Προϊόν της εσωτερικής μετανάστευσης από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας στην Κωνσταντινούπολη, ο Ερντογάν μεγάλωσε στην περιοχή του Κασίμπασα. Και μπορεί η περιοχή αυτή να μην ήταν αντίστοιχη φαβέλας αλλά ήταν μια φτωχή γειτονιά δίπλα σε πλούσιες συνοικίες της Κωνσταντινούπολης όπου εσωτερικοί μετανάστες εγκαταστάθηκαν αναζητώντας μια καλύτερη τύχη.
Σε μια πόλη που η γειτονιά καθορίζει τον τρόπο και το ύφος με τον οποίο γίνεσαι αντιληπτός από τον «άλλον», είναι εμφανές ότι ο Ερντογάν βίωσε την απόλυτη περιφρόνηση από τους αστούς κεμαλιστές. Ο τρόπος με τον οποίο καταδίωξε, βασάνισε και εκτόπισε από τις θέσεις τους, μέλη της στρατο-γραφειοκρατίας, των πανεπιστημίων και του δικαστικού σώματος για «συμμετοχή» στο πραξικόπημα του Ιουλίου του 2016, είναι απόδειξη των έντονων αρνητικών συναισθημάτων που έτρεφε γι’ αυτούς.
Ποτέ δεν έκρυψε την ταύτισή του με την κοινωνική τάξη των κοινωνικά ταπεινωμένων, των οικονομικά ασθενέστερων, των εκπαιδευτικά κατώτερων, των «Μαύρων» Τούρκων που όμως ποτέ δεν έπαψαν να είναι θρησκευόμενοι και ηθικοί
Ο Ταγίπ, οι «Μαύροι» και οι «Λευκοί» Τούρκοι
Αλλωστε, στις ομιλίες του, είτε ως πρωθυπουργός είτε ως πρόεδρος της χώρας, ποτέ δεν έκρυψε την ταύτισή του με την κοινωνική τάξη των κοινωνικά ταπεινωμένων, των οικονομικά ασθενέστερων, των εκπαιδευτικά κατώτερων, των «Μαύρων» Τούρκων που όμως ποτέ δεν έπαψαν να είναι θρησκευόμενοι και ηθικοί. «Σύμφωνα με αυτούς [την κεμαλική ελίτ]», τονίζει ο Ερντογάν κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων για το Πάρκο Γκεζί το 2013, «δεν καταλαβαίνουμε την πολιτική. Σύμφωνα με αυτούς δεν καταλαβαίνουμε την τέχνη, το θέατρο, τον κινηματογράφο και την ποίηση. Σύμφωνα με αυτούς είμαστε αμόρφωτοι, ανίδεοι… που σημαίνει ότι είμαστε μια ομάδα από νέγρους… Σε αυτή τη χώρα υπάρχουν Μαύροι Τούρκοι και Λευκοί Τούρκοι. Ο αδελφός σου ο Ταγίπ ανήκει στους Μαύρους Τούρκους».
Στοιχεία από την κουλτούρα των καπανταήδων
Η στάση όμως αυτή του τούρκου προέδρου δείχνει ότι του προσέφερε πολιτικά το πλεονέκτημα να αποδώσει με φυσικότητα τον πεισματάρη, ηθικό, επιθετικό και ασυμβίβαστο χαρακτήρα του ως παρόμοιο/αντίστοιχο αυτού των κοινωνικών τάξεων και οικογενειών που αντιπροσωπεύει και με τον τρόπο αυτόν να διατηρεί και ενδυναμώνει την κουλτούρα του Πατριάρχη-Αυταρχικού Αρχηγού.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2014, κατά τη διάρκεια των κατηγοριών που διατύπωνε η αντιπολίτευση για εμπλοκή της οικογένειας του Ερντογάν σε κυκλώματα διαφθοράς, ο τούρκος πρόεδρος όχι μόνο δεν καταδέχθηκε να απαντήσει στις κατηγορίες αλλά χρησιμοποιώντας στοιχεία από την κουλτούρα των καπανταήδων (kabadayi), ερώτησε τους κατηγόρους του ποιοι είναι αυτοί που θέτουν αυτά τα ερωτήματα καθώς αυτός και η κοινωνική τάξη που αντιπροσωπεύει είναι ο λαός, είναι το πραγματικό έθνος (Biz halkiz, Siz kimsiniz?).
Η κουλτούρα των καπανταήδων, που εκφράζει τον προστάτη της γειτονιάς, της κοινότητας και της «αγνότητας» των γυναικών από εξωτερικές απειλές, έχει αυταρχικό, πατριαρχικό χαρακτήρα που του επιτρέπει να διαδραματίζει τον ρόλο να ομιλεί εκ μέρους όλων αυτών που προστατεύει. Γι’ αυτό και όταν ο Ερντογάν καλείται να διαχειριστεί τους διαμαρτυρομένους για το Πάρκο Γκεζί, διερωτάται: «Τι προσδοκούν [οι διαδηλωτές] από εμένα, ότι θα πέσω στα γόνατα και θα παρακαλέσω κάποιους περιπλανώμενους να σταματήσουν τις διαδηλώσεις;… Ο Ταγίπ Ερντογάν είναι σκληρός [άντρας] και αυτό δεν αλλάζει».
Ο χαρακτήρας του μαζλούμ και η επιρροή στις τάξεις
Αν και ο χαρακτήρας του καπάνταη γοητεύει ιδιαίτερα τον τούρκο πρόεδρο και τον ωθεί να πιστεύει ότι έχει το δικαίωμα να προβάλλει και να επιβάλλει συγκεκριμένες απόψεις και συμπεριφορές, ο χαρακτήρας του μαζλούμ (mazlum), από την άλλη, τον κάνει να πιστεύει ότι είναι από τους κοινωνικά και πολιτικά αδικημένους, από αυτούς που δεν έχουν λάβει ποτέ από τους «άλλους» (κεμαλιστές, Δυτικούς, Ισραηλινούς, κ.λπ.) είτε τον σεβασμό είτε την ανταμοιβή που πραγματικά αξίζουν. Η απήχηση του συγκεκριμένου προτύπου που προβάλλει ο Ερντογάν στις λαϊκές μάζες δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί. Στη μελέτη που πραγματοποίησαν οι Ozbay and Soybakis, πολλοί ήταν οι άντρες που ασπάστηκαν τις θέσεις του να μην καπνίζουν, να μην πίνουν αλκοόλ, να παντρευτούν νωρίς στη ζωή τους με σύζυγο που θα έχουν εγκρίνει οι γονείς των, να κάνουν τουλάχιστον τρία παιδιά και να τα διδάξουν σε αυτά τις αρχές και την ηθική του Ισλάμ. Η τοποθέτηση ενός εξ αυτών, του Bilal, ότι «η πολλή ελευθερία κάνει κακό και στην οικογένεια και στο κράτος. Ολοι πρέπει να γνωρίζουν τη θέση τους [και τα όρια αυτής]» είναι χαρακτηριστική των αντιλήψεων που κυριαρχούν όχι μόνο μεταξύ των οπαδών του ΑΚΡ αλλά και Κούρδων και οπαδών του ακραίου εθνικιστικού κόμματος. Και αν σκεφτεί κανείς ότι η έρευνα έγινε σε αστικές περιοχές, μπορεί να φανταστεί κανείς την επιρροή της ερντογανικής κουλτούρας στην αγρο-κτηνοτροφική ενδοχώρα.
Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις και οι απειλητικές δηλώσεις
Η εμπλοκή της Τουρκίας σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Λιβύη, στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, στο βόρειο Ιράκ και στη βόρεια Συρία καθώς και οι με αύξοντα αριθμό απειλητικές δηλώσεις έναντι μιας «συμμαχικής» χώρας όπως η Ελλάδα, δεν αποτελούν απλά μια σειρά από «παράλογες» ενέργειες του τούρκου προέδρου και του κλειστού κύκλου των συνεργατών του. Η αντίληψη ότι η Τουρκία και οι Τούρκοι έχουν αδικηθεί κατάφωρα και συνεχίζουν να υφίστανται την αδικία από τις συμπεριφορές των γειτονικών κρατών αλλά και των μεγάλων δυτικών δυνάμεων, αποτελεί προϊόν μιας βαθιά ριζωμένης ιστορικής αντίληψης τόσο της στρατο-γραφειοκρατικής τάξης και των παραδοσιακών κατοίκων και εργατών στον πρωτογενή τομέα όσο και των ισλαμικών παραγόντων του δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα. Η υιοθέτηση του ρόλου του καπάνταη στον τομέα των διεθνών σχέσεων μπορεί να ανταποκρίνεται στο αίσθημα της «απόδοσης δικαιοσύνης» στο εσωτερικό της χώρας, τηρουμένων και των συνθηκών της οικονομικής δυσπραγίας, ωστόσο είναι βέβαιο ότι θα αυξήσει το επίπεδο της «ανασφάλειας» στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου κατά την επόμενη διετία. Και το ερώτημα που θα αναδυθεί επιτακτικά μετά και από τις επικείμενες εκλογές στην Τουρκία είναι κατά πόσο αυτός ο προσανατολισμός της εξωτερικής και στρατιωτικής της πολιτικής μπορεί να αντιστραφεί μόνο με ειρηνικά μέσα.
Ο κ. Γεράσιμος Ν. Καραμπελιάς είναι καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών.
