Τα fake news αποτελούν χωρίς αμφιβολία trend (αμφότερα σε… άπταιστα ελληνικά) των καιρών μας. Πρόκειται για έναν όρο που μπήκε στη ζωή μας τα τελευταία έτη – ήταν μάλιστα η λέξη της χρονιάς του 2017, σύμφωνα με το Λεξικό Collins, και όχι τυχαία αφού «πατέρας» της ήταν ο Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος την εισήγαγε κατά την προηγούμενη προεδρία του – και έχει γίνει ένας από τους ευρέως χρησιμοποιούμενους όρους στην καθημερινότητά μας.
Κατατοπιστική εισαγωγή αλλά ουσιαστικώς… λανθασμένη. Διότι τα fake news δεν περίμεναν τον Ντόναλντ Τραμπ για να εμφανιστούν – κυκλοφορούσαν σε αφθονία ήδη στην αρχαία Ελλάδα και μάλιστα οι αρχαίοι Ελληνες είχαν επινοήσει και συγκεκριμένο όρο που τα χαρακτήριζε, την «ψευδαγγελία» (ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ιστορικό Ξενοφώντα για να περιγράψει τη διάδοση ψευδών ειδήσεων ως πολεμική στρατηγική).
Στις ψευδείς ειδήσεις των προγόνων μας είναι αφιερωμένος ένας νέος τόμος, προϊόν ενδελεχούς έρευνας περισσοτέρων από 20 επιστημόνων από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) και το Πανεπιστήμιο του Τρίερ στη Γερμανία, οι οποίοι «ξεσκόνισαν» κάθε διαθέσιμη αρχαία πηγή (λογοτεχνικά κείμενα από την ομηρική εποχή μέχρι και την ύστερη αρχαιότητα που καλύπτει ως και τον 7ο αιώνα μ.Χ., παπύρους, επιγραφές, όστρακα, αρχαία νομίσματα αλλά και υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος όπως αγάλματα, βάθρα αγαλμάτων κ.ά.) για να φέρουν στο φως άκρως ενδιαφέροντα fake news.
Tο πόνημα αυτό με τίτλο «Fake News in Ancient Greece», που μόλις κυκλοφόρησε από τον διάσημο γερμανικό εκδοτικό οίκο De Gruyter, αναμένεται να παρουσιαστεί σύντομα στο Βερολίνο. Πριν από την παρουσίασή του «Το Βήμα» μίλησε με ορισμένους από τους βασικούς συγγραφείς του από το ΕΚΠΑ, οι οποίοι έγιναν οι «οδηγοί» μας (και σας) στον κόσμο της αρχαίας παραπληροφόρησης που αποδεικνύεται πέρα για πέρα διαχρονική…
Το «Fake News in Ancient Greece» μόλις κυκλοφόρησε από τον γερμανικό εκδοτικό οίκο De Gruyter και αναμένεται να παρουσιαστεί σύντομα στο Βερολίνο
Ο εντοπισμός των πηγών
Οπως ανέφερε ο κ. Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και Παπυρολογίας του ΕΚΠΑ, ο οποίος ήταν και ένας από τους τρεις επιμελητές του νέου τόμου (οι άλλοι δύο ήταν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Τρίερ Ντιέγκο ντε Μπράσι και ο κλασικός φιλόλογος, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Τρίερ Θεοφάνης Τσιαμπόκαλος), «η συλλογή των πληροφοριών ήταν δύσκολη και επίπονη. Η «αλίευσή» τους έγινε με βάση τη γνώση και την εις βάθος μελέτη των πρωτογενών πηγών».
Η μεγάλη διαφορά των παραποιημένων ειδήσεων της αρχαιότητας με τις σημερινές ήταν ο τρόπος διάδοσής τους, σημείωσε η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Φιλολογίας του ΕΚΠΑ κυρία Νικολέττα Καναβού.
«Σήμερα η κοινοποίηση των ψευδών ειδήσεων γίνεται ταχύτατα με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, κυρίως με χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σε μια μεγάλη μάζα ανθρώπων. Στην αρχαιότητα δεν υπήρχαν προφανώς τέτοιες οδοί ταχείας μετάδοσης. Ενα από τα βασικά κριτήρια που θέσαμε για να χαρακτηρίσουμε μια είδηση της αρχαιότητας ως fake news ήταν το να υπάρχει προθετικότητα – το να διαδίδεται κάτι παραποιημένο με έναν συγκεκριμένο στόχο – κατ’ αντιστοιχία με τη σημερινή διάδοση των ψευδών ειδήσεων. Ενα δεύτερο κριτήριο ήταν το να έχει καταφέρει να διαδοθεί η είδηση σε πολλούς ανθρώπους. Πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό στην αρχαιότητα; Για παράδειγμα, μέσα από τις επιγραφές τις οποίες έβλεπε πολύς κόσμος – η όλη διαδικασία βέβαια ήταν αργή».
Εξίσου αργή ήταν και η αποκατάσταση της αλήθειας, όπως εξήγησε ο αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ κ. Βασίλειος Βερτουδάκης. «Οταν για παράδειγμα το 335 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος εκστράτευε κατά των βαρβάρων στον Βορρά, στη Θήβα ετοιμαζόταν εξέγερση. Οι πρωταίτιοι της εξέγερσης αυτής διαβεβαίωναν τους Θηβαίους ότι ο Αλέξανδρος σκοτώθηκε στην Ιλλυρία. Στην Αθήνα μάλιστα ο Δημοσθένης – μεγάλος αντίπαλος των Μακεδόνων – έστειλε στην Εκκλησία του Δήμου έναν στρατιώτη, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι είδε ο ίδιος τον Αλέξανδρο νεκρό. Η αλήθεια αποκαταστάθηκε με μεγάλη απόσταση χρόνου καθώς χρειάστηκε να επιστρέψει ο Αλέξανδρος από την Ιλλυρία για να αποδείξει ότι είναι ζωντανός και να καταστρέψει τη Θήβα».
Ο «σκυταλισμός του Αργους»
Ο πόλεμος αποτελεί διαχρονική αφορμή για τη «γέννηση» των fake news, τόνισε ο κ. Βερτουδάκης και έδωσε δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα ψευδαγγελιών: «Βρισκόμαστε στο Αργος το 370 π.Χ. Εχει προηγηθεί η μάχη στα Λεύκτρα έναν χρόνο πριν, στην οποία είχαν συντριβεί οι Λακεδαιμόνιοι – οι απανταχού προστάτες των ολιγαρχικών.
Ετσι οι δημοκρατικοί του Αργους αναθάρρησαν και άρχισαν να διαδίδουν ψευδείς διαβολές εναντίον των αριστοκρατικών της πόλης σχετικά με διαφθορά και παράνομο πλουτισμό, όπως μας παραδίδει ένας ιστορικός της ελληνιστικής περιόδου, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης. Οι ολιγαρχικοί αντιλαμβανόμενοι τον κίνδυνο συνωμότησαν για να αμυνθούν. Η συνωμοσία όμως αποκαλύφθηκε, οι πρωταίτιοι συνελήφθησαν, βασανίστηκαν και αυτοκτόνησαν όλοι εκτός από έναν ο οποίος μίλησε και έδωσε ονόματα μεγαλοπλουσίων. Τότε ξεχύθηκε ο δημοκρατικός όχλος του Αργους και άρχισε να σκοτώνει με σκυτάλες, δηλαδή με ραβδιά, όλους τους πολιτικούς αντιπάλους – σκοτώθηκαν πάνω από 1.000 άτομα.
Αρχαία «σκυτάλη». Με αυτό το φονικό όργανο έγιναν οι δολοφονίες των αριστοκρατών στο Αργος το 370 π.Χ. μετά τις «ψευδείς διαβολές» που διέδωσαν οι δημαγωγοί στην πόλη
Τα επεισόδια αυτά ονομάστηκαν «σκυταλισμός του Αργους». Οι δημαγωγοί, οι οποίοι είχαν διασπείρει τις ψευδείς διαβολές, φοβήθηκαν από το μέγεθος της σφαγής και παραδέχθηκαν τελικά ότι είχαν πει ψέματα, με το εκρηκτικό αποτέλεσμα ο όχλος να στραφεί εναντίον τους και να σκοτώσει αρκετές εκατοντάδες εξ αυτών. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη ο συνολικός απολογισμός των νεκρών ήταν 1.500 και από τις δύο πλευρές. Τελικά στην περίπτωση αυτή το κακό εστράφη και προς τους θύτες, εκείνους που διέσπειραν τα fake news, με αποτέλεσμα να μετατραπούν και οι ίδιοι σε θύματα του λαϊκισμού τους».
Ενα δεύτερο ιστορικό γεγονός που έπεσε… θύμα ψευδών ειδήσεων, περιγράφεται από τον Πλούταρχο στη βιογραφία του Δημητρίου του Πολιορκητή.
Οπως περιέγραψε ο κ. Βερτουδάκης, «είμαστε στο 322 π.Χ. και την προηγούμενη χρονιά έχει αποβιώσει ο Μέγας Αλέξανδρος. Το γεγονός αυτό έχει ανακινήσει τους αθηναίους αντιμακεδόνες ώστε να συσπειρώσουν όλες τις πόλεις του Νότου σε έναν αντιμακεδονικό αγώνα. Ο συγκεκριμένος πόλεμος είναι ο λεγόμενος Λαμιακός Πόλεμος. Μια κομβική μάχη αυτού του πολέμου κρίθηκε στη θάλασσα σε μια ναυμαχία που έλαβε χώρα το 322 π.Χ. έξω από την Αμοργό. Ο αθηναϊκός στόλος με επικεφαλής τον Ευαιτίωνα ναυμάχησε με τον μακεδονικό στόλο με αρχηγό τον ναύαρχο Κλείτο. Οι Αθηναίοι συνετρίβησαν και η ναυμαχία αυτή σήμανε το τέλος της θαλασσοκρατορίας τους.
Την είδηση για το αποτέλεσμα της ναυμαχίας έφερε στην Αθήνα ο Στρατοκλής, ένας ιδιόρρυθμος πολιτικός, ο οποίος εμφανίστηκε στην Εκκλησία του Δήμου στεφανωμένος και διέδωσε ότι ο αθηναϊκός στόλος νίκησε – ετέλεσε μάλιστα «ευαγγέλια» (δηλαδή θυσία για την καλή είδηση) αλλά και «κρεωδαισία» (μοίρασε κρέας στους πολίτες, μια τελετουργία που σχετιζόταν επίσης με μια καλή είδηση). Δύο ημέρες αργότερα όμως έφθασαν στην Αθήνα οι επιζήσαντες του αθηναϊκού στόλου καταρρακωμένοι. Και ο αθηναϊκός δήμος ρώτησε οργίλος τον Στρατοκλή γιατί είπε ψέματα. Εκείνος απάντησε: «Τι χάσατε; Σας έκανα έστω για δύο ημέρες χαρούμενους»».
Διαγράφοντας το παρελθόν
Ταξίδι στη ρωμαϊκή εποχή τώρα και τα fake news καλά κρατούν, όπως περιέγραψε ο κ. Παπαθωμάς.
«Οι Ρωμαίοι είχαν μια κρατικά διαμορφωμένη βιομηχανία παραποίησης ιστορικών γεγονότων, η οποία προσπαθούσε να χειραγωγήσει το μέλλον με βάση τη χειραγώγηση του παρελθόντος. Πρόκειται για την αποκαλούμενη «Damnatio memoriae» («καταδίκη της μνήμης» – ο συγκεκριμένος όρος είναι του όψιμου 17ου αιώνα ενώ οι αρχαίοι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον όρο «abolitio nominis», δηλαδή «διαγραφή του ονόματος»), η οποία αφορούσε κυρίως πολιτικά πρόσωπα και συνίστατο στην «εξαφάνιση» της μνήμης σχετικά με την ύπαρξη ατόμων που κατείχαν θέσεις εξουσίας από τους αντικαταστάτες τους ή διεκδικητών του θρόνου που απέτυχαν να φθάσουν στο ανώτατο αξίωμα. Πολλές φορές η Σύγκλητος ή ο ίδιος ο νέος αυτοκράτορας αποφάσιζαν να διαγράψουν πλήρως κάθε ανάμνηση για τους ανθρώπους αυτούς».
Ο πάπυρος P.Gen. I 39 (απόσπασμα σύμβασης ενοικίασης φυτείας ακακίας, 201 – 211 μ.Χ.), που φυλάσσεται στη Γενεύη της Ελβετίας, με διαγραμμένο το όνομα του καταδικασμένου σε «damnatio memoriae» Γέτα στους στίχους 7-9
Με ποιον τρόπο; «Καταστρέφοντας για παράδειγμα τα αγάλματα που αναπαριστούσαν αυτά τα πρόσωπα σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, διαγράφοντας τα κείμενα, ακόμη και τα ιδιωτικά έγγραφα των πολιτών, όπου γινόταν μνεία στο όνομά τους, τα νομίσματα, τις επιγραφές, τα έργα τέχνης όπως τις προσωπογραφίες – είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της προσωπογραφίας της οικογένειας του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου, της συζύγου του Ιουλίας Δόμνας και των γιων τους Καρακάλλα και Γέτα, στην οποία φαίνεται διαγραμμένο το πρόσωπο του Γέτα αφού καταδικάστηκε κάποια χρόνια αργότερα σε διαγραφή της μνήμης του (ακόμη και της παιδικής όψης του!) καθώς ο αδελφός του Καρακάλλας επικράτησε στη διαδοχή του θρόνου και τον φόνευσε».
Πάντως παρά την «καταδίκη» του Γέτα στη λήθη, το όνομά του σώζεται ακόμα σε παπύρους και κείμενα, γεγονός που δίνει ελπίδα ότι εις πείσμα των fake news η αλήθεια κάποια στιγμή λάμπει (και αυτό αφορά και το «βουτηγμένο» στις… ψευδαγγελίες παρόν μας).
Από τον «αρχετυπικό ψεύτη» Οδυσσέα στην Ιφιγένεια
O πρώτος καταγεγραμμένος ψεύτης στη μυθοπλασία, ο οποίος μετέφερε ψεύτικα νέα με κάποια σκοπιμότητα, «ψευδάγγελος» όπως αποκαλείται, έρχεται από τον Ομηρο και δεν είναι άλλος από τον Οδυσσέα, ανέφερε στο «Βήμα» η κυρία Καναβού. «Είναι ο αρχετυπικός ψεύτης, αυτός που επινοεί ιστορίες τόσο για τον εαυτό του όσο και για όσα συμβαίνουν γύρω του προκειμένου να ξεφεύγει από καταστάσεις».
Αλλά και στις αρχαίες τραγωδίες συναντά κάποιος ψευδείς ειδήσεις, υπογράμμισε η αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Φιλολογίας του ΕΚΠΑ κυρία Κατερίνα Κορολή, που εστίασε στην ευριπίδεια τραγωδία και εντόπισε ψευδείς ειδήσεις, μεταξύ άλλων, στις τραγωδίες «Ηλέκτρα», «Ιφιγένεια εν Ταύροις» και «Ελένη».
«Στην ευριπίδεια εκδοχή της ιστορίας της Ηλέκτρας και του Ορέστη – πρόκειται για τη γνωστή ιστορία του φόνου της Κλυταιμνήστρας και του Αιγίσθου ως εκδίκηση για τον θάνατο του Αγαμέμνονα – τα fake news αποτελούν κομμάτι του σχεδίου του γυναικείου νου. Η Ηλέκτρα στέλνει στην Κλυταιμνήστρα την είδηση ότι γέννησε πριν από δέκα ημέρες. Η κατά τα άλλα σκληρή και ανάλγητη γυναίκα συγκινείται και επισκέπτεται την κόρη της, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί».
Στην «Ιφιγένεια εν Ταύροις» και στην «Ελένη», τα fake news αποτελούν και πάλι μέρος ενός σχεδίου, σημείωσε η κυρία Κορολή. «Αυτή τη φορά, ωστόσο, πρόκειται για σχέδιο απόδρασης από έναν βαρβαρικό τόπο και από έναν εχθρικό για τους Ελληνες βασιλιά. Στην “Ιφιγένεια την εν Ταύροις”, η διάδοση ψευδών ειδήσεων είναι μέρος του σχεδίου της Ιφιγένειας, που καταφέρνει να διαφύγει από την ταυρική γη και τον βασιλιά Θόαντα μαζί με τον Ορέστη και τον Πυλάδη· ομοίως, στην “Ελένη”, η διάδοση της ψευδούς είδησης ότι ο Μενέλαος είναι νεκρός αποτελεί τη βάση του ευφυούς σχεδίου της Ελένης για τη διαφυγή της ίδιας και του άνδρα της από την Αίγυπτο και τον βασιλιά Θεοκλύμενο, που ήθελε να την παντρευτεί».
«Η νύφη της Κορίνθου», Ξυλογραφία του Johannes Gehrts (1881), η οποία βασίζεται στο ομώνυμο έργο του Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε.
Τη διάδοση ψευδών ειδήσεων με στόχο την ψυχαγωγία του αναγνωστικού κοινού συναντάμε και στο λογοτεχνικό είδος της παραδοξογραφίας, το οποίο γνώρισε άνθηση από τον 3ο π.Χ. ως και τον 3ο μ.Χ. αιώνα και επικεντρώνεται στην αφήγηση παράδοξων ιστοριών και ασυνήθιστων φαινομένων, επεσήμανε η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Φιλολογίας του ΕΚΠΑ κυρία Μαριάννα Θωμά.
Χαρακτηριστική περίπτωση ο Φλέγων από τις Τράλλεις της Καρίας, ο οποίος έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού. Το πρώτο κεφάλαιο του έργου του «Περί θαυμασίων» στο οποίο περιγράφονται 35 παράδοξες ιστορίες περιλαμβάνει την ιστορία μιας νεαρής κοπέλας ονόματι Φιλίννιον, η οποία νεκραναστήθηκε για να ξεκινήσει μια ερωτική σχέση με τον Μαχάτη, έναν επισκέπτη στο σπίτι των γονιών της ο οποίος αγνοούσε την αληθινή της ταυτότητα – η ιστορία εκτυλίσσεται στην ελληνιστική Αμφίπολη. Το κορίτσι τελικώς μεταφέρεται για πάντα στον Κάτω Κόσμο καθώς οι γονείς της στήνουν καρτέρι και βλέπουν το φάντασμά της. Να σημειωθεί ότι η ιστορία αυτή ενέπνευσε τον Γκαίτε να γράψει το διάσημο ποίημα «Η νύφη της Κορίνθου».
