Γνωρίζετε ότι κάποια έντομα, πτηνά, ερπετά και ψάρια εμφανίζουν μορφές συνείδησης που τους επιτρέπουν να αισθάνονται πόνο, να βλέπουν όνειρα και να βιώνουν μετατραυματικό στρες; Αυτό υποστηρίζουν εκατοντάδες επιστήμονες που πριν από λίγους μήνες υπέγραψαν τη Διακήρυξη της Νέας Υόρκης για τη Συνείδηση των Ζώων (New York Declaration on Animal Consciousness) με στόχο την ευρεία αναγνώριση του φαινομένου. Απώτερος σκοπός τους είναι η ευαισθητοποίηση του κόσμου και η χάραξη πολιτικών για την προστασία και την ευημερία των όντων αυτών.
Οπως εξηγεί στο ΒΗΜΑ-Science η Κριστίν Αντριους, καθηγήτρια του Τμήματος Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο York του Τορόντο, πρόεδρος του τομέα έρευνας γύρω από τις νοητικές ικανότητες των ζώων στο ίδιο πανεπιστήμιο και μία από τις πρωτεργάτριες της Διακήρυξης, δεν υπάρχει ένας σαφής ορισμός της συνείδησης για τα ζώα, ωστόσο οι επιστήμονες μπορούν να προσδιορίσουν τα επίπεδά της. «Η συνείδηση δεν είναι σαν τη θερμότητα, δεν έχουμε ένα όργανο που να μπορεί να τη μετρήσει. Μπορούμε όμως να εξετάσουμε αν τα ζώα παρουσιάζουν τύπους ανθρώπινης συνείδησης, όπως η βίωση συναισθημάτων, ο πόνος, η ευχαρίστηση, η επίγνωση της θερμοκρασίας, η οπτική αναγνώριση κ.ά.».
Το μετατραυματικό στρες των μελισσών
Σύμφωνα με έρευνες των τελευταίων δεκαετιών, όλα τα παραπάνω αποτελούν χαρακτηριστικά της μέλισσας. Οπως μας λέει ο Λαρς Τσίτκα, καθηγητής Αισθητηριακής και Συμπεριφορικής Οικολογίας στο Πανεπιστήμιο Κουίν Μέρι του Λονδίνου που συνυπογράφει τη Διακήρυξη, οι ικανότητες των μικροσκοπικών αυτών πλασμάτων είναι εντυπωσιακές. «Αυτό που κάνουμε εμείς και άλλοι επιστήμονες είναι να συγκεντρώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία από πειράματα και διαφορετικές προσεγγίσεις, συμπεριλαμβανομένης της βιολογικής, της ψυχολογικής και της νευροφυσιολογικής, προκειμένου να κατανοήσουμε αν ένα έντομο ή ζώο βιώνει συναισθήματα και μπορεί να έχει συνείδηση».
Ο ίδιος και η ερευνητική του ομάδα πριν από 15 χρόνια προσπάθησαν να εξετάσουν το κατά πόσο οι μέλισσες μπορούν να αντιληφθούν την απειλή ενός θηρευτή τους, της αράχνης των λουλουδιών, γνωστής και ως καβουροαράχνης λόγω του χαρακτηριστικού τρόπου που κινείται. Οι πολύχρωμες αυτές αράχνες κάθονται στα λουλούδια και έχουν την ικανότητα να αλλάζουν χρώμα προκειμένου να ξεγελούν τα θηράματά τους, τους επικονιαστές.
«Εμείς μεταφέραμε αυτή την κατάσταση στο εργαστήριο χρησιμοποιώντας ρομποτικές καβουροαράχνες και επικεντρώσαμε την έρευνά μας στο κατά πόσο οι μέλισσες μπορούν να μάθουν να τις αναγνωρίζουν και να τις αποφεύγουν. Φυσικά τα κατάφεραν. Αλλά αυτό που μας προκάλεσε ιδιαίτερη έκπληξη ήταν το γεγονός ότι στη συνέχεια οι μέλισσες έκαναν πολλές λανθασμένες ανιχνεύσεις κινδύνου. Δηλαδή, παρατηρούσαν πολύ προσεκτικά ένα λουλούδι που ήταν απολύτως ασφαλές και στη συνέχεια το απέρριπταν τρομαγμένες, σαν να είχαν δει ένα φάντασμα ενώ δεν υπήρχε καμία απειλή θήρευσης στις συγκεκριμένες περιπτώσεις. Αυτό συνέβη ακόμη και 24 ώρες μετά τη δυσάρεστη εμπειρία του πειράματος. Αισθάνθηκαν δηλαδή απειλή ενθυμούμενες τι συνέβη στο κοντινό παρελθόν. Ηταν σα να είχαν βιώσει ένα είδος μετατραυματικού στρες».
Ο Τσίτκα και η ομάδα του συνέχισαν τα πειράματα προκειμένου να διαπιστώσουν εάν οι μέλισσες είναι αισιόδοξες ή απαισιόδοξες ανάλογα με τα εκάστοτε ερεθίσματα που λάμβαναν καθώς και το αν έχουν διάθεση για παιχνίδι όταν φαίνονται να απολαμβάνουν μια δραστηριότητα. Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα ήταν θετική. «Λαμβάνοντας όλα αυτά υπόψη, φαίνεται πράγματι πολύ πιθανό να υπάρχουν συναισθηματικές καταστάσεις στις μέλισσες» συμπληρώνει.
Η προσαρμοστικότητα των μυγών
Συνείδηση φαίνεται πως έχουν και οι μύγες, σύμφωνα με τον Μπρούνο βαν Σουίντερεν, καθηγητή Εξελικτικής και Πληθυσμιακής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κουίνσλαντ της Αυστραλίας. «Οι μύγες δίνουν προσοχή, μαθαίνουν, μετράνε, μπορούν να εφαρμόσουν πληροφορίες που απέκτησαν σε μια δεδομένη στιγμή καθώς και να κάνουν προβλέψεις. Δεν έχουν ανθρώπινη συνείδηση αλλά μια δική τους που έχει εξελιχθεί από λειτουργίες του εγκεφάλου που υπήρχαν ήδη στα πρώτα ζώα στον πλανήτη. Πρόκειται για προσαρμοστικές λειτουργίες, όπως η ανάγκη πρόβλεψης του τι πρόκειται να συμβεί όταν υπάρχει μετακίνηση σε νέα περιβάλλοντα και η συνεχής επικαιροποίηση των νοητικών τους μοντέλων με βάση την εμπειρία τους από την αντιμετώπιση απροσδόκητων γεγονότων» εξηγεί ο αυστραλός επιστήμονας.
Δεξιότητες φιδιών, πτηνών και ψαριών
Εκτός από τα έντομα, έρευνες έχουν δείξει πως κάποια φίδια, πτηνά και ψάρια έχουν συνείδηση του κόσμου γύρω τους και έχουν αναπτύξει κοινωνικές δεξιότητες. Οπως επισημαίνει ο Νόαμ Μίλερ, αναπληρωτής καθηγητής Βιολογίας και Ψυχολογίας και διευθυντής του εργαστηρίου για τη Συλλογική Νόηση στο Πανεπιστήμιο Γουίλφριντ Λοριέρ του Καναδά, οι δεντρογαλιές (Colubridae) κάνουν «φίλους», εκδηλώνοντας συγκεκριμένες προτιμήσεις σε ομοειδή άτομα και αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους στον καθρέφτη. «Τα κοράκια μπορούν να εκπαιδευτούν στο να μεταδίδουν ερεθίσματα που έχουν δει. Οι σουπιές θυμούνται λεπτομέρειες από συμβάντα του παρελθόντος, ενώ τα ψάρια ζέβρα είναι σε θέση να αγνοούν πληροφορίες που δεν τους είναι χρήσιμες».
Η γνώση στην υπηρεσία του περιβάλλοντος
Ο Νόαμ Μίλερ εκτιμά πως η γνώση γύρω από τις ικανότητες και τις μορφές συνείδησης των ζώων θα μας επιτρέψει να βελτιώνουμε συνεχώς τους τρόπους με τους οποίους τους συμπεριφερόμαστε και θα μας κάνουν πιο ευαίσθητους στην προστασία του περιβάλλοντος.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η άποψη του Λαρς Τσίτκα, ο οποίος πιστεύει πως όσο περισσότερα επιστημονικά δεδομένα υπάρχουν γύρω από το θέμα, τόσο καλύτερη θα είναι η ζωή των πλασμάτων γύρω μας.
«Είναι ενθαρρυντικό το γεγονός πως οι απόψεις έχουν αλλάξει τα τελευταία 30 χρόνια για πολλά ζώα. Μας δημιουργούν συναισθήματα σεβασμού όλες αυτές οι μορφές νοημοσύνης και συνείδησης που μέχρι πρότινος είχαν ξεφύγει από την προσοχή μας. Για εμένα οι έρευνες αυτές αποτελούν πηγή μεγάλης έμπνευσης και μου δημιουργούν μια ακόμη ισχυρότερη επιθυμία να προστατεύω το περιβάλλον» καταλήγει ο γερμανός επιστήμονας.
