Ως ένα «απέραντο εργαστήρι» περιγράφει ο καθηγητής Παθολογίας-Λοιμώξεων της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Σωτήρης Τσιόδρας τη φύση, αντιμετωπίζοντας ως νομοτελειακή την ανάδυση μιας επόμενης πανδημίας. Το ερώτημα δεν είναι το «εάν» αλλά το «πότε».

Στην αποκλειστική συνέντευξη που παραχωρεί στο «Βήμα» περίπου 4 χρόνια μετά το ξέσπασμα του SARS-CoV-2 και με αφορμή το 23ο Πανελλήνιο Συνέδριο Λοιμώξεων στέλνει ένα ηχηρό μήνυμα όταν λέει πως πρέπει «ως κοινωνία να δεσμευτούμε και να θεωρήσουμε την πρόληψη πανδημιών ως μια τόσο σημαντική πολιτική προτεραιότητα όσο και η αντιμετώπιση των πανδημιών».

Πρέπει να προετοιμαζόμαστε για την επόμενη πανδημία. Θα έρθει; Και πότε;

«Το ανθρώπινο γένος επιβιώνει στη Γη μας για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Η ζωή μας απειλείται από καθημερινούς κινδύνους που σχετίζονται με τα μικρόβια που θα μας μεταδοθούν με διάφορους τρόπους όπως με τον αέρα, ή με την τροφή και το νερό ή με την άμεση επαφή μεταξύ μας. Η ανθρωπότητα δοκιμάστηκε από τεράστιες επιδημίες στο παρελθόν όπως αυτές της ευλογιάς, της πανούκλας, της χολέρας και της γρίπης που εξαφανίστηκαν με τα εμβόλια και τα διαθέσιμα φάρμακα, με τους κανόνες υγιεινής, με το ασφαλές νερό. Η απάντηση σύμφωνα με τα πρόσφατα σχόλια του προέδρου του ΠΟΥ είναι όχι το εάν θα έρθει αλλά το πότε. Αρα ναι, πρέπει να προετοιμαζόμαστε, να έχουμε πλάνο απόκρισης, να έχουμε υποδομές που θα στηρίξουν την απόκριση».

Η συσσωρευμένη εμπειρία από την πανδημία της COVID-19 καθιστά τη διαχείριση της επόμενης υγειονομικής κρίσης ευκολότερη; Ή μήπως μπορεί να είναι σφοδρότερη και η αποκτηθείσα γνώση πεπερασμένη;

«Κατά την αντιμετώπιση μιας πανδημίας, οποιοσδήποτε επιστήμονας ταπεινώνεται μπροστά στη δύναμη ενός απειροελάχιστου μικροοργανισμού. Στα αρχικά χρόνια της COVID αποκτήθηκε αρκετή εμπειρία στο πεδίο, που ήταν ανύπαρκτη για τέτοιο μέγεθος απειλής τα τελευταία 100 έτη. Δεν πρέπει να χάσουμε την ευκαιρία για ενσωμάτωση της εμπειρίας που αποκτήθηκε σε ολοκληρωμένα σχέδια απόκρισης. Οπως οι σύγχρονες τεχνολογίες επόμενης γενιάς,  όπως για παράδειγμα αυτές που αφορούν την εργαστηριακή διάγνωση, την παρασκευή φαρμάκων και εμβολίων, την ποιότητα του εισπνεόμενου αέρα, και η ενσωμάτωσή τους στο περιβάλλον μας θα διευκολύνει την επόμενη διαχείριση μιας παρόμοιας κρίσης. Για παράδειγμα, προβλέπω πως τεχνολογίες καθαρισμού του αέρα σε εσωτερικούς χώρους θα αλλάξουν το περιβάλλον εργασίας και είναι καταλυτικές στο μέλλον για την πρόληψη μετάδοσης αερογενών νοσημάτων. Μιλάω όχι μόνο για καλύτερο αερισμό και φίλτρα αλλά για λάμπες που θα εκπέμπουν φως ειδικού μήκους κύματος που θα εξουδετερώνει τα παθογόνα όπως οι ιοί του κοινού κρυολογήματος ή τον ιό της ιλαράς. Πρέπει όμως ως κοινωνία να δεσμευτούμε και να θεωρήσουμε την πρόληψη πανδημιών ως μια τόσο σημαντική πολιτική προτεραιότητα όσο και η αντιμετώπιση των πανδημιών».

Η επιστημονική κοινότητα εστιάζει στη γρίπη των πτηνών. Πόσο πιθανόν είναι να μεταπηδήσει ο ιός Η5Ν1 στον άνθρωπο και ποιοι είναι οι εκτιμώμενοι κίνδυνοι;

«Η φυσική δεξαμενή των ιών γρίπης Α που μπορούν να γίνουν αίτιο ανθρώπινης πανδημίας είναι τα υδρόβια άγρια πτηνά. Τον τελευταίο καιρό γίνεται πάλι αρκετός λόγος για τη δυναμική ιών Α/Η5 όπως ο ιός ΑΗ5Ν1 και Α/Η7 επειδή καταγράφηκαν σημαντικές επιδημίες σε άγρια πτηνά αλλά και οικόσιτα πουλερικά που μπορούν να ζουν στην αυλή μας. Περισσότερα από 50 εκατομμύρια πτηνά μολύνθηκαν στην επιδημία του 2021-2022. Παρά την τεράστια αυτή εξάπλωση η οποία οδήγησε ακολούθως σε χιλιάδες εκθέσεις ανθρώπων στον ιό, μόνο σποραδικές ανθρώπινες περιπτώσεις της νόσου καταγράφηκαν μετά από έκθεση σε μολυσμένα πουλερικά. Νομίζω 25 χρόνια περιμένουμε αυτή την εκτροπή σε ένα πιο μεταδοτικό στέλεχος γρίπης και δεν έχει συμβεί στο απέραντο εργαστήρι της φύσης. Αντίθετα μας προέκυψε ο νέος κορωνοϊός. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν πρέπει να είμαστε έτοιμοι. Τα σπάνια γεγονότα μετάδοσης πρέπει να εντοπίζονται το συντομότερο δυνατό για την υλοποίηση δημόσιων υγειονομικών μέτρων, για τη διερεύνηση ενδεχόμενης αλλαγής του ιού και μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο».

Κοιτάζοντας κανείς τον παγκόσμιο χάρτη μπορεί να χαρτογραφήσει τους κινδύνους από τον Βορρά και από τον Νότο; Οι απειλές αυτές μας αφορούν όλους;

«Η αλλαγή στις κλιματικές συνθήκες αλλάζει την παγκόσμια γεωγραφία της κατανομής των λοιμώξεων και των αναδυόμενων απειλών. Ασθένειες όπως η νόσος από τον ιό του Δ. Νείλου επηρεάζουν πλέον άλογα, πτηνά και ανθρώπους σε περιοχές στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη και τροπικές ασθένειες όπως ο δάγκειος εμφανίζονται σε βορειότερα κλίματα με μικρο-επιδημίες πέρυσι σε ευρωπαϊκές περιοχές και χώρες του Νότου όπως η Ρώμη στην  Ιταλία, η Καταλωνία στην Ισπανία και 7 διαφορετικές περιοχές στη Γαλλία. Κουνούπια όπως τα είδη τίγρη (Aedes albopictus) είναι πλέον ενδημικά στην Ευρώπη και τεράστιες επιδημίες δαγκείου είναι μια ορατή απειλή για το προσεχές μέλλον. Η ανθρωπότητα είδε πάνω από 500.000 περιπτώσεις δαγκείου μόνο τον Ιανουάριο του 2024 και στη Βραζιλία πλέον εμβολιάζουν παιδάκια 10 και 11 ετών λόγω της τεράστιας αύξησης των περιπτώσεων. Γενετικές μέθοδοι παρέμβασης στους πληθυσμούς των κουνουπιών υλοποιούνται στις χώρες με τις υψηλότερες καταγραφές αλλά και στη γειτονική μας Κύπρο που είδε την απειλητική εγκατάσταση του κουνουπιού Aedes Aegypti σαν μια ευκαιρία χρήσης της νεότερης τεχνολογίας για στείρωση των αρσενικών κουνουπιών και μείωση του πληθυσμού ενός κουνουπιού που μπορεί να μεταδώσει ακόμη και κίτρινο πυρετό αν αφεθεί ανεξέλεγκτο. Η ανθρωπότητα είναι πλέον ένα παγκόσμιο χωριό. Η πάλη με τα τροπικά νοσήματα θα είναι επιτυχημένη με τα σύγχρονα επιστημονικά όπλα».

Οι αναπνευστικοί ιοί βρίσκονται τα τελευταία χρόνια στο επίκεντρο αλλά προστίθενται στη λίστα και… ξεχασμένοι. Ποιος ο ρόλος της πρόληψης;

«Η ηθελημένη παραπληροφόρηση νομίζω πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν εγκληματική ενέργεια. Η πτώση της εμπιστοσύνης στους εμβολιασμούς ήταν ένα από τα κακά παρατράγουδα της πρόσφατης πανδημίας και έχει οδηγήσει σε αναζωπύρωση εξαφανισμένων νοσημάτων όπως ο κοκίτης, η ιλαρά και η διφθερίτιδα. Νοσήματα όπως η ιλαρά που χάρη στα εμβόλια είχαν υποχωρήσει έως και κατά 99% ή και περισσότερο στον σύγχρονο ανεπτυγμένο κόσμο. Κατά την περίοδο 2000-2022 σύμφωνα με τελευταίες εκτιμήσεις του 2023 σώθηκαν περίπου 57 εκατομμύρια σε όλο τον κόσμο μόνο από το εμβόλιο της ιλαράς. Η εμπιστοσύνη σε καθοριστικά μέτρα πρόληψης όπως τα εμβόλια είναι τόσο σημαντική όσο το καθαρό νερό, τα καθαρά χέρια και η χρήση μιας απλής τουαλέτας – περισσότεροι από 1 δισ. άνθρωποι δεν έχουν τουαλέτα στο σπίτι τους. Είναι χρέος όλων μας να εμπιστευθούμε την επιστήμη η οποία είναι οδηγός μας στην τεράστια πρόκληση της πρόληψης επερχόμενων πανδημιών τον 21ο αιώνα. Νομίζω η συγκυρία είναι ιστορική και η δυναμική θετική ώστε να αντιμετωπίσουμε σημαντικές αλλαγές γύρω μας που είναι καθοριστικές στην πάλη μας απέναντι στα λοιμώδη νοσήματα, στο πλαίσιο της ενιαίας υγείας μιας ολιστικής προσέγγισης».