Τα μυστικά του τριγώνου ΗΠΑ – Ελλάδας – Τουρκίας

Στις 29 Ιουλίου δημοσιεύθηκε στην αμερικανική ιστοσελίδα War on the Rocks (η οποία θεωρείται από τις πλέον έγκριτες σε αμυντικά και στρατιωτικά ζητήματα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού) μια ανάλυση που, εν μέσω και θέρους, διέφυγε την ευρύτερη προσοχή. Το περιεχόμενό της όμως αρκεί για να προκαλέσει σοβαρότατο ενδιαφέρον σε σχέση με το μέλλον των ελληνοαμερικανικών (αλλά και των κυπροαμερικανικών) σχέσεων. Με τίτλο «At the Seam of Three Regions: The Case for More Basing and Access in Greece and Cyprus» (στα ελληνικά θα μπορούσε να αποδοθεί, πιο ελεύθερα, ως «Στον Αρμό Τριών Περιφερειών: Το Ζήτημα Περισσότερων Βάσεων και Πρόσβασης στην Ελλάδα και στην Κύπρο»), η ανάλυση αυτή περιγράφει ουσιαστικά την ανάγκη να εξετάσει η Ουάσιγκτον την περαιτέρω εμβάθυνση της αμυντικής συνεργασίας τόσο με την Αθήνα όσο και με τη Λευκωσία στην προσπάθειά της να επιτύχει μια – κατά πολλούς αδύνατη – ισορροπία: αυτή μεταξύ της αναγκαίας προτεραιότητας που πρέπει να δοθεί στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού (λόγω της Κίνας) και της εγγύησης των συμφερόντων ασφαλείας της στην Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή την επομένη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία.

Η καχυποψία και οι ισορροπίες

Ο συγγραφέας της έκθεσης δεν είναι κάποιος άγνωστος στους ευρύτερους κύκλους αναλυτών στις ΗΠΑ. Πρόκειται για τον Ααρον Στάιν, έναν από τους πιο γνωστούς αμερικανούς στρατηγικούς αναλυτές των τελευταίων ετών που έχει επανειλημμένως αναφερθεί στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις. Ο Στάιν, με τον οποίο επικοινώνησε «Το Βήμα», θεωρεί ότι με δεδομένη την καχυποψία που έχει ριζώσει στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις η παλαιά πολιτική ισορροπιών μεταξύ Αθήνας και Aγκυρας που ακολουθούσε η Ουάσιγκτον μοιάζει να καταργείται εκ των πραγμάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, η πρόσφατη τροποποίηση της ελληνοαμερικανικής Συμφωνίας Αμοιβαίας Αμυντικής Συνεργασίας (MDCA), σε συνδυασμό με τη στενότερη επαφή Ουάσιγκτον και Λευκωσίας, πρέπει να οδηγήσουν την αμερικανική πλευρά στη διερεύνηση όλων των επιλογών για εμβάθυνση αυτών των σχέσεων, ώστε να μπορούν να αναπτύξουν ευέλικτα δυνάμεις σε Ανατολική Ευρώπη, Μέση Ανατολή και Αφρική. Ακριβώς σε αυτό το σημείο η «υβριδική» σχέση Τουρκίας – Ρωσίας αποτρέπει πια την Ουάσιγκτον να θεωρεί την Αγκυρα ως τον αξιόπιστο σύμμαχο του παρελθόντος.

Συνεργασία πάνω σε στρατηγικό όραμα

Απαντώντας στις ερωτήσεις του «Βήματος», ο Στάιν δεν φτάνει ως το σημείο να προτείνει απαραίτητα τη μεταφορά και μόνιμη στάθμευση αμερικανικών δυνάμεων από άλλα σημεία της Ευρώπης επί ελληνικού εδάφους. Θεωρεί όμως ότι οι δύο πλευρές μπορούν να «διευρύνουν τη MDCA για να επιτρέψουν βάσεις σε περίπτωση έκτακτων περιφερειακών εξελίξεων». Κάτι τέτοιο θα επέτρεπε σε Αθήνα και Ουάσιγκτον «να συνεργαστούν επί ενός στρατηγικού οράματος για την περιοχή, που θα περιλάμβανε και έκτακτο σχεδιασμό μεταφοράς αμερικανικών δυνάμεων σε βάσεις που ήδη υπάρχουν, αλλά επίσης παροχής χρηματοδότησης προς αναβάθμισή τους, όπως απαιτείται». Σε ό,τι δε αφορά στην Κύπρο, ο αμερικανός αναλυτής βλέπει πολύ θετικά μια «διεύρυνση της βάσης του Ακρωτηρίου», στην οποία ήδη οι ΗΠΑ διατηρούν επιλογές.

Στο κείμενο της ανάλυσής του, ο Στάιν αναφέρεται σε στοιχεία αυτού του «στρατηγικού οράματος», με έμφαση στην αντιμετώπιση της ρωσικής στρατιωτικής παρουσίας (μόλις πρόσφατα η Μόσχα δημοσιοποίησε το νέο ναυτικό της δόγμα), αλλά και στη σύγκλιση απόψεων των δύο χωρών στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική. Ο «αρμός» (seam) της ανάλυσης του Στάιν είναι ουσιαστικά η Ανατολική Μεσόγειος, μια περιοχή που στην ουσία  «κάθεται» μεταξύ των δύο βασικών αντιπάλων των ΗΠΑ, της Ρωσίας και του Ιράν. Σε σχέση με τη Ρωσία, ο χώρος-κλειδί που ενδιαφέρει τους Αμερικανούς είναι η Μαύρη Θάλασσα. Σε σχέση με το Ιράν, οι σημερινές αμερικανικές βάσεις στη Μέση Ανατολή βρίσκονται εντός του βεληνεκούς των ιρανικών πυραύλων. Η Ελλάδα και (δευτερευόντως) η Κύπρος προσφέρουν σοβαρά πλεονεκτήματα σε αυτό το γεωγραφικό πλαίσιο, ενώ διατηρούν και στενούς δεσμούς όχι μόνο με το Ισραήλ, αλλά και με (μετριοπαθείς) αραβικές χώρες-συμμάχους των ΗΠΑ: Αίγυπτο, Σαουδική Αραβία, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα.

Η «παράνοια» στην Τουρκία

Η ενίσχυση της ελληνοαμερικανικής αμυντικής συνεργασίας και ιδιαίτερα η ανάδειξη της Αλεξανδρούπολης ως κομβικού σημείου για την αμερικανική στρατηγική και τακτική αντιμετώπιση της Ρωσίας έχει εξοργίσει την Αγκυρα. Τόσο ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν όσο και κορυφαία στελέχη της κυβέρνησής τους – με πλέον πρόσφατο παράδειγμα τη συνέντευξη-ποταμό του υπουργού Αμυνας Χουλουσί Ακάρ στο πρακτορείο Anadolu – δεν σταματούν να εγκαλούν την Ελλάδα επειδή έχει μεταβληθεί σε «προκεχωρημένη αμερικανική βάση». Ρωτάμε τον Στάιν αν ανησυχεί μήπως η Αγκυρα προχωρήσει σε κάποια απρόβλεπτη κίνηση λόγω αυτής της εξέλιξης. Ο ίδιος ξεκαθαρίζει ότι η πρότασή του «δεν έχει σχεδιαστεί για να αυξήσει τις εντάσεις με την Τουρκία και επομένως θα συνιστούσα προσοχή έναντι κινήσεων που θα θεωρούνται αχρείαστα προκλητικές. Οι δύο πλευρές δεν θα έπρεπε να δουν την πρόταση ως ένα σενάριο όπου η ενίσχυση της ελληνοαμερικανικής συνεργασίας υποβαθμίζει τις σχέσεις με την Τουρκία και αυξάνει τις ελληνοτουρκικές εντάσεις. Ωστόσο», παραδέχεται, «αυτό συνιστά ορισμένες φορές μια πρόκληση εξαιτίας της παράνοιας μέσα στην Τουρκία ότι οι ΗΠΑ κάνουν ακριβώς αυτό» προσθέτει.

Στοπ στο σπιράλ της κλιμάκωσης

Πάντως, ο Στάιν αναφέρει στην ανάλυσή του ότι η Ουάσιγκτον δεν πρέπει πια να περιορίζεται από την παραδοσιακή πολιτική της ισορροπίας στους στρατιωτικούς εξοπλισμούς μεταξύ Αθήνας και Αγκυρας. Δεν ανησυχεί άραγε για την τουρκική αντίδραση, με δεδομένη και την αντιπαράθεση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας σχετικά με την πώληση F-16 στην Αγκυρα (αναμένεται να υπάρξουν νέες αμερικανοτουρκικές συνομιλίες στις 15 Αυγούστου) και την κίνηση της Αθήνας να προμηθευτεί F-35; «Πιστεύω», λέει, «ότι η πολιτική της ισορροπίας είχε οικοδομηθεί σε μια στιγμή που και οι δύο χώρες ήταν πλήρως εξαρτημένες από τις Ηνωμένες Πολιτείες για στρατιωτική χρηματοδοτική βοήθεια. Οι ΗΠΑ δεν πρέπει να τροφοδοτήσουν το σπιράλ της κλιμάκωσης μεταξύ των δύο χωρών, αλλά τα παραδοσιακά μέτρα ισορροπίας είναι κατάλοιπο του Ψυχρού Πολέμου και χρειάζεται ανανέωση». Τον ρωτάμε επίσης για το ενδεχόμενο απόκτησης από την Ελλάδα και πιο προηγμένων αμερικανικών οπλικών συστημάτων, π.χ. σε επίπεδο drones. Ο ίδιος θεωρεί ότι τα ισραηλινά drones θα μπορούσαν να είναι μια πιο οικονομική λύση, ενώ προσθέτει ότι «στην Ουάσιγκτον υπάρχουν και ανησυχίες, τις οποίες συμμερίζομαι, για το κόστος των εξοπλισμών στον ελληνικό προϋπολογισμό και για τα είδη όπλων που θα μπορούσε να αγοράσει η Αθήνα».

Η σαφής άποψη του Γουές Μίτσελ και οι εκθέσεις του 2018 και του 2021

Το «χτίσιμο» της ιδέας
Η σαφής άποψη του Γουές Μίτσελ και οι εκθέσεις του 2018
και του 2021

Αν επιδιώξει κανείς να ιχνηλατήσει τις αρχές της ιδέας για ενίσχυση του ρόλου της Ελλάδας στην Ανατολική Μεσόγειο, τότε ο άνθρωπος που είχε στρατηγικά σκεφθεί επί του ζητήματος ήταν ο αμερικανός πρώην βοηθός υπουργός Εξωτερικών για θέματα Ευρώπης και Ευρασίας Γουές Μίτσελ. Ηταν αυτός που είχε σαφή άποψη για το τέλος της «αξιόπιστης συμμάχου Τουρκίας» και θεωρούσε ότι η Ελλάδα πρέπει να αναβαθμιστεί στρατηγικά στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και να προωθηθεί το σχήμα «3+1» (με τη συμμετοχή Ελλάδας, Ισραήλ, Κύπρου και Ηνωμένων Πολιτειών).
Πριν από την εμβριθή ανάλυση του Στάιν, δύο μελέτες είχαν επίσης θέσει το σχετικό πλαίσιο. Η πρώτη είχε δημοσιοποιηθεί τον Μάιο του 2018 από το Center for Strategic and International Studies (CSIS) και είχε τίτλο «Restoring the Eastern Mediterranean as a US Strategic Anchor». Σε αυτήν υπήρχε σαφής αναφορά στην αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων στις βάσεις και διευκολύνσεις που βρίσκονταν σε τουρκικό έδαφος, αλλά και στη διεύρυνση του αμερικανικού αποτυπώματος στην Ελλάδα με έμφαση στη Σούδα τότε. Παράλληλα, υπήρχε αναφορά στην περαιτέρω αξιοποίηση της βάσης του Ακρωτηρίου στην Κύπρο, αλλά και για μια πιο επίσημη συμμετοχή των ΗΠΑ στο σχήμα «3+1». Η δε αναφορά στη δημιουργία ενός «Eastern Mediterranean Quad», κατά το πρότυπο του σχήματος συνεργασίας στον Ινδο-Ειρηνικό με συμμετοχή των Αμερικανών, είναι κάτι το οποίο η Αθήνα και σήμερα επιθυμεί και έχει καταθέσει σχετική πρόταση/non paper στην Ουάσιγκτον, όπως έχει ήδη γράψει «Το Βήμα».
Η δεύτερη πολύ σημαντική έκθεση δημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο του 2021 από το The Jewish Institute for National Security of America (JINSA) με τίτλο «At the Center of the Crossroads: A New US Strategy for the East Med». Η εν λόγω έκθεση είναι ακόμη πιο θετική υπέρ της Ελλάδας. Ομιλεί για προωθημένη ανάπτυξη αεροπορικών δυνάμεων στην Ελλάδα, μεταφορά δύο αντιτορπιλικών με συστήματα Aegis από τη βάση της Ρότα στην Ισπανία σε ελληνικά λιμάνια, ανάπτυξη δυνάμεων ταχείας αντίδρασης (π.χ. πεζοναυτών), αύξηση χρηματοδότησης και φυσικά ενίσχυση του «3+1».

Η Σκύρος, η Λήμνος και οι συνεκπαιδεύσεις

Οι πρόσφατες επισκέψεις αρχικά του αρχηγού ΓΕΕΘΑ, στρατηγού Κωνσταντίνου Φλώρου, και ακολούθως του υπουργού Αμυνας Νίκου Παναγιωτόπουλου στις Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να ιδωθούν υπό το πρίσμα της εμβάθυνσης των ελληνοαμερικανικών σχέσεων. Είναι σαφές ότι το ξέσπασμα του ρωσο-ουκρανικού πολέμου έφερε ακόμη εγγύτερα την Αθήνα και την Ουάσιγκτον στο θέμα της αμυντικής συνεργασίας μέσω… Αλεξανδρούπολης. Η αξιοποίηση του λιμανιού της ακριτικής πόλης αλλά και η διαμόρφωση ενός ευρύτερου στρατιωτικού και ενεργειακού συμπλέγματος εκεί λαμβάνουν άλλη σημασία την επαύριο της ρωσικής εισβολής.
Ο σημερινός Α/ΓΕΕΘΑ, ως υπαρχηγός ΓΕΕΘΑ το 2018, ενθυμείται πολύ καλά την προσπάθεια που κατέβαλε να πείσει τους Αμερικανούς να δουν θετικά την Αλεξανδρούπολη. Η «Σούδα του Βορρά» μεταβάλλει τους συσχετισμούς, ενώ το επίπεδο των συνεκπαιδεύσεων ανεβαίνει συνεχώς (π.χ. με την άσκηση «Poseidon’s Rage ‘22» με συμμετοχή αμερικανικών F-35 και την πιο πρόσφατη με ελληνικά F-16 και αμερικανικά F-18). Την ίδια στιγμή, όμως, οι πληροφορίες συγκλίνουν ότι ο στρατηγός Φλώρος επιδιώκει, αξιοποιώντας τις πρόσφατες επαφές του στις ΗΠΑ, «να ανοίξει τα μάτια» των αμερικανών συνομιλητών του και για άλλα δύο σημεία της – νησιωτικής – Ελλάδας που θα πρέπει να εντάξει η Ουάσιγκτον στους σχεδιασμούς της. Πρόκειται για τη Σκύρο και τη Λήμνο.
Η υπόθεση της ένταξης της Σκύρου στην τελευταία τροποποίηση της MDCA έλαβε εκτενή δημοσιότητα («Το Βήμα» είχε πρώτο αποκαλύψει τις σχετικές συζητήσεις). Δεν ευοδώθηκε, αλλά οι συνθήκες έχουν ήδη αλλάξει. Η γεωγραφική θέση του νησιού προσφέρει απαράμιλλα πλεονεκτήματα ελέγχου μιας περιοχής που εκκινεί από τη Μαύρη Θάλασσα και φτάνει στην Ανατολική Μεσόγειο και η εκμετάλλευσή της δεν συνδέεται απαραίτητα με στάθμευση αμερικανικών δυνάμεων. Οσο για τη Λήμνο, «νησί-αγκάθι» για την Τουρκία, πρόκειται για γεωγραφική τοποθεσία-κλειδί στην ανάγκη αεροσκαφών για ανεφοδιασμό στο πλαίσιο εναέριας παρακολούθησης και αστυνόμευσης. Η Τουρκία θα τηρήσει σκληρή στάση στη θέση της περί αποστρατιωτικοποίησης του νησιού, αλλά πλέον, στην τρέχουσα συγκυρία, τόσο οι Αμερικανοί όσο και το ΝΑΤΟ ίσως πρέπει να αρχίσουν να το ξανασκέφτονται. Και αυτό ισχύει κυρίως για το Στέιτ Ντιπάρτμεντ.

Τα F-35, οι νέες υποδομές και η ΕΑΒ

Η αναβάθμιση των αμυντικών σχέσεων με τις ΗΠΑ λαμβάνει άλλη διάσταση με την απόφαση της Αθήνας να προμηθευτεί 20+20 F-35. Πρέπει δε να επισημανθεί ότι η ενημερωτική επιστολή (LoR for Price and Availability) που εστάλη επί κυβερνήσεως ΣΥΡΙΖΑ αποδεικνύεται χρήσιμη ώστε η απάντηση των Αμερικανών στο ελληνικό αίτημα για προμήθεια του αεροσκάφους 5ης γενιάς (η Ελλάδα θα είναι μαζί με Ισραήλ και Ιταλία οι μόνες μεσογειακές χώρες που θα το διαθέτουν) να έλθει σε συντομότερο χρονικό διάστημα. Η εν λόγω προμήθεια θα συνδυαστεί με κατασκευή νέων υποδομών (κόστους άνω των 400 εκατομμυρίων δολαρίων), ενώ αμερικανικό κλιμάκιο θα βρεθεί στην Ελλάδα στα τέλη Αυγούστου για να επανεξετάσει πιθανές τοποθεσίες ως «έδρα» των F-35 (συζητιούνται οι Σούδα, Αραξος και Ανδραβίδα). Την ίδια στιγμή αναμένεται και η LoR για την αναβάθμιση των F-16 Block 50 που είναι πολύ πιθανό να γίνει στην 11 ΠΜ στην Νέα Αγχίαλο.
Στο ζήτημα των εξοπλισμών, πάντως, οι γνωρίζοντες θεωρούν ότι το «κλειδί» είναι ο εκσυγχρονισμός της Ελληνικής Αεροπορικής Βομηχανίας (ΕΑΒ). Η κυβέρνηση βρίσκεται σε συζητήσεις με την εταιρεία Lockheed Martin (LM) που είναι ήδη ο βασικότερος συνεταίρος της ΕΑΒ λόγω των προμηθειών της Πολεμικής Αεροπορίας. Ενημερωμένες πηγές αναφέρουν ότι στο παρασκήνιο διεξάγονται εκτενείς συζητήσεις για τον τρόπο με τον οποίο η ΕΑΒ θα μπορούσε «να σπάσει» σε δύο εταιρείες, με τον αμερικανικό κολοσσό να αναλαμβάνει το σκέλος της παραγωγής. Αν οι συζητήσεις ευδοκιμήσουν και η LM αναλάβει το management, τότε η ΕΑΒ θα μπορούσε να μετεξελιχθεί σε κέντρο κατασκευών και επισκευών για όλη τη Νοτιοανατολική Ευρώπη – εξέλιξη μείζονος σημασίας.

Το τουρκικό γεωτρύπανο και ο εκνευρισμός λόγω Μπέρμποκ

Ο τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αναμένεται να ανακοινώσει την προσεχή Τρίτη 9 Αυγούστου προς ποια περιοχή θα πλεύσει το τουρκικό γεωτρύπανο «Abdulhamid Han». Οι προβλέψεις των ειδικών «βλέπουν» ως πιθανότερο προορισμό το Οικόπεδο 6 εντός κυπριακής ΑΟΖ, αλλά ως την έκδοση της σχετικής NAVTEX όλα τα ενδεχόμενα παραμένουν ανοικτά. Πάντως, ο εκνευρισμός της Αγκυρας έπειτα και από τις δηλώσεις της γερμανίδας υπουργού Εξωτερικών Αναλένα Μπέρμποκ στην Αθήνα υπέρ της ελληνικής κυριαρχίας στα νησιά είναι εμφανέστατος. Οι Χουλουσί Ακάρ, Μεβλούτ Τσαβούσογλου και Ιμπραήμ Καλίν τον εξέφρασαν με δηλώσεις τους, επαναφέροντας το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης. Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε δε η επίκληση από τον πρώτο του δικαιώματος της Τουρκίας σε… αυτοάμυνα λόγω των ελληνικών εξοπλισμών. Πάντως, οι δηλώσεις Μπέρμποκ αποτελούν, σε πρώτο επίπεδο, απομάκρυνση από την απόλυτα ουδέτερη πολιτική της Ανγκελα Μέρκελ. Μένει όμως να αποδειχθεί πώς θα εκφραστούν στην πράξη σε μια περίπτωση κρίσης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αλλά και σε σχέση με την περίπλοκη γερμανοτουρκική σχέση λόγω της παρουσίας πολλών Τούρκων στη Γερμανία.