Στις αρχές του έτους ανακοινώθηκε ότι η βρετανική κυβέρνηση προχώρησε σε συμφωνία με την εταιρεία BioNTech, η οποία δημιούργησε το επιτυχημένο εμβόλιο της Pfizer κατά του SARS-CoV-2 αξιοποιώντας την τεχνολογία mRNA. Η συμφωνία, η οποία περιλαμβάνει τη διεξαγωγή κλινικών δοκιμών ενός αντικαρκινικού mRNA εμβολίου σε 10.000 βρετανούς ασθενείς, σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας εποχής στον τομέα των ανοσοθεραπειών κατά του καρκίνου καθώς η ευελιξία η οποία παρέχεται από την τεχνολογία mRNA μπορεί να γίνει το εφαλτήριο για περισσότερες εξατομικευμένες θεραπείες.

Βέβαια, ο καρκίνος δεν είναι από τους πρώτους μας συνειρμούς στο άκουσμα της λέξης «εμβόλια». Τα εμβόλια, αυτό το επίτευγμα της επιστήμης το οποίο θεωρούμε σήμερα τόσο δεδομένο ώστε κάποιοι από εμάς να το αρνούνται, πρωτοδημιουργήθηκαν με σκοπό να προστατεύσουν τους ανθρώπους από τα λοιμώδη νοσήματα. Περιττό να πούμε ότι η εκπλήρωση του σκοπού αυτού μετριέται σε κερδισμένες ζωές και σε ασθένειες που δεν εκδηλώθηκαν. Εχει υπολογισθεί ότι ο πλήρης εμβολιασμός των παιδιών που γεννήθηκαν στις ΗΠΑ το 2001, σήμανε 33.000 λιγότερους θανάτους και 14 εκατομμύρια λιγότερες ασθένειες από λοιμώδη νοσήματα στην διάρκεια της εικοσαετίας 2001-2020. Εντυπωσιακοί βεβαίως είναι και οι υπολογισμοί σύμφωνα με τους οποίους τα εμβόλια ενάντια στον SARS-CoV-2 απέτρεψαν τον πρώτο χρόνο της χορήγησής τους (Δεκέμβριος 2020 – Δεκέμβριος 2021) σχεδόν 20 εκατομμύρια θανάτους.

Απλή λογική

Η λογική του εμβολιασμού είναι απλή: συνίσταται στο να «συστήσουμε» με ασφαλή τρόπο έναν παθογόνο μικροοργανισμό στο ανοσοποιητικό μας σύστημα έτσι ώστε αυτό να είναι προετοιμασμένο και έτοιμο να τον αντιμετωπίσει εφόσον δεχθούμε στο μέλλον επίθεση από αυτόν. Με άλλα λόγια, τα εμβόλια αποτελούν το αποτελεσματικότερο μέσο πρόληψης των λοιμώξεων.

Ορισμένοι καρκίνοι έχουν την αφετηρία τους σε μικροβιακές λοιμώξεις. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο καρκίνος του στομάχου, ο οποίος μπορεί να οφείλεται (και) στη χρόνια λοίμωξη με το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού ή ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας, ο οποίος αναπτύσσεται έπειτα από λοίμωξη με τον ιό των ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV). Μάλιστα για αυτή τη δεύτερη περίπτωση υπάρχουν εμβόλια τα οποία χορηγούνται σε αγόρια και κορίτσια εφηβικής και προεφηβικής ηλικίας με στόχο να εξαλειφθεί στις επόμενες δεκαετίες η μάστιγα του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας.

Ομοιότητες και διαφορές

Ωστόσο, στην πλειονότητά τους οι καρκίνοι δεν έχουν λοιμώδη αφετηρία. Αναπτύσσονται από τη συσσώρευση μεταλλάξεων στα κύτταρά μας οι οποίες βαθμιαία τα οδηγούν στην κακοήθη εξαλλαγή. Για τον λόγο αυτόν τα εμβόλια κατά του καρκίνου, υπάρχοντα και υπό ανάπτυξη, στοχεύουν στη θεραπεία και όχι στην πρόληψη του καρκίνου. Για την ακρίβεια, τα εμβόλια αυτά κατηγοριοποιούνται ως ανοσοθεραπείες καθώς στοχεύουν στην καταστολή της ανάπτυξης των όγκων μέσω της ενεργοποίησης του ανοσοποιητικού συστήματος. Πρακτικά δηλαδή, τα εμβόλια κατά του καρκίνου αποτελούν όπως και τα κλασικά εμβόλια ένα μέσο εκπαίδευσης του ανθρώπινου ανοσοποιητικού συστήματος, με τη διαφορά ότι τώρα ο εχθρός είναι ήδη παρών (και όχι αναμενόμενος) και δεν είναι εξωγενής αλλά προέρχεται από τον ίδιο τον οργανισμό.

Ακριβώς αυτή η ενδογενής προέλευση των καρκινικών κυττάρων αποτελεί εξάλλου τον λόγο για τον οποίο το ανοσοποιητικό μας σύστημα δεν αντιδρά από μόνο του στα καρκινικά κύτταρα με την επιθυμητή σφοδρότητα. Ετσι, τα εμβόλια κατά το καρκίνου έρχονται είτε να πυροδοτήσουν είτε να ενισχύσουν την ανοσολογική αντίδραση. Πώς; Καθιστώντας προσιτά στα κατάλληλα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος χαρακτηριστικά μοριακά σημάδια των καρκινικών κυττάρων τα οποία δεν υπάρχουν στα φυσιολογικά κύτταρα και τα οποία στη γλώσσα των ερευνητών ονομάζονται «αντιγόνα».

Αντιγόνο: το κόκκινο πανί

Θα μπορούσε κανείς να παρομοιάσει τα αντιγόνα που περιέχονται  στα αντικαρκινικά εμβόλια με το κόκκινο πανί του ταυρομάχου το οποίο στοχεύει στο να εξαγριώσει τον ταύρο. (Εν προκειμένω, ο ταύρος είναι τα συγκεκριμένα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος.)  Αμερικανοί και γάλλοι ερευνητές σε άρθρο επισκόπησης το οποίο δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο 2022 στην επιστημονική επιθεώρηση «Nature Cancer» κατατάσσουν τα αντικαρκινικά εμβόλια σε 4 διακριτές κατηγορίες με βάση το αντιγόνο που περιέχουν, το πόσο ειδικό είναι αυτό αλλά και τον τρόπο που αυτό μετατρέπεται σε κόκκινο πανί για το ανοσοποιητικό σύστημα. Στην πραγματικότητα, τα τέσσερα αυτά διαφορετικά είδη εμβολίων αντανακλούν την πολυπλοκότητα της νόσου αλλά και το τι γνωρίζουμε ή δεν γνωρίζουμε για αυτήν.

Ετσι, μπορεί το αντιγόνο να είναι ανώνυμο, να είναι δηλαδή ένα τυχαίο μείγμα τμημάτων των καρκινικών κυττάρων τα οποία έχουν σκοτωθεί με ακτινοβολία ή/και χημειοθεραπεία και τα οποία, μέσω του εμβολιασμού, συστήνονται στα κατάλληλα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος (CD8 T κύτταρα), ή να είναι πολύ συγκεκριμένο. Σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση, αν το συγκεκριμένο αντιγόνο εντοπίζεται σε πολλούς ασθενείς με συγκεκριμένους τύπους καρκίνου το εμβόλιο θα μπορεί να είναι παρασκευασμένο από πριν και έτοιμο προς χορήγηση, αλλά θα μπορεί και να δημιουργείται ειδικά για τις ανάγκες του εκάστοτε ασθενούς.

Εξατομικευμένη ιατρική

Η δημιουργία θεραπειών κομμένων και ραμμένων στις ανάγκες του κάθε ασθενούς αποτελεί το όραμα της εξατομικευμένης ιατρικής, το οποίο αναζωπυρώθηκε στις αρχές του αιώνα που διανύουμε με την ολοκλήρωση της αποκρυπτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος. Ωστόσο, η υλοποίηση του οράματος αυτού έχει σκοντάψει σε πολλά πρακτικά ζητήματα, όπως προκύπτει και από το γεγονός ότι δεν υπάρχουν ακόμη πολλές εξατομικευμένες θεραπείες. Φαίνεται όμως ότι, τουλάχιστον για τα αντικαρκινικά εμβόλια, θα υπάρξουν σύντομα σημαντικές εξελίξεις. Η BioNTech δεν είναι η μόνη εταιρεία που αναπτύσσει αντικαρκινικά εμβόλια αξιοποιώντας την τεχνολογία mRNA. Το ίδιο κάνει και η Moderna, η Genentech αλλά και διάφορα Πανεπιστήμια ένθεν και ένθεν του Ατλαντικού αξιοποιώντας το γεγονός ότι η τεχνολογία mRNA παρέχει την δυνατότητα ταχείας εισαγωγής στα εμβόλια ενός κομμένου και ραμμένου στις ανάγκες των ασθενών αντιγόνου. Επιπροσθέτως, όπως αποδείχθηκε από τα δισεκατομμύρια των δόσεων που χορηγήθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας, πρόκειται για καλώς ανεκτά από τον ανθρώπινο οργανισμό εμβόλια. Φυσικά, μόνο τα αποτελέσματα των κλινικών δοκιμών μπορούν να δώσουν εμπεριστατωμένη απάντηση ως προς την αποτελεσματικότητά τους ενάντια στον καρκίνο.

Πάντως, είτε με τη συγκεκριμένη τεχνολογία είτε με άλλες παραδοσιακότερες, ο μεγάλος αριθμός κλινικών δοκιμών αντικαρκινικών εμβολίων που διενεργούνται αυτή τη στιγμή ανά τον κόσμο δείχνει, σύμφωνα με τους ειδήμονες, ότι βρισκόμαστε στην αυγή μιας νέας εποχής για την αντιμετώπιση της νόσου, στην οποία τα εμβόλια θα πρωταγωνιστήσουν.

Τα στοιχεία και οι ανισότητες

Οι ανισότητες στην αντιμετώπιση του καρκίνου συζητήθηκαν στο πλαίσιο του εφετινού ετήσιου συνεδρίου του Economist με τίτλο «Greece’s agenda to combat cancer», το οποίο πραγματοποιήθηκε την περασμένη Τρίτη 7 Μαρτίου. Πράγματι, οι ανισότητες, οι οποίες αντικατοπτρίζονται και στη θνησιμότητα από τη νόσο, είναι εμφανείς τόσο μεταξύ χωρών όσο και μεταξύ διαφορετικών ομάδων πολιτών κάθε χώρας. Ακολουθεί ένα απάνθισμα των στατιστικών που καταγράφουν τις ανισότητες:

– Ο καρκίνος παραμένει η δεύτερη αιτία θανάτου (μετά τα καρδιαγγειακά) στην ΕΕ. Σε αυτόν αποδίδεται το ένα τέταρτο των θανάτων ετησίως.

– Κατά 75% είναι μεγαλύτερη η θνησιμότητα των ανδρών από καρκίνο σε σχέση με τη θνησιμότητα των γυναικών, μια ανισότητα η οποία καταγράφεται σχεδόν σε όλες τις χώρες, αν και το χάσμα ανάμεσα στα δύο φύλα είναι μικρότερο στις χώρες με τα χαμηλότερα ποσοστά θνησιμότητας από τη νόσο.

– Δυόμισι φορές μεγαλύτερη είναι η θνησιμότητα των ανδρών χαμηλού μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου σε σχέση με τους συνομηλίκους τους υψηλότερου μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου. Γενικά, οι οικονομικοκοινωνικές ανισότητες αντικατοπτρίζονται σε όλο το φάσμα, από την πρόληψη και την πρόσβαση σε θεραπείες μέχρι τη θνησιμότητα.

– Η Ελλάδα, με 525 περιστατικά καρκίνου ανά 100.000 πληθυσμού, έχει ένα από τα μικρότερα ποσοστά καρκίνου στην ΕΕ, της οποίας ο μέσος όρος είναι 559 περιστατικά ανά 100.000 πληθυσμού.

– Οι θάνατοι από καρκίνο στη χώρα μας ανήλθαν για το 2019 στους 241 ανά 100.000 πληθυσμού. Είναι δηλαδή κατά τι λιγότεροι από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (247/100.000).

– Ως προς την πρόσβαση στις υπηρεσίας υγείας για τον καρκίνο, οι νησιωτικές και αγροτικές περιοχές της Ελλάδας υστερούν σε σχέση με τις αστικές περιοχές.

– Μόλις το 55% των κοριτσιών ηλικίας 11-18 ετών έχουν εμβολιαστεί ενάντια στον ΗPV στη χώρα μας, ποσοστό πολύ μικρότερο από τον στόχο του 90% που έχει θέσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) προκειμένου να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος εμφάνισης καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Το γεγονός αποδίδεται στην έλλειψη προγραμμάτων ενημέρωσης.

– Η χώρα μας δεν διαθέτει Εθνική Στρατηγική για τον Καρκίνο, πιθανότατα μια απόρροια της έλλειψης Αρχείου Καταγραφής Νεοπλασιών (κάτι που μας διαφοροποιεί σχεδόν από το σύνολο των χωρών της ΕΕ). Καθώς δεν συλλέγουμε συγκεντρωτικά δεδομένα και δεν πραγματοποιούμε επιδημιολογικές μελέτες για τη νόσο, δεν διαθέτουμε πολιτικές ειδικά σχεδιασμένες για την πρόληψη και αντιμετώπισή της.