«Πρώτη γλυπτική, από τον χειροπέλεκυ στην εικαστική διαμόρφωση της πέτρας». Αυτή ήταν μια εντυπωσιακή έκθεση στο Ντάλας του Τέξας το 2018. Εκθέματα από εκεί, μαζί με τα ευρήματα ελλήνων αρχαιολόγων που σκάβουν εδώ και μια δεκαετία στη δική μας Λέσβο, με ηλικία από 2,5 εκατομμύρια έως και 50.000 χρόνια πριν, εκτίθενται τώρα στο Μουσείο Μπενάκη. Το πρώτο ερώτημα, αναμενόμενο ίσως, είναι: Γλυπτική ξέρουμε ότι έκανε ο Homo sapiens, δηλαδή κάποιος σαν και εμάς που έζησε τα προηγούμενα μόλις 200 με 300 χιλιάδες χρόνια από σήμερα. Πριν από τότε ποιος συνέδεσε τη μορφή ενός εργαλείου με άλλα στοιχεία όπως είναι η εμφάνιση, η διάκριση για τον κατασκευαστή και η υπεροχή; Με ποια διαδικασία;
Την απάντηση προσπαθούν να δώσουν οι επιμελητές της έκθεσης Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ο Τόμας Γουίν (Τhomas Wynn), καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κολοράντο, μαζί με τον εικαστικό καλλιτέχνη Τόνι Μπερλάντ (Tony Berlant) μέσα από τα εκθέματα. Δηλαδή τα σπάνια παλαιολιθικά εργαλεία από το Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης, τη συλλογή του Τόνι Μπερλάντ (Κέντρο Γλυπτικής Νάσερ, Ντάλας) και από άλλα έγκριτα μουσεία.
Τριεδρικός χειροπέλεκυς από τη Λέσβο
Σφαίρες και… δάκρυα
Μιλώντας στο ΒΗΜΑ-Science η κυρία Γαλανίδου μας έβαλε στον πυρήνα των αναζητήσεων της έκθεσης λέγοντας: «Από τα αντικείμενα της έκθεσης τα πιο παλιά εργαλεία είναι ένας συγκλονιστικός χειροπέλεκυς από το Φαράγγι Ολντουβάι στην Τανζανία και ένα μεγάλο (σε μέγεθος μπάλας ποδοσφαίρου) σφαιροειδές από την Ουμπεϊντίγια του Ισραήλ. Ο χειροπέλεκυς είναι ένα κομμάτι λίθου, χωρίς ξύλινη λαβή, διαμορφωμένο έτσι ώστε στο ένα άκρο ο όγκος του να γεμίζει την παλάμη του χειριστή και το άλλο άκρο του να είναι όσο πιο αιχμηρό γίνεται. Και τα δύο δημιουργήθηκαν την περίοδο που αποκρυσταλλώνεται η παρουσία της φόρμας στην ιστορία της τεχνολογίας και αποτυπώνεται στην πέτρα (λίγο μετά το 1,5 εκατ. χρόνια)».
Η καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Νένα Γαλανίδου
Τα σχήματα της σφαίρας και του δακρύου είναι τα παλαιότερα στην ιστορία αυτή, που από απλή ιστορία της τεχνολογίας μεταμορφώνεται στη συνέχεια σε ιστορία της τέχνης. Από τα πρώτα εργαλεία, 3,3 εκατ. χρόνια μέχρι τους πρώτους συμμετρικούς χειροπελέκεις, θα περάσουν περίπου 1,7-1,8 εκατομμύρια χρόνια. Ολο αυτό το διάστημα οι πρόγονοί μας αρκούνταν σε μια κοφτερή ακμή ή σε μια αιχμηρή απόληξη. Δεν τους ενδιέφερε να επενδύσουν χρόνο ή κόπο στη μορφή των εργαλείων. Η έκθεση υποστηρίζει ότι η αισθητική αφύπνιση ανιχνεύεται στη δημιουργία της φόρμας και στον οπτικό της συμβολισμό και εγγράφεται στην αχελαία τεχνική παράδοση (από 1,7 εκατ. έως 300 χιλιάδες χρόνια πριν). Ο αχελαίος πολιτισμός πήρε την ονομασία του από την τοποθεσία Σεντ Ασέλ της Βόρειας Γαλλίας, όπου βρέθηκαν πολλά εργαλεία της παράδοσης αυτής κατά τον 19ο αιώνα. Και η πρώτη μεγάλης κλίμακας αχελαία θέση στον ελλαδικό χώρο έχει έρθει στο φως στα Ροδαφνίδια της Λέσβου.
Αυτός ο πολιτισμός αντιπροσωπεύει την πρώτη συστηματική παράδοση κατασκευής λίθινων εργαλείων από τον Homo erectus (Ορθιο Ανθρωπο) που δημιουργεί πρώτος τον χειροπέλεκυ. Το εργαλείο αυτό είχε σαφή χαρακτηριστικά, αμφιπρόσωπη και αμφίπλευρη λάξευση, συμμετρία κατά μήκος του κατακόρυφου άξονα και κατασκευαζόταν από θραύσματα ή κονδύλους χαλαζία, ίασπη, βασάλτη, τόφφου, οψιανού και πυριτόλιθου. Σε περιοχές όπου έλειπαν πετρώματα κατάλληλα για λάξευση χρησιμοποιήθηκαν και οστά ζώων ως πρώτη ύλη για την κατασκευή τους.
Πέλεκυς από τη Μαυριτανία
Εργαλείο πέντε αστέρων
Η τεχνική αυτή παράδοση αντικατοπτρίζει ένα άλμα στην ιστορία της ανθρώπινης εννόησης. Κατά την κυρία Γαλανίδου, «προϋποθέτει αφαιρετική σκέψη, προγραμματισμό, τεχνικές δεξιότητες, κάποιο είδος κοινωνικής οργάνωσης της ομάδας και μετάδοση της τεχνικής γνώσης μέσω μαθητείας ή μίμησης. Ολα αυτά φαίνεται να εμφανίζονται λίγο μετά την ανάδυση των πρώτων εκπροσώπων της δικής μας εξελικτικής γραμμής, του γένους Homo. Η εργαλειοθήκη της αχελαίας περιλαμβάνει μικρά και μεγάλα κοπτικά εργαλεία. Από αυτά, ο χειροπέλεκυς διατηρήθηκε για περίπου 1,5 εκατομμύριο χρόνια, ίσως και παραπάνω. Παρά τις παραλλαγές στο σχήμα, στην πρώτη ύλη, στον βαθμό εκλέπτυνσης, η βασική ιδέα του χειροπέλεκυ παραμένει αναλλοίωτη. Αυτό δείχνει ότι πρόκειται για ένα εξαιρετικά επιτυχημένο εργαλείο ως προς τη χρήση και τη λειτουργία. Οπότε δεν υπήρξε ανάγκη αντικατάστασής του. Προς αυτή την κατεύθυνση δείχνει και η συστηματοποίηση στην παραγωγή του. Λειτουργούσε ως προέκταση του χεριού, ήταν εργονομικό και πολυχρηστικό εργαλείο. Τέλος, ας μην ξεχνάμε ότι τα διανύσματα του χρόνου της Παλαιολιθικής Εποχής φαίνονται ασύλληπτα μεγάλα σε σχέση με τα σημερινά. Θέλω όμως να προσθέσω ότι χειροπελέκεις χρησιμοποιούν και οι Νεάντερταλ και οι Homo sapiens, για παράδειγμα σε θέσεις της Μεσολιθικής Εποχής, που ανακαλύφθηκαν σε σπήλαια κοντά στο Σανταντέρ της Βόρειας Ισπανίας. Δικαιωματικά μπορούμε να αποκαλέσουμε τον χειροπέλεκυ ένα από τα πιο πετυχημένα εργαλεία στην ιστορία της τεχνολογίας».
Δύο εντελώς αντίθετες απόψεις
Τα ζώα χρησιμοποιούν ως εργαλεία αντικείμενα που βρίσκουν στη φύση αυτούσια (π.χ. ένα κλαδί ή μια κροκάλα) χωρίς περαιτέρω επεξεργασία. Η ιστορία του πολιτισμού, που είναι συνυφασμένη με την ιστορία της τεχνολογίας ωστόσο, ξεκινά με τη σκόπιμη επέμβαση στην ύλη για την παραγωγή ενός εργαλείου. Παλαιότερα θεωρούσαμε ότι αυτό ήταν αποκλειστικός δείκτης για την ανθρωποποίηση και ήταν μοναδικότητα του γένους Homo. Αλλά μετά τα ηλικίας 3,3 εκατομμυρίων χρόνων ευρήματα στο Lomekwi3 της Κένυας, είναι πιθανόν να συνδέονται με Αυστραλοπιθήκους, γένος που ούτε καν φανταζόμασταν ότι μπορεί να δημιουργήσει εργαλεία.
Tο βότσαλο του Mακαπάνσχατ από τη Νότια Αφρική
Το αρχαιότερο έκθεμα στο Μουσείο Μπενάκη είναι το βότσαλο του Mακαπάνσχατ από τη Νότια Αφρική. Δεν είναι δουλεμένο αλλά έχει αποθησαυριστεί στο ενδιαίτημα Αυστραλοπιθήκων, ίσως για το ιδιαίτερο πέτρωμα, τον ίασπη, και γιατί σε αυτό μπορεί κάποιος να αναγνωρίσει μια μορφή. Δεν αποκλείεται η χειρονομία του να μαζέψει στη φωλιά του μια τόσο ξεχωριστή πέτρα να αποτελεί σημάδι επιδεικτικής συμπεριφοράς ενός Αυστραλοπίθηκου, όπως εκείνη της πτιλονορρυγχίδας (bowerbird), του πουλιού που φτιάχνει περίτεχνες, χρωματιστές κρεβατίνες για να προσελκύσει συντρόφους και να ζευγαρώσει. Παρόμοιες επιδεικτικές συμπεριφορές μπορούσαν να έχουν και πρόγονοί μας καθώς δημιουργούσαν συμμετρικούς ή γιγαντιαίους χειροπελέκεις.
Ας δούμε όμως τι γράφει και ο κ. Τόμας Γουίν, πρωτοπόρος της Γνωστικής Αρχαιολογίας, συνεπιμελητής αυτής της έκθεσης, σε πρόσφατη σχετικά εργασία του. Οταν κάνει τον διαχωρισμό ανάμεσα στην παλαιότερη άποψη που διακηρύσσει πως «ο εγκέφαλος δημιουργεί (=επινοεί) τα εργαλεία» και στη νεότερη που υποστηρίζουν και οι δυο επιμελητές, ότι «τα εργαλεία διαμορφώνουν τον εγκέφαλο» (δηλαδή με τη χρήση τους).
Στην πρώτη περίπτωση προτάθηκε το σχήμα «ο εγκέφαλος επινοεί εργαλεία, που αυτά επιδρούν στο περιβάλλον, αυτό επιδρά προκαλώντας τη λειτουργία της φυσικής επιλογής που συμβάλλει στο να επιβιώσουν τα εγκεφαλικά μεγαλύτερα και εξυπνότερα πλάσματα που θα φτιάξουν ακόμη καλύτερα εργαλεία» και ο κύκλος θα επαναληφθεί.
Η άλλη άποψη θέλει συμπεριφορές όπου με χειροπιαστά εργαλεία επιτυγχάνονται κάποια αποτελέσματα που προσλαμβάνονται θετικά από τον εγκέφαλο και τον ερεθίζουν ώστε να ευνοήσει νέες συμπεριφορές που θα αλλάξουν (προς το καλύτερο) και τη χρήση των εργαλείων.
Χειροπέλεκυς από τη Λέσβο
Αξιοσημείωτες παρατηρήσεις
Η έκθεση λοιπόν, πέρα από την προβολή κάποιων αξιοθαύμαστων σε λεπτότητα λαξεύσεων από προγόνους του ανθρώπινου είδους που διέθεταν μόνο τα γυμνά τους χέρια, άλλες πέτρες και τα βαριά κόκαλα του σκελετού κάποιων ζώων ή ένα κομμάτι ξύλο, θέλει να επισημάνει στους προσεκτικούς επισκέπτες και τρία άλλα στοιχεία. Οι αλλαγές στις φόρμες των εργαλείων έχουν ως αποτέλεσμα και αλλαγές σε εγκεφαλικές λειτουργίες. Είναι τα υλικά και οι ιδιότητές τους που τις επιβάλλουν και αυτές οι αλλαγές ολοκληρώνονται ανεπαίσθητα μέσα σε μακρό χρονικό διάστημα. Ομως το πιο εντυπωσιακό είναι πως δεν συνέβη αυτό μόνο στην εποχή του Homo sapiens, όπως εύκολα θα υπέθετε κάποιος, αλλά και σε πολύ αρχαιότερους προγόνους του!
Αυτό που ίσως σηματοδοτεί την πρόοδο από την πλευρά του Homo sapiens είναι η ικανότητα να μιλάει και να αναφέρεται (με αφηρημένο τρόπο) στην «υλικότητα» των εργαλείων χωρίς αυτά να τα έχει μπροστά του, να τα πιάνει ή να τα χειρίζεται. Αλλά και το θέμα αυτό η έκθεση «Οι απαρχές της γλυπτικής» μας προσκαλεί να το αναστοχαστούμε.
Πέτρινο περιστέρι. Αποδίδεται σε Νεάντερταλ
Αχελαία, η πιο δημιουργική περίοδος
Η δημιουργία κατά την Αχελαία Περίοδο συνδέεται με προγονικά είδη του ανθρώπου, τους Homo ergaster, Homo erectus και Homo heidelbergensis. Τα είδη αυτά έχουν μεγαλύτερους εγκεφάλους και ανατομικές και συμπεριφορικές προσαρμογές πιο προηγμένες σε σχέση με τους Αυστραλοπιθήκους. Η σύλληψη της συμμετρίας, η γεωμετρική σκέψη, η αφαίρεση, η συστηματοποίηση της τεχνικής πράξης για την επίτευξη της συμμετρίας καθώς και η μεταφορά της τεχνικής γνώσης είναι πολύπλοκες διανοητικές διεργασίες που για πρώτη φορά αποτυπώνονται στο εμβληματικό εργαλείο της αχελαίας, τον χειροπέλεκυ (και πάλι). Που όμως παύει να είναι μόνο λειτουργικό εργαλείο και γίνεται μέσο εξωτερίκευσης της σκέψης, όπως αναφέρεται σε κάποιο σημείο της έκθεσης. Επιτρέπει την επίδειξη δεξιοτήτων, μεταφέρει μηνύματα. Στη συμμετρία του ανιχνεύονται η γένεση της γεωμετρικής σκέψης, οι απαρχές του οπτικού συμβολισμού και η αισθητική αφύπνιση των ειδών αυτών.
Ιδιαίτερα συγκινητικά είναι τα εκθέματα όπου υπάρχουν επάνω στο λίθινο εργαλείο ασυνήθιστα «εγκλείσματα», όπως ένα απολιθωμένο σαλιγκάρι, ένα άλλο μικρό κρυσταλλικό «ελάττωμα», ακόμη και κάποιες οπές που δίνουν στο εργαλείο μια ιδιαίτερη υπόσταση και «ατομικότητα». Και αυτό ας το συνδέσουμε με την παρατήρηση πως από μια χρονική στιγμή και πέρα πιστεύεται πως οι πρόγονοι των προγόνων μας δεν τα πετούσαν αυτά μετά τη χρήση τους, αλλά τα κουβαλούσαν πλέον και ως προσωπικά τους αντικείμενα ή τα άφηναν να τους «αντιπροσωπεύουν» όταν οι ίδιοι απουσίαζαν! Εφτασαν μάλιστα να φτιάχνουν τόσο ογκώδη, άρα δύσχρηστα, λίθινα εργαλεία που είναι ν’ απορείς. Γιατί κάτι τέτοιο;
Το ερώτημα παραμένει ανοιχτό. Και είναι εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί με βεβαιότητα μια και βασιζόμαστε αποκλειστικά σε υλικά κατάλοιπα για την όποια ερμηνεία. Εν προκειμένω σε λίθινα εργαλεία. Μέσα από την έρευνα προκύπτουν διάφορες υποθέσεις εργασίας: Προσπάθεια διάκρισης μέσα στην ομάδα, μέσω της πρόκλησης οπτικής εντύπωσης; Επίδειξη των τεχνικών δεξιοτήτων; Απόδοση μιας προσωπικής ταυτότητας; Μια ακόμη εκδοχή συνδέει το εντυπωσιακό οπτικό αποτέλεσμα με την προσπάθεια προσέλκυσης συντρόφων, ενώ άλλη υπόθεση υποστηρίζει ότι τα εξαιρετικά αυτά αντικείμενα μπορεί απλώς να δημιουργήθηκαν για τη χαρά και την ικανοποίηση που προκαλεί στον δημιουργό η ίδια η αισθητική δημιουργία. Κάτι που το θεωρούσαμε γνώρισμα μόνον του Εμφρονος Ανθρώπου.
Οταν αποκαλύπτονταν τμήματα του πυθμένα στο Αιγαίο
Κάποτε, σε περιόδους παγετώνων, όταν οι όγκοι του θαλάσσιου νερού ελαττώνονταν, χαμήλωνε η στάθμη της θάλασσας και αποκαλύπτονταν τμήματα του πυθμένα στο Αιγαίο, διαμορφώνοντας γέφυρες που ένωναν τη Δυτική Ασία με τις χερσαίες εκτάσεις του Αιγαίου. Τότε, αρκετά από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου μετατρέπονταν σε ηπειρωτικές προεκτάσεις ή απολήξεις. Απολιθώματα πανίδας στα νησιά αυτά δείχνουν ότι περάσματα πληθυσμών ζώων από τη Δυτική Ασία προς το Αιγαίο συνέβαιναν μέσω των γεφυρών αυτών. Τουλάχιστον μια από όλες οδηγούσε και στη σημερινή Λέσβο. Οι ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της πρώιμης Παλαιολιθικής Περιόδου πιθανότατα ακολούθησαν τις ίδιες διαδρομές. Αρκετές χιλιάδες χρόνια αργότερα, στην περιοχή Ροδαφνιδίων της Λέσβου, που είναι μια υπαίθρια αρχαιολογική θέση δίπλα σε θερμές πηγές και στον εντυπωσιακό Κόλπο της Καλλονής, ήρθαν στην επιφάνεια λίθινα εργαλεία ύστερα από βαθιά άροση στο έδαφος ενός ελαιώνα. Αυτά άνοιξαν και τον δρόμο για τη συστηματική ανασκαφική διερεύνηση από το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ο αρχικός εντοπισμός και η χρονολογική τους αξιολόγηση έγινε από τον Χάρη Χαρίση, την Πασκάλ Ντουράντ και τον Μάκη Αξιώτη, που βρέθηκαν στην περιοχή για να καταγράψουν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός νερόμυλου του 19ου αιώνα!
Επίπονη και επίμονη αυτοψία
Μάλλον φυσιολογικά ύστερα από αυτό το συμβάν αναφύεται ένα ερώτημα. Πώς η σημερινή αρχαιολόγος, αναζητώντας εργαλεία θαμμένα επί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, επιλέγει τον τόπο όπου θα τα βρει; Διότι δεν έχει την εύνοια όπως συμβαίνει με άλλους συναδέλφους της, που κάποια ερείπια στην επιφάνεια υπαινίσσονται την αρχή τουλάχιστον μιας ανασκαφής.
Την εξήγηση μας τη δίνει άμεσα η κυρία Γαλανίδου, αφού στη Λέσβο έχει ήδη καταφέρει να εντοπίσει με επιτυχία κάποια σημεία: «H γεωλογία μιας περιοχής και οι διαθέσιμοι φυσικοί πόροι είναι πυξίδα και οδοδείκτης για την παλαιολιθική αρχαιολόγο στο πεδίο. Παραδοσιακά τα σπήλαια και οι καρστικές λεκάνες αποτελούν μια καλή επιλογή, που προσφέρει ορισμένες βεβαιότητες καθώς “παγιδεύουν” πρώιμες αποθέσεις και ευρήματα εντός τους. Ωστόσο ήδη από τη γένεση της παλαιολιθικής αρχαιολογίας τον 19ο αιώνα οι ποταμοχειμάρριες αποθέσεις υπήρξαν μια δεύτερη εξίσου σπουδαία πηγή παλαιολιθικών καταλοίπων, συχνά των πιο πρώιμων».
Η Λέσβος είναι μια εξαιρετική περίπτωση. Θεωρείται ότι ο πλούτος των φυσικών πόρων, συμπεριλαμβανομένων ποικίλων πηγών νερού (ποτάμια, υγρότοποι, παλαιολίμνη, θερμές πηγές), το ηφαιστειακό τοπίο με την πολύπλοκη τοπογραφία του και τα ηφαιστειακά πετρώματα κατάλληλα για λάξευση λίθινων εργαλείων λειτούργησαν ως πόλος έλξης για ζώα και ανθρωπίδες σε όλη τη διάρκεια της Πλειστοκαίνου.
Τα ευρήματα συσσωρεύονται χρόνο με τον χρόνο και στην έκθεση, που είναι η πρώτη μεγάλης κλίμακας έκθεση παλαιολιθικών ευρημάτων σε ελληνικό μουσείο, ο επισκέπτης τα βλέπει πλάι-πλάι με άλλα ευρήματα από εικονικές θέσεις της αχελαίας παράδοσης. Και το κυριότερο είναι πως η κυρία Γαλανίδου δηλώνει βέβαιη για την ύπαρξη ακόμη περισσότερων. Οπως μας είπε στο τέλος: «Θα αργήσω να φύγω από τη Λέσβο» – και τη γύρω περιοχή, θα λέγαμε, συμπληρώνοντας τα λόγια της.
Ιnfo: «Πρώτη γλυπτική»: Εκθεση στο Μουσείο Μπενάκη (Βασ. Σοφίας). Ξεναγήσεις από τη δρα Π. Τσακανίκου και την καθηγήτρια Ν. Γαλανίδου. Διαλέξεις δωρεάν κάθε Πέμπτη με διάφορους επιστήμονες-ομιλητές. Στην έκθεση συμμετέχουν: το Ινστιτούτο Ανθρώπινης Παλαιοντολογίας στο Παρίσι, το Μουσείο Προϊστορίας Ανω Γαλιλαίας και το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, το Μουσείο Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Προϊστορικής Ερευνας στο Τοταβέλ και το Μουσείο του Πανεπιστημίου του Βιτβάτερσραντ στη Νότια Αφρική.
