, στο οπίσθιο τμήμα των πτερύγων), για να μειώσουν την ταχύτητα.

Προσκρούοντας τελικά με χίλια και στο ανένδοτο τείχος των κεραιών (42m x 4,2m) που όμως κακώς είχε κτιστεί εκεί. Διότι στα αεροδρόμια η σωστή πρακτική λέει πως δεν πρέπει πουθενά να υπάρχουν ανένδοτα εμπόδια! Εδώ να προστεθεί πως οι ειδικοί είπαν ότι το καλύτερο θα ήταν να επιχειρείτο προσθαλάσσωση, αφού το νερό ήταν μόλις μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο πέρα…

Μεγάλες εταιρείες, μεγάλες φουρτούνες

Η πτήση 1282 της Alaska Airlines ήταν μια προγραμματισμένη πτήση εσωτερικού που εκτελούσε η εταιρεία από το Διεθνές Αεροδρόμιο του Πόρτλαντ στο Ορεγκον, στο Διεθνές Αεροδρόμιο του Οντάριο της Καλιφόρνιας.

Λίγο μετά την απογείωση, στις 5 Ιανουαρίου 2024, ένα βύσμα που συγκρατούσε το κάλυμμα μιας μη χρησιμοποιούμενης πλέον θύρας στο αεροσκάφος Boeing 737 MAX 9 δεν άντεξε. Πετάχτηκε εκτός του αεροσκάφους αφήνοντας ένα μεγάλο άνοιγμα και προκαλώντας έτσι ανεξέλεγκτη αποσυμπίεση στο εσωτερικό.

Το αεροσκάφος επέστρεψε με τους 171 επιβάτες και τα 6 μέλη του πληρώματος στο Πόρτλαντ για αναγκαστική προσγείωση. Τρεις είχαν τραυματιστεί ελαφρά. Η έρευνα για το ατύχημα από το National Transportation Safety Board (NTSB) βρίσκεται σε εξέλιξη.

Μια προκαταρκτική έκθεση που δημοσιεύθηκε στις 6 Φεβρουαρίου ανέφερε ότι τέσσερα μπουλόνια, που προορίζονταν να ασφαλίσουν το βύσμα της πόρτας, έλειπαν όταν συνέβη το ατύχημα και ότι τα αρχεία της Boeing έδειξαν στοιχεία ότι το βύσμα είχε τοποθετηθεί ξανά, βιαστικά, χωρίς μπουλόνια πριν από την αρχική παράδοση του αεροσκάφους.

Τα στελέχη της Boeing για χρόνια προσπάθησαν και απέτυχαν να κόψουν μια επικίνδυνη συνήθεια: την «ξεστρατισμένη εργασία», έναν όρο για εργασίες που ολοκληρώνονται εκτός της συνηθισμένης τους σειράς στη γραμμή παραγωγής. Η ώθηση ημιτελών αεροπλάνων στη γραμμή παραγωγής για την τήρηση των ποσοστώσεων οδήγησε σε σφάλματα, όπως το παραπάνω. Ενα τίποτα για έναν γίγαντα όπως η Boeing; Μάλλον όχι. Αυτό το καλοκαίρι δέχθηκε να πληρώσει αποζημιώσεις για ατυχήματα στο 2018 και 2019. Επεται συνέχεια.

Οπως και για την Airbus. Διότι το 2023, η P&W (Pratt & Whitney) αποκάλυψε ότι περισσότεροι από 1.000 κινητήρες της αεροπλάνων έπρεπε να αφαιρεθούν από τα αεροσκάφη Airbus για μικροσκοπικούς ελέγχους ρωγμών. Πρόσθεσε ότι η «σπάνια κατάσταση» θα επηρεάσει 1.200 κινητήρες που κατασκευάστηκαν για το Airbus A320NEO μεταξύ 2015 και 2021. Τον Σεπτέμβριο, η εταιρεία εξέδωσε μια άλλη ενημέρωση σχετικά με τον στόλο GTF.

Είπε ότι ως αποτέλεσμα των «πρόσφατων ενημερώσεων» σε ζητήματα «μεταλλικής σκόνης», θα χρειαστεί να αφαιρέσει 600 με 700 κινητήρες μεταξύ των ετών 2023 και 2026. Με άλλα λόγια, έως και 350 αεροσκάφη θα μπορούσαν να επηρεαστούν από αυτούς τους ελέγχους, απαιτώντας «περισσότερα αεροσκάφη στο έδαφος» και πραγματοποιώντας επισκέψεις στα υπόστεγα της εταιρείας.

Παράπλευρες(;) απώλειες

Η πτήση 8243 της Azerbaijan Airlines ήταν μια προγραμματισμένη διεθνής πτήση επιβατών από το διεθνές αεροδρόμιο Heydar Aliyev στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, προς το διεθνές αεροδρόμιο Kadyrov Grozny κοντά στο Γκρόζνι της Ρωσίας.

Στις 25 Δεκεμβρίου 2024, το Embraer 190AR που εκτελούσε την πτήση των Αερογραμμών του Αζερμπαϊτζάν υπέστη σοβαρές ζημιές από αυτό που πιστεύεται ότι είναι ρωσικός αντιαεροπορικός πύραυλος κατά την προσέγγιση του αεροσκάφους στο Γκρόζνι, πρωτεύουσα της Τσετσενίας.

Το αεροσκάφος επιχείρησε να εκτραπεί, αλλά τελικά συνετρίβη κοντά στο διεθνές αεροδρόμιο Akta στο Καζακστάν με 62 επιβάτες και 5 μέλη του πληρώματος. Από αυτούς τους 67 ανθρώπους, οι 38 έχασαν τη ζωή τους στο δυστύχημα, μεταξύ των οποίων και οι δύο πιλότοι και μία αεροσυνοδός, ενώ 29 άνθρωποι επέζησαν τραυματισμένοι.

Περίπου 40 λεπτά μετά την απογείωση, καθώς το αεροσκάφος εισήλθε στον ρωσικό εναέριο χώρο και πλησίαζε στο Γκρόζνι, το πλήρωμα ανέφερε ότι έχασε βοηθήματα πλοήγησης GPS, λόγω εμπλοκής. Συνθήκες ομίχλης αναφέρθηκαν και από το αεροδρόμιο. Καθώς το αεροπλάνο πλησίαζε στον προορισμό του, 81 λεπτά μετά την πτήση, οι επιβάτες μίλησαν για έκρηξη και θραύσματα που έπληξαν το αεροσκάφος.

Οι πιλότοι εκείνη την ώρα μέσα στη σύγχυση απέδωσαν την έκρηξη σε χτύπημα πουλιών. Εικόνες όμως από τη σκηνή της συντριβής αποκάλυψαν τρύπες στο τμήμα της ουράς, ζημιά που οι ειδικοί έκριναν ότι δεν συνάδει με σύγκρουση πτηνού. Μάλλον παρέπεμπαν σε πύραυλο επιφανείας – αέρος. Και πραγματικά στις 28 Δεκεμβρίου ο πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντίμιρ Πούτιν ζήτησε συγγνώμη από τον πρόεδρο του γειτονικού Αζερμπαϊτζάν «για την κατάρριψη εμπορικού αεροσκάφους στον ρωσικό εναέριο χώρο, κατά την οποία σκοτώθηκαν 38 άνθρωποι» αλλά δεν είπε (=παραδέχθηκε) ότι ευθύνεται η Ρωσία. Είπε μόνον ότι το «τραγικό περιστατικό» συνέβη όταν τα ρωσικά συστήματα αεράμυνας απωθούσαν ουκρανικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη.

Και εμείς τι κάνουμε;

Προσχωρούμε στη νέα τάση που θέλει να ταξιδεύουμε μόνον με επίγεια μέσα μειώνοντας το ανθρακικό μας αποτύπωμα; Αποφεύγουμε τα μοντέλα αεροπλάνων που έχουν βγάλει ελαττώματα όπως π.χ. αυτά που έχουν πέσει όταν εμφανίστηκε πάγος στις πτέρυγες; Αποφεύγουμε εταιρείες με αυξημένη συχνότητα δυστυχημάτων;

Καλό είναι πάντως στη διάρκεια της πτήσης να μένουμε πάντα δεμένοι και ας λέει η φωτεινή πινακίδα «μπορείτε να λύσετε τις ζώνες ασφαλείας σας». Και να θυμόμαστε ότι τα τελευταία καθίσματα, στην ουρά, είναι ασφαλέστερα ενώ τα πιο επικίνδυνα είναι αυτά της πρώτης θέσης!

Οι εντυπώσεις που δημιουργούνται όταν βλέπουμε ένα αεροπλάνο να πέφτει σαν το ξερό το φύλλο απ’ το δέντρο γρήγορα σβήνουν από το μυαλό μας και παύουν να μας απασχολούν, ειδικά όταν αυτό συμβαίνει σε κάποιο μακρινό μέρος του πλανήτη. Καθησυχαστική η σκέψη πως δεν μας αφορά άμεσα. Η μεγάλη απόσταση δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ασφάλειας. Αν και εντυπωσιακή, μια εικόνα τσακισμένου αεροσκάφους απωθείται(;) γρήγορα.

Δεν βλέπουμε ποτέ τα πτώματα των επιβατών. Οι εξηγήσεις των ειδικών φαίνεται πως κουράζουν τους ήδη επιβαρυμένους από τα δικά τους προβλήματα θεατές. Γρήγορα να έλθουν μπροστά τα επόμενα θέματα. Ενα αεροπορικό ατύχημα στην Κορέα ή στη Βραζιλία αφορά και εμάς; Μήπως όμως να το σκεφθούμε αλλιώς; Οτι δικοί μας άνθρωποι και εμείς ίσως, στα ίδια αεροπλάνα μπαίνουμε;

Ο κατάλογος των αεροπορικών δυστυχημάτων το 2024

2.1.2024: Τόκιο, Haneda Airport. Αεροπλάνο De Havilland Canada Dash 8-Q300 της ιαπωνικής ακτοφυλακής συγκρούεται με Airbus A350-900 της Japan Airlines. Νεκροί οι 5
από τους 6 επιβαίνοντες στο μικρό αεροπλάνο.

5.1.2024: Πόρτλαντ, ΗΠΑ. Boeing 737 MAX 9 της Alaska Airlines κατά την απογείωση χάνει το κάλυμμα «πόρτας». Επέστρεψε αμέσως με 3 τραυματίες.

24.1.2024: Ουκρανικά σύνορα. Στρατιωτικό Ilyushin II-76 με 65 (προς ανταλλαγή)ουκρανούς αιχμαλώτους πολέμου + 3 δεσμοφύλακες + 6 μέλη πληρώματος πέφτει, όλοι οι επιβαίνοντες νεκροί.

18.2.2024: Κένυα. Σύγκρουση ενός De Havilland Canada Dash 8 με διθέσιο εκπαιδευτικό Cessna 172M και βρίσκουν τον θάνατο οι 2 επιβαίνοντες.

11.3.2024: Σίδνεϊ – Οκλαντ – Σαντιάγο. Κατά το πρώτο τμήμα του δρομολογίου του το Boeing 787-9 της LATAM Airlines συνάντησε αεροστρόβιλο που δημιούργησε τρομερά ανεβοκατεβάσματα. Αποτέλεσμα: 50 τραυματίες, 12 μεταφέρθηκαν σε νοσοκομείο του Οκλαντ.

12.3.2024: Ιβάνοβο, Ρωσία. Ενα Ilyushin II-76 φορτηγό αεροπλάνο με φωτιά στον έναν κινητήρα κατά την απογείωση, συντρίβεται με αποτέλεσμα νεκρούς τα 8 μέλη του πληρώματος και τους 7 επιβάτες.

21.5.2024: Λονδίνο – Σιγκαπούρη. Ενα Boeing 777-300ER της Singapore Airlines με 229 επιβάτες συνάντησε σφοδρούς αεροστρόβιλους επάνω από τη Μιανμάρ, με απώλειες 1 νεκρό επιβάτη και 104 τραυματίες που χτυπιούνταν ανελέητα στην οροφή.

12.7.2024: Πτήση μεταξύ των αεροδρομίων Τρετιάκαβα και Βνούκοβα, Ρωσία. Ενα Sukhoi Superjet 100 της Gazromavia συντρίβεται. Νεκροί οι 3 επιβαίνοντες.

24.7.2024 Κατμαντού, Νεπάλ. Ενα Bombardier CRJ200LR της Saurya Airlines κατά τη μετακίνησή του από προσωπικό συντήρησης μετά από μηχανικό έλεγχο στη βάση του, συντρίβεται στο έδαφος λίγο μετά την απογείωσή του. Νεκροί οι 18 από τους 19 επιβαίνοντες.

9.8.2024: Βραζιλία. Σε πτήση εσωτερικού ένα ATR 72-500 της Voepass λόγω πάγου στα φτερά συντρίβεται στο έδαφος. Νεκροί οι 62 επιβαίνοντες.

22.12.2024: Γκραμάδο, Νότια Βραζιλία. Ενα Piper PA-42-1000 Cheyenne κατά την απογείωσή του προσκρούει σε καμινάδα, μετά σε σπίτι και τέλος σε εργοστάσιο επίπλων. Νεκροί τα 9 μέλη μιας οικογένειας που επέβαινε, η πιλότος και άλλοι 17 τραυματίστηκαν επειδή βρέθηκαν στην ολέθρια
πορεία του.

29.12.2024 : Μπανγκόκ – Μουάν, Νότια Κορέα. Ενα Boeing 737-700 της Jeju Air κατά την προσγείωσή του στο κορεατικό αεροδρόμιο προσκρούει σε τοίχο του αεροδρομίου. Νεκροί και οι 175 επιβάτες και τα 4 από τα 6 μέλη του πληρώματος.