Τζιτζίκια, ακρίδες, πυγολαμπίδες, οι καλοκαιρινοί μήνες έχουν συνδυαστεί με ουκ ολίγα έντομα, τα οποία πολλές φορές μας προκαλούν θαυμασμό, αλλά ενίοτε – όπως στην περίπτωση των κουνουπιών – και έναν μικρό εκνευρισμό λόγω των… ακατάπαυστων τσιμπημάτων. Μια πρόσφατη δημοσίευση στην επιστημονική επιθεώρηση «Nature» μας υπενθύμισε ότι ο πληθυσμός των εντόμων μειώνεται έντονα σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη. Ποιος είναι ο ρόλος των μικρών αυτών οργανισμών στα οικοσυστήματα και από ποιους παράγοντες απειλούνται; Για να αναζητήσουμε απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, απευθυνθήκαμε στον δρα Δημήτρη Αβτζή, ερευνητή Δασικής Εντομολογίας στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού – Δήμητρα, ο οποίος μας εξηγεί τους λόγους για τους οποίους η διατήρηση της βιοποικιλότητας των εντόμων είναι εξαιρετικά σημαντική.

Iσως να μην το αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινή μας ζωή, αλλά τα έντομα επιτελούν μερικές από τις πιο θεμελιώδεις διεργασίες οι οποίες είναι απαραίτητες για την ύπαρξη της ζωής. Οι μικροί αυτοί οργανισμοί διασπούν την οργανική ύλη σε πιο απλά συστατικά, τα οποία εμπλουτίζουν με θρεπτικά συστατικά το έδαφος. Τα έντομα είναι επίσης οι οργανισμοί οι οποίοι μας χαρίζουν, μέσω της γονιμοποίησης των φυτών – η οποία ονομάζεται επικονίαση -, τους «καρπούς» των γεωργικών καλλιεργειών, ενώ παράλληλα κρατούν τον πληθυσμό των επιβλαβών οργανισμών υπό έλεγχο. «Τα έντομα είναι η βάση όλης της ζωής στον πλανήτη», αναφέρει ο δρ Αβτζής, συμπληρώνοντας ότι «όντας χαμηλότερα στην τροφική πυραμίδα, συντελούν καθοριστικά στις λειτουργίες όλου του οικοσυστήματος. Οι οργανισμοί αυτοί αποδομούν την ύλη, ενώ αποτελούν τροφή για τους ανώτερους οργανισμούς, οι οποίοι με τη σειρά τους αποτελούν τροφή για άλλους οργανισμούς, δημιουργώντας μια ιδιαίτερα σημαντική τροφική αλυσίδα». Η γονιμοποίηση των φυτών είναι από τις πιο πολύτιμες λειτουργίες που επιτελούν τα έντομα. Eνας χαρακτηριστικός επικονιαστής, τον οποίο μαθαίνουμε ήδη από το σχολείο, είναι η μέλισσα, η οποία συλλέγει γύρη από τον ανθήρα και την εναποθέτει στο στίγμα του άνθους των φυτών, πραγματοποιώντας έτσι τη γονιμοποίηση των φυτών. «Η μέλισσα είναι ίσως ο πιο εμβληματικός επικονιαστής, υπάρχουν όμως πολλά ακόμη είδη τα οποία συμβάλλουν στην επικονίαση, όπως άλλα υμενόπτερα, δίπτερα και κολεόπτερα (σκαθάρια)», αναφέρει ο ερευνητής, επισημαίνοντας ότι «ένα σύνολο οργανισμών λοιπόν στηρίζει την επικονίαση, χωρίς την οποία το οικοσύστημα του πλανήτη μάλλον θα βρισκόταν αντιμέτωπο με κατάρρευση».

Κλιματική κρίση…

Ο πολύτιμος πλούτος των εντόμων, ο οποίος δίνει ζωή σε εκατομμύρια οργανισμούς ανά τον κόσμο, φαίνεται ωστόσο να κινδυνεύει. Ενας σημαντικός παράγοντας ο οποίος επηρεάζει τους πληθυσμούς των εντόμων είναι βέβαια η κλιματική κρίση. Σε πρόσφατη δημοσίευση στην επιστημονική επιθεώρηση «Science» οι επιστήμονες εξηγούν ότι ακόμη και σε περιοχές οι οποίες είναι απομακρυσμένες από τις ανθρώπινες δραστηριότητες παρατηρείται μείωση του πληθυσμού κάποιων εντόμων.

«Μόλις τα τελευταία χρόνια αρχίσαμε να έχουμε καλή έρευνα για τις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος στα έντομα. Μέχρι στιγμής, τα νέα δεν είναι καλά», αναφέρει στο ΒΗΜΑ-Science ο δρ Μάθιου Φόριστερ, καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νεβάδα και επικεφαλής της δημοσίευσης, συμπληρώνοντας: «Σε όλους τους ανοιχτούς χώρους των Δυτικών Ηνωμένων Πολιτειών, παραδείγματος χάριν, μάθαμε ότι η αύξηση της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου επηρεάζει τις πεταλούδες, με περίπου 1,6% λιγότερες μεμονωμένες πεταλούδες να παρατηρούνται κάθε χρόνο. Ακόμα πιο καταστροφικές ενδέχεται να είναι οι συνέπειες στα τροπικά βουνά, όπου οι συνθήκες αύξησης της θερμοκρασίας ξηραίνουν τα δάση τα οποία βρίσκονται σε μεγάλα υψόμετρα και εξαρτώνται από τον υγρό αέρα. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα τροπικά έντομα προκαλούν μεγάλη ανησυχία, δεδομένου ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος της ποικιλότητας του πλανήτη αποτελείται από έντομα τα οποία βρίσκονται στην τροπική ζώνη».

Η κλιματική κρίση επηρεάζει όχι μόνο τον αριθμό των εντόμων, αλλά και τα είδη των εντόμων τα οποία εντοπίζονται στα διαφορετικά ενδιαιτήματα. «Καθώς οι κλιματικές συνθήκες αλλάζουν, μετακινούνται τα όρια εξάπλωσης όλων των ειδών, με αποτέλεσμα ορισμένα έντομα να φεύγουν προς τον Βορρά και στον τόπο μας να έρχονται συνήθως έντομα από τον Νότο» σημειώνει ο δρ Αβτζής.

…και ανθρώπινη δραστηριότητα

Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή δεν είναι ωστόσο ο μοναδικός παράγοντας που επηρεάζει τη βιοποικιλότητα των εντόμων. Μία άλλη σημαντική συνιστώσα είναι η αλλαγή χρήσης γης, η οποία στερεί από τα έντομα το περιβάλλον το οποίο έχουν ανάγκη για τη διαβίωσή τους. Τι εννοούμε όμως με αυτόν τον όρο; «Με πολύ απλά λόγια, είναι αυτό που συντελείται ακόμη και στη χώρα μας, όταν παραδείγματος χάριν υπάρχει μια πυρκαγιά η οποία καταστρέφει ένα φυσικό οικοσύστημα. Αν στη συνέχεια αυτό δεν ξαναγίνει δάσος αλλά μετατραπεί σε αγροτεμάχιο ή σε οικόπεδο, τότε έχουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλαγής χρήσης γης». Η αλλαγή χρήσης γης επέρχεται επίσης με την επέκταση του αστικού ιστού προς περιοχές στις οποίες μέχρι πρότινος δεν υπήρχε δόμηση. Μια τσιμεντόστρωση, παραδείγματος χάριν, σε μια περιοχή όπου υπήρχε μόνο χώμα είναι πολύ πιθανό να «αναγκάσει» τα έντομα τα οποία βρίσκονται κάτω από το έδαφος να αλλάξουν ενδιαίτημα. «Ενα άλλο πρόβλημα είναι η φωτορύπανση», αναφέρει ο έλληνας ερευνητής, συμπληρώνοντας πως «το τεχνητό φως πολλές φορές αποσυντονίζει τους ρυθμούς των εντόμων, με αποτέλεσμα αυτά είτε να χάνονται είτε να απειλούνται ευθέως. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι πυγολαμπίδες, έντομα τα οποία είναι πολύ πιο δύσκολο να παρατηρήσει κανείς σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Αυτό συμβαίνει καθαρά λόγω της επέκτασης των περιοχών που φωτίζονται».

Τέλος, εξαιρετικά σημαντικός είναι ο ρόλος των χημικών ουσιών οι οποίες χρησιμοποιούνται στη γεωργία για να προστατευθούν οι καλλιέργειες από επιβλαβείς οργανισμούς. Οπως σημειώνει ο έλληνας ερευνητής, υπάρχουν προσπάθειες να περιοριστεί η χρήση τέτοιων ουσιών, ωστόσο στην πράξη δεν είναι πάντα εύκολο. «Σε μια αγροτική χώρα σαν τη δική μας η χρήση εντομοκτόνων είναι δεδομένη. Τα τελευταία χρόνια, οι συνάδελφοι γεωπόνοι προσπαθούν με αρκετή επιτυχία να αντικαταστήσουν εντομοκτόνα τα οποία δημιουργούν προβλήματα με άλλα σκευάσματα μικρότερης τοξικότητας. Ωστόσο, πολλές φορές ερχόμαστε προ εκπλήξεως. Εντομοκτόνα τα οποία θεωρούμε αρχικά ότι είναι ασφαλή ενδέχεται στην πορεία να έχουν παρενέργειες τις οποίες δεν είχαμε προβλέψει. Οταν είχε εμφανιστεί, παραδείγματος χάριν, μια κατηγορία εντομοκτόνων τα οποία ονομάζονται νεονικοτινοειδή, πιστεύαμε ότι δεν θα δημιουργήσουν προβλήματα. Ωστόσο, μετά από μια σειρά νέων μελετών διαπιστώθηκε ότι η εφαρμογή τους επιδρούσε αρνητικά σε κάποια ωφέλιμα έντομα και επαναπροσδιορίστηκε το εύρος της χρήσης τους. Για τον λόγο αυτόν οι μέθοδοι βιολογικής καταπολέμησης κάποιων επιβλαβών οργανισμών είναι ενδεχομένως η καλύτερη λύση».

Ελλιπής η καταγραφή

Παρ’ όλο που ολοένα και περισσότερες έρευνες συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι, τουλάχιστον σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη, παρατηρείται μείωση του αριθμού των εντόμων, η αποτύπωση του βαθμού μείωσης είναι εξαιρετικά δύσκολη, αφού οι επιστήμονες μέχρι σήμερα γνωρίζουν μόλις το 25% των ειδών των εντόμων που υπολογίζεται ότι υπάρχουν στη Γη! Παρ’ όλα αυτά, ερευνητές από όλον τον κόσμο επιχειρούν να καταγράψουν τον πληθυσμό των διαφορετικών ειδών τα οποία συναντώνται στα επί μέρους ενδιαιτήματα. Στην Ελλάδα, η καταγραφή αυτή δεν έχει πραγματοποιηθεί με συστηματικό τρόπο, γεγονός το οποίο στερεί από τους επιστήμονες τη δυνατότητα να μελετήσουν τη μεταβολή της βιοποικιλότητας των εντόμων σε βάθος χρόνου. «Η αλλαγή στη βιοποικιλότητα των εντόμων δεν έχει μελετηθεί στην Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια επιχειρούμε να καταγράψουμε όσο το δυνατόν περισσότερα είδη. Θεωρώ ότι στην Ελλάδα υπάρχουν πολύ περισσότερα είδη από αυτά που γνωρίζουμε» σημειώνει ο έλληνας ερευνητής. Οπως εξηγεί ο ίδιος, η συστηματική καταγραφή των εντόμων είναι πολύ απαιτητική, αφού χρειάζεται πολλά χρόνια εργασίας και τακτικές επισκέψεις στις περιοχές όπου επιχειρείται η καταγραφή. Το εγχείρημα καθίσταται πιο δύσκολο λόγω του μικρού μεγέθους των εντόμων, το οποίο δυσχεραίνει την παρατήρηση, κάτι το οποίο δεν ισχύει σε άλλες περιπτώσεις ζώων, όπως παραδείγματος χάριν στα πουλιά. Η υποκαταγραφή των ειδών των εντόμων στην χώρα μας οφείλεται λοιπόν, εν μέρει, σε αυτές τις δυσκολίες, αλλά και στην ιδιαίτερη γεωμορφολογία του τόπου μας. «Η θέση, η γεωμορφολογία και το κλίμα της Ελλάδας ευνοούν τον σχηματισμό πολλών διαφορετικών ενδιαιτημάτων και κατά συνέπεια την ύπαρξη πολλών διαφορετικών ειδών εντόμων τα οποία μπορούν να μένουν μέσα σε αυτά».

Σε κάθε περίπτωση, το ενδιαφέρον για τα έντομα και τους πληθυσμούς τους ολοένα και αυξάνεται και αυτό μπορεί να αποτελέσει μια αφορμή για να εκτιμήσουμε περισσότερο τη σημασία των μικρών αυτών οργανισμών, οι οποίοι χαρίζουν ζωή στα οικοσυστήματα.

«Σημαντικά ακόμη και τα πιο μικρά»

«Δεν υπάρχουν έντομα τα οποία είναι πιο σημαντικά από άλλα. Ακόμη και τα πιο μικρά έντομα είναι σημαντικά για κάποιον λόγο. Είναι σαν το φαινόμενο της πεταλούδας: μπορεί να γίνει κάτι μικρό σε μια αλυσίδα και αυτό να διαταράξει μια σειρά συμβάντων» λέει χαρακτηριστικά ο δρ Δημήτρης Αβτζής.

«Επιβίωσαν από πέντε μεγάλες εξαφανίσεις ειδών»

«Αν σκεφτεί κανείς ότι τα έντομα έχουν επιβιώσει από πέντε μεγάλες εξαφανίσεις ειδών, ενώ τώρα βρισκόμαστε στην έκτη (η οποία είναι ενδεχομένως η πιο δύσκολη επειδή είναι ανθρωπογενής), τότε μάλλον έχει έρθει η ώρα να αναγνωρίσουμε τη σημασία των εντόμων και να προσπαθήσουμε περισσότερο για την προστασία τους» σημειώνει ο δρ Δημήτρης Αβτζής.

Η δύναμη του πολίτη

Τι μπορούμε να κάνουμε για να αναχαιτίσουμε την απώλεια της βιοποικιλότητας των εντόμων; «Μπορώ να προτείνω τρία πράγματα για τον μέσο πολίτη» απαντά στο ΒHMA-Science ο δρ Μάθιου Φόριστερ, συνεχίζοντας: «Πρώτον, όπου λειτουργούν δημοκρατίες, οι άνθρωποι θα πρέπει να ψηφίζουν για το περιβάλλον. Η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής αποτελεί φυσικά προτεραιότητα για πολλούς λόγους, αλλά αυτό περιλαμβάνει και την υγεία της βιοποικιλότητας των εντόμων. Δεύτερον, όταν είναι δυνατόν, ο μέσος πολίτης μπορεί να χρησιμοποιήσει την αγοραστική του δύναμη για να υποστηρίξει τη βιολογική γεωργία και άλλες πρακτικές της πράσινης οικονομίας. Τρίτον, οι άνθρωποι μπορούν να επηρεάσουν θετικά τα έντομα με τις επιλογές που κάνουν στις δικές τους ιδιοκτησίες. Η φύτευση αυτοφυών φυτών είναι σπουδαία, και εξίσου σημαντικό είναι να έχουμε έναν κήπο χωρίς φυτοφάρμακα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι θα έχουμε μια όχι και τόσο τέλεια τριανταφυλλιά, αλλά θα είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε την αξία των ζημιών που προκαλούν τα έντομα στα φυτά μας: οι ζημιές αυτές θα σημαίνουν ότι έχουμε ένα υγιές οικοσύστημα ακριβώς στον κήπο μας».

Τα «εισβλητικά» είδη και η πλατφόρμα Alientoma

Ενα από τα πιο σημαντικά ερευνητικά πεδία της εντομολογίας στη χώρα μας αφορά τα «εισβλητικά» είδη εντόμων, δηλαδή έντομα τα οποία εισάγονται σε νέες περιοχές ως αποτέλεσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων. «Τα είδη αυτά μπαίνουν ξαφνικά σε ένα καινούργιο περιβάλλον. Εάν αυτά έχουν την τάση να εξαπλώνονται γρήγορα και προσβάλλουν κάποιο είδος φυτού το οποίο για εμάς είναι σημαντικό, τότε δημιουργείται πρόβλημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στην Ελλάδα ήταν η σφήκα της καστανιάς, η οποία προήλθε από την Κίνα. Στην Αθήνα υπήρχε μεγάλο πρόβλημα στις μουριές, ένα σκαθάρι προσέβαλλε τα συγκεκριμένα δέντρα και τα νέκρωνε» αναφέρει ο δρ Δημήτρης Αβτζής. Τα ξενικά αυτά είδη μεταφέρονται κατά κύριο λόγο μέσω των εμπορευμάτων και ιδιαίτερα μέσω των ξύλινων συσκευασιών.
Οπως σημειώνει ο ερευνητής, οι επιστήμονες δεν μπορούν να γνωρίζουν εάν τα εισβλητικά είδη συμβάλλουν θετικά ή αρνητικά στη βιοποικιλότητα των εντόμων, όμως είναι σίγουρο ότι διαταράσσουν την ισορροπία του πληθυσμού των ενδημικών εντόμων. Για τον λόγο αυτόν, οι ερευνητές αναπτύσσουν στρατηγικές ώστε να εμποδίσουν την εξάπλωσή τους. «Οποτε κρίνεται απαραίτητο, μεταβαίνουμε στην περιοχή από την οποία προέρχεται το εισβλητικό είδος και μελετάμε τους φυσικούς του εχθρούς. Επειτα, σε μερικές περιπτώσεις, φέρνουμε τον φυσικό εχθρό στη χώρα μας, προκειμένου το εισβλητικό έντομο να έχει έναν αντίπαλο κι εδώ. Αυτή τη μέθοδο εφαρμόζουμε, παραδείγματος χάριν, με τη σφήκα της καστανιάς και τα αποτελέσματα δείχνουν ότι λειτουργεί» αναφέρει ο επιστήμονας. Ωστόσο, όπως σημειώνει ο ίδιος, είναι απαραίτητη η εδραίωση ενός προληπτικού συστήματος το οποίο θα προειδοποιεί έγκαιρα για την ύπαρξη νέων εισβλητικών ειδών στη χώρα μας.
Από το 2021 έχει τεθεί σε λειτουργία μία πλατφόρμα η οποία βασίζεται στη λεγόμενη «επιστήμη των πολιτών» και δίνει την δυνατότητα στους πολίτες να μοιραστούν φωτογραφίες εντόμων τα οποία βρίσκονται στην περιοχή τους. Οι επιστήμονες παρατηρούν αυτές τις φωτογραφίες και επιχειρούν να εντοπίσουν εισβλητικά είδη εντόμων. «Τα περισσότερα είδη τα οποία φωτογραφίζονται και “ανεβαίνουν” στην πλατφόρμα είναι ενδημικά είδη» αναφέρει στο ΒΗΜΑ-Science ο δρ Αβτζής, συμπληρώνοντας ότι «ωστόσο, ακόμη και ένα στα πενήντα να είναι εισβλητικό, μπορούμε να έχουμε μια πρώτη ένδειξη καταγραφής. Πάντως, καμία τέτοια πρωτοβουλία δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ανάγκη για ολοκληρωμένους ελέγχους και καταγραφές». Η πλατφόρμα αυτή, οι λεπτομέρειες της οποίας έχουν δημοσιευθεί στην επιστημονική επιθεώρηση «Insects», υλοποιήθηκε από μία ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών από το Τμήμα Μοριακής Γενετικής και Βιοτεχνολογίας του Πανεπιστημίου του Leiden στην Ολλανδία και το Τμήμα Βιολογίας του ΕΚΠΑ, σε συνεργασία με τον δρα Δημήτρη Αβτζή και τον δρα Χρήστο Γεωργιάδη.