Η μελέτη των θεσμών χαρακτηρίζει το σύνολο του έργου του Νίκου Αλιβιζάτου. Τα τελευταία όμως χρόνια παρατηρεί κανείς μια διακριτή στροφή προς τα πρόσωπα. Πρόσωπα σε σχέση με τους θεσμούς, βέβαια, όπως συμβαίνει στο βιβλίο του που κυκλοφορεί την επόμενη Τρίτη 26/11 με τίτλο Οι αρχιτέκτονες του πολιτεύματος (εκδ. Μεταίχμιο). Εδώ η καίρια συνταγματική συμβολή των Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, Χαρίλαου Τρικούπη, Ελευθέριου Βενιζέλου, Κωνσταντίνου Καραμανλή (αλλά εμβόλιμα και άλλων προσωπικοτήτων) αναδεικνύεται σε μια συναρπαστική πορεία δύο αιώνων, καθοριστικών καμπών και διεθνών επιδράσεων.
Το βιβλίο πηγάζει από προβληματισμό που προέκυψε κατά την κρίση των μνημονίων. Η επικαιρότητα οδηγεί στη διαρκή αναψηλάφηση;
«»Αναψηλάφηση» σημαίνει τη διατύπωση διαφορετικών ερωτημάτων. Από την εποχή των μνημονίων και μετά περισσότερο εστιάζω στα πρόσωπα και λιγότερο στο αντικείμενο εργασίας μιας ολόκληρης ζωής, τους θεσμούς. Η κομβικότητα των θεσμών δεν αμφισβητείται. Μπορεί από την αλλαγή ενός άρθρου του Συντάγματος να αλλάξει τελείως η πολιτική ζωή μιας χώρας. Η επίδραση ενός συγκεκριμένου προσώπου, όμως, μπορεί να αποβεί εξίσου καθοριστικός παράγοντας. Δείτε το παράδειγμα του στρατηγού Ντε Γκωλ ο οποίος έσωσε την τιμή της Γαλλίας με την περίφημη ομιλία του το 1940 και τη δημοκρατία το 1958 με την ανάληψη της ηγεσίας. Είναι τόσο έντονη η σφραγίδα της προσωπικότητάς του ώστε μπαίνει κανείς στον πειρασμό να πει ότι στη συγκεκριμένη περίσταση οι θεσμοί είναι δευτερεύοντες. Ας σκεφτούμε, επίσης, τον Φράνκλιν Ρούζβελτ που συνιστά τη δημοκρατική απάντηση στην κρίση του 1929. Καταλυτική είναι η συμβολή του Κωνσταντίνου Καραμανλή στη Μεταπολίτευση».
Στη μείζονα συνεισφορά του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου θα πρέπει να προσμετρηθεί και ο συνταγματικός προσανατολισμός προς το βρετανικό κοινοβουλευτικό πρότυπο;
«Η καθιερωμένη διδασκαλία είναι ότι στην αρχή εμπνευστήκαμε από τα συντάγματα της Γαλλικής Επανάστασης. Εχει προηγηθεί το Σύνταγμα του Ρήγα, άλλωστε. Θεωρώ ότι οι παρόμοιες προβλέψεις στο πρώτο Σύνταγμα της Ελληνικής Επανάστασης αποτελούν τέχνασμα του Μαυροκορδάτου προκειμένου να κερδίσει την υποστήριξη των προεστών, όχι ομολογία ότι αυτό είναι το σωστό πολίτευμα. Αν θυμάστε, μόλις του δόθηκε η δυνατότητα με την αρχική επιλογή του Λεοπόλδου το 1830 έγραψε Σύνταγμα συνταγματικής μοναρχίας, αγγλικού πολιτεύματος, δηλαδή. Αυτό ήταν το πολίτευμα που είχε στο μυαλό του γιατί γνώριζε ότι στην τότε Ευρώπη δεν θα γινόταν αποδεκτό κάτι άλλο. Εξ ου και το Σύνταγμα του 1844, η δικαίωση του Μαυροκορδάτου, προβλέπει βασιλιά με περιορισμένες εξουσίες. Το ένα σκέλος της εφαρμογής βρετανικού τύπου κοινοβουλευτικού πολιτεύματος είναι λοιπόν αυτό. Το άλλο είναι εκείνο για το οποίο είναι υπεύθυνος ο Χαρίλαος Τρικούπης: η ήπια καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού χωρίς ρητούς, ανελαστικούς κανόνες».
Η προσφορά του Ελευθέριου Βενιζέλου συνοψίζεται στη στερέωση της δικαστικής εξουσίας;
«Η συμβολή του Ελευθέριου Βενιζέλου στο ζήτημα της δικαστικής εξουσίας πράγματι δεν τονίζεται όσο πρέπει. Ισως γιατί λόγω του Διχασμού η μεταχείριση των δικαστών υπήρξε ατυχής. Οι πολύ σημαντικές διατάξεις του 1911 και η ίδρυση του Συμβουλίου της Επικρατείας επισκιάζονται από τις καρατομήσεις των φιλοβασιλικών δικαστών το 1917 και την, ουσιαστικά, βενιζελική δικτατορία της περιόδου 1917-1920. Οι ρυθμίσεις του όμως υπήρξαν πρωτοποριακές».
Παρεμπιπτόντως, πλην Βενιζέλου, οι αρχιτέκτονες δεν είναι οι δημοφιλείς, οι χαρισματικοί ηγέτες της εποχής τους…
«Το κλασικό παράδειγμα σύγκρισης δημοτικότητας θα έλεγα ότι είναι μεταξύ Ανδρέα Παπανδρέου και Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ο Ανδρέας Παπανδρέου είναι πολύ πιο δημοφιλής. Γιατί; Να το πούμε ευθέως, είναι πολύ πιο έντονο το λαϊκιστικό στοιχείο. Ισχύει όμως και για εκείνον μια πολύ ωραία λέξη του Αλέξανδρου Σβώλου για τον Ελευθέριο Βενιζέλο: «εγκοίτωσε», είπε, μια ακαθόριστη μεταρρυθμιστική κίνηση σε αναθεώρηση του Συντάγματος. Ο Ανδρέας Παπανδρέου «εγκοίτωσε» έναν ακαθόριστο λόγο περί λαού σε μία κοινοβουλευτική πορεία. Και το ίδιο έκανε και ο Αλέξης Τσίπρας, «εγκοίτωσε» τη διάχυτη αγανάκτηση».
Η «βαθεία τομή» του Κωνσταντίνου Καραμανλή υλοποιήθηκε πρακτικά το 1974 ως «νέα εκτελεστική εξουσία», σημειώνετε. Αρκούσε, όμως, όπως υποστηρίχθηκε από τον ίδιο, για να αποφευχθεί η δικτατορία του 1967;
«Ο ίδιος το έχει πει επανειλημμένα. Νομίζω ότι ήταν μια τάση αυτοδικαίωσης. Κοιτάξτε, οι ρίζες του παρακράτους ήταν βαθιές και δεν θα μπορούσε να τις ελέγξει. Εχω την εντύπωση ότι όταν το έλεγε αυτό είχε κατά νου το γαλλικό προηγούμενο του Σαρλ ντε Γκωλ ο οποίος δημιούργησε ένα Σύνταγμα για τον εαυτό του – δηλαδή, ο Καραμανλής είχε στο μυαλό του ένα ημιπροεδρικό πολίτευμα και έτσι εννοούσε ότι η «βαθεία τομή» θα είχε αποτρέψει τη δικτατορία. Πιστεύω, παρεμπιπτόντως, ότι από τους τέσσερις αρχιτέκτονες του πολιτεύματος το πιο αυθεντικό ταλέντο ήταν εκείνος, γιατί ξεκίνησε πιο χαμηλά απ’ όλους. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ανήκε σε πριγκιπική οικογένεια, ο Χαρίλαος Τρικούπης ήταν γιος του Σπυρίδωνα, ακόμη και ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε τη δυνατότητα να μάθει γαλλικά από τα παιδικά του χρόνια, κάτι διόλου αυτονόητο τότε».
Προκύπτει συνολική συνταγματική κατεύθυνση από την πρόσθεση του έργου των τεσσάρων;
«Είναι αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «ο συνταγματισμός της νεωτερικότητας». Σύνταγμα, πλειοψηφικός κοινοβουλευτισμός, πολίτευμα ανοικτό στον κρατικό παρεμβατισμό αλλά και στον νεοφιλελευθερισμό, ανάλογα με την εκάστοτε πλειοψηφία, με σεβασμό των ελευθεριών και ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Το κρίσιμο ερώτημα που τίθεται εδώ όμως έχει να κάνει με το σήμερα: μήπως με την εκλογή Τραμπ και την άνοδο της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη έχουμε μπει σε μια άλλη περίοδο; Θέλω να πιστεύω ότι, σε αντίθεση με άλλες εποχές, τον Μεσοπόλεμο, για παράδειγμα, δεν θα υπάρξει οπισθοδρόμηση. Γιατί τα θεμελιώδη στοιχεία του πολιτεύματος είναι βαθιά ριζωμένα. Θέλω να πιστεύω ότι τα 80 χρόνια που μεσολαβούν από την Απελευθέρωση στην Ευρώπη, από τη Μεταπολίτευση σε εμάς, είναι οι ρίζες μιας κανονικότητας που δύσκολα θα ανατραπεί».
Παρά την ανθεκτικότητα και την ευελιξία την οποία και υπογραμμίζετε, το σημερινό Σύνταγμα έχει ελλείμματα;
«Το έλλειμμα του Συντάγματός μας είναι τα θεσμικά αντίβαρα. Υπάρχει από παλιά σε εμάς η άποψη ότι η πλειοψηφία κυριαρχεί. Αν έχεις 151 ψήφους, τα έχεις όλα. Τι είδους θεσμικά αντίβαρα θα χρειαζόμασταν; Προσωπικά, θα ξεκινούσα από τη Δικαιοσύνη. Πρώτον, η ηγεσία της να μη διορίζεται από την εκάστοτε κυβέρνηση. Παλαιότερα, είχαμε προτείνει σε συνεργασία με τον Στέφανο Μάνο να προκρίνει η Βουλή, όχι με αυξημένη πλειοψηφία γιατί στην Ελλάδα όπως έδειξε η περίπτωση των ανεξάρτητων αρχών δεν είναι εύκολο να υπάρξει, τρία πρόσωπα, δύο από τη συμπολίτευση, ένα από την αντιπολίτευση, στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και να επιλέγει εκείνος. Δεύτερον, το ζήτημα της απαγγελίας κατηγορίας σύμφωνα με τον νόμο περί ευθύνης υπουργών που ως αρμοδιότητα ανήκει κατά το άρθρο 86 μόνο στη Βουλή. Γιατί μόνο στη Βουλή και όχι στη δικαστική εξουσία; Δεν μιλάμε προφανώς για έναν εισαγγελέα. Θα μπορούσε όμως να εμπίπτει στη δικαιοδοσία της Εισαγγελίας του Αρείου Πάγου. Και μια τρίτη πρόταση: ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας θα μπορούσε να αναπέμπει νομοσχέδια που κρίνει αντισυνταγματικά όχι στη Βουλή, αλλά στο Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο, κατά το μοντέλο της Ιρλανδίας».
