Πώς φθάσαμε στη ρήξη Κοτζιά-Τσίπρα

Τι άνθρωπος είναι τελικά ο Νίκος Κοτζιάς; Οι απόψεις διχάζονται. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι διαθέτει ευφυΐα – αυτό το αναγνωρίζουν ακόμη και οι εχθροί του. Αυτή η ευφυΐα όμως επισκιάζεται από τη μεγαλομανή φύση του, μια μάλλον έμφυτη τάση προς την αλαζονεία, αλλά και από μια σφοδρή επιθυμία άσκησης απόλυτου ελέγχου. Η θητεία του στο υπουργείο Εξωτερικών υπήρξε βαθιά συγκρουσιακή, τόσο εντός αυτού όσο και εκτός. Κατά τη διάρκεια των σχεδόν τεσσάρων ετών που διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών, μια θητεία η οποία έληξε απότομα με την παραίτηση που υπέβαλε την περασμένη Τετάρτη στον Αλέξη Τσίπρα, ο κ. Κοτζιάς επέλεξε έναν τρόπο διοίκησης βαθιά συγκεντρωτικό – κατά ορισμένους παρατηρητές ως και αυταρχικό.

Την ίδια στιγμή, ο πρώην υπουργός εισήγαγε το δόγμα της «πολυδιάστατης και ενεργητικής εξωτερικής πολιτικής» που ίσως να ξεκίνησε φιλόδοξα, αλλά στο τέλος της θητείας του κινδύνευσε να εκφυλιστεί σε μια σχεδόν μονοδιάστατη ταύτιση με τις επιλογές τού αμερικανικού παράγοντα καθώς και του Ισραήλ – ανεξαρτήτως του αν κάποιος κρίνει τις επιλογές αυτές καλές ή κακές.

Ο κ. Κοτζιάς ήθελε να βάλει τη σφραγίδα του στην ελληνική διπλωματία, ανοίγοντας σχεδόν παράλληλα όλα τα μεγάλα μέτωπα της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Η εμμονή του όμως στην ανάληψη πρωτοβουλιών είχε μάλλον προσωπικό πρόσημο – πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς το γεγονός ότι δημιούργησε και Γραφείο Πρωτοβουλιών Υπουργού; Παράλληλα, ο κ. Κοτζιάς διαπνεόταν από έναν λανθάνοντα ευρωσκεπτικισμό, τον οποίο κάλυπτε πίσω από ανέξοδες εκκλήσεις περί «δημοκρατικής Ευρώπης», έχοντας προηγουμένως κατακεραυνώσει την ΕΕ ότι μετέτρεψε την Ελλάδα σε «αποικία χρέους».

Από τη στιγμή που δεν μπόρεσε να εξαργυρώσει αυτό που εκείνος θα θεωρούσε ως τη μείζονα συμβολή του στην ελληνική εξωτερική πολιτική, δηλαδή μια λύση του Κυπριακού, η Συμφωνία των Πρεσπών για το ζήτημα της ονομασίας της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας μετετράπη για τον, πρώην πλέον, επικεφαλής της ελληνικής διπλωματίας σε ένα ζήτημα άμεσα σχετιζόμενο με την υστεροφημία του, αυτό που οι Αγγλοσάξονες ονομάζουν «legacy».

Ορθώς μίλησε για την ανάγκη συμβιβασμών, ώστε η συμφωνία να είναι βιώσιμη μακροπρόθεσμα και η άποψη αυτή θα κριθεί από το αποτέλεσμα. Προχώρησε όμως σε αμφιλεγόμενες επιλογές κατά τη διαπραγμάτευση και σε απόλυτα συγκρουσιακή διαχείριση. Από τη στιγμή που ο κ. Κοτζιάς θεώρησε ότι είχε αρχίσει να χάνει τον έλεγχο των κινήσεων, φαίνεται πως έκρινε ότι είχε φθάσει η στιγμή για μια «ηρωική έξοδο», αδιαφορώντας για τη σειρά ανοικτών θεμάτων που αφήνει πίσω του. Είναι ωστόσο αυτή όλη η αλήθεια; Και τι θα πράξει από εδώ και στο εξής; Ορισμένοι μιλούν, στο παρασκήνιο, για σχεδιασμούς που έχουν να κάνουν με πιθανή αυτόνομη κάθοδο της κίνησης «Πράττω», της οποίας ηγείται, στις εκλογές αν λειτουργήσει το σύστημα της απλής αναλογικής. Αλλοι θεωρούν ότι θα το ρίξει γενικώς στο αντάρτικο. Το μόνο βέβαιο όμως είναι ότι ο κ. Κοτζιάς παραμένει απρόβλεπτος όσο περιμένει τον… σπόρο να ανθίσει.

Ηταν κοινό μυστικό εδώ και μήνες ότι οι σχέσεις των κ.κ. Κοτζιά και Τσίπρα δεν ήταν ανέφελες. Ο πρώην υπουργός είχε ενοχλήσει αρκετές φορές το Μέγαρο Μαξίμου, αλλά πάντα τα προβλήματα κρύβονταν κάτω από το χαλί. Σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες, η απώλεια του ελέγχου στις ελληνορωσικές σχέσεις λειτούργησε καταλυτικά στο να παύσουν να κρύβονται οι διαφωνίες. Δεν ήταν η απέλαση των ρώσων διπλωματών όσο η αμετροεπής αντίδραση του κ. Κοτζιά που κρίθηκε υπερβολική. Η δε αναφορά του πρώην υπουργού στη Ρωσία ως «σύμμαχο εν όπλοις» της Τουρκίας στη Συρία χαρακτηρίστηκε βλαπτική για τα εθνικά συμφέροντα.

Ο Πρωθυπουργός αποφάσισε τότε να δώσει τόπο στην οργή, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν πληροφορίες ότι το Μέγαρο Μαξίμου δεν είχε καν ενημερωθεί για το ύφος εκείνης της επιστολής. Ο κ. Τσίπρας και άνθρωποι του στενού περιβάλλοντός του, ιδιαίτερα ο επικεφαλής του διπλωματικού του γραφείου Βαγγέλης Καλπαδάκης (για τον οποίον ο κ. Κοτζιάς έπνεε μένεα για την ανάμειξή του σε σειρά θεμάτων, όπως π.χ. στη Θράκη όπου ο κ. Κοτζιάς δεν είχε διστάσει να δημιουργήσει δικό του μηχανισμό με επικεφαλής στέλεχος της κίνησης «Πράττω» που όπως επιμένουν οι γνωρίζοντες ανταγωνιζόταν ακόμη και την… ΕΥΠ), ανέλαβαν προσωπικά την απόπειρα αποκατάστασης των σχέσεων Αθήνας – Μόσχας. Χάρη σε αυτή την προσπάθεια επετεύχθη η οριστικοποίηση της επίσκεψης του κ. Τσίπρα στη ρωσική πρωτεύουσα στις 7 Δεκεμβρίου, στην οποία ήταν πολύ πιθανό ο πρώην υπουργός να μη συμμετείχε. Ωστόσο, υπήρξαν και άλλα μικροεπεισόδια. Ο κ. Κοτζιάς είχε μεν εκθειάσει την παρουσία της χώρας στην πρόσφατη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, αλλά σύμφωνα με πληροφορίες, επέλεξε να μην παρακολουθήσει την ομιλία του Πρωθυπουργού, αναχωρώντας το προηγούμενο βράδυ από τη Νέα Υόρκη. Η κίνηση αυτή είχε σχολιαστεί αρνητικά από πολλούς. Πέρασε όμως στα ψιλά.

Οι παριστάμενοι στην πρόσφατη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου δεν αφήνουν αμφιβολίες για το πόσο «δηλητηριώδης» υπήρξε η αντιπαράθεση μεταξύ του κ. Κοτζιά και του Πάνου Καμμένου. Υπήρξε άλλωστε εντυπωσιακή η μεταστροφή στις σχέσεις τους, από την εποχή που ο υπουργός Εθνικής Αμυνας και πρόεδρος των ΑΝΕΛ εκθείαζε τον κ. Κοτζιά για το έργο του, ιδιαίτερα στις διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό. Τι άλλαξε και ο κ. Καμμένος αποφάσισε να εκτοξεύσει αυτά τα σχόλια, μεταξύ άλλων για την κακοδιαχείριση των απορρήτων δαπανών του υπουργείου Εξωτερικών, εναντίον του κ. Κοτζιά; Πώς έφθασε να τον αποκαλέσει άνθρωπο του Τζορτζ Σόρος;

Το ζήτημα των απορρήτων δαπανών είναι από τα πιο σκοτεινά ζητήματα και αναμφίβολα οι εξαγγελίες περί «κάθαρσης» στον τομέα αυτόν δεν έχουν πλήρως υλοποιηθεί. Ο Πρόεδρος της Βουλής Νίκος Βούτσης παρουσίασε την περασμένη Πέμπτη τον τρόπο με τον οποίο το Κοινοβούλιο λαμβάνει γνώση της χρήσης των απορρήτων δαπανών του υπουργείου Εξωτερικών και συγκεκριμένα όσων ξεπερνούν τα 25.000 ευρώ. Οπως μάλιστα είπε, η Βουλή έχει λάβει γνώση έξι φορές μετά την αλλαγή του νομοθετικού πλαισίου και εκκρεμεί μια έβδομη. Ωστόσο, είναι παραπάνω από σαφές ότι όλες οι δαπάνες κάτω των 25.000 ευρώ δεν ελέγχονται καθόλου, επομένως χρήματα μπορούν να διανέμονται «κάτω από το ραντάρ». Επιπλέον, ποιος κρίνει ποιες δαπάνες θα τεθούν υπόψη της Βουλής και πώς αυτό διασφαλίζεται; Οσο για την καταγγελία Καμμένου περί Τζορτζ Σόρος, ίσως να περιττεύει ο σχολιασμός…

Σύμφωνα με τους γνωρίζοντες, η πρώτη σοβαρή ρήξη στις σχέσεις των δύο ανδρών δεν ήταν άλλη από εκείνη της διαβόητης πώλησης βλημάτων στη Σαουδική Αραβία – μιας πώλησης που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε όταν η υπόθεση αποκαλύφθηκε. Οι ίδιες πηγές υπογράμμιζαν ότι ο κ. Καμμένος αισθάνθηκε ότι ο κ. Κοτζιάς δεν τον κάλυψε επαρκώς με αφορμή τα τηλεγραφήματα από την ελληνική πρεσβεία του Ριάντ, ενώ από την άλλη πλευρά ο πρώην υπουργός εφέρετο να πίστευε ότι ήταν ο κ. Καμμένος που δεν έλαβε υπόψη του τις επιφυλάξεις των ελλήνων διπλωματών.

Ο κ. Κοτζιάς ανέμενε ότι ο Πρωθυπουργός θα τον κάλυπτε όταν εξαπέλυε την κριτική του εναντίον του κ. Καμμένου με αφορμή όσα είπε κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στις Ηνωμένες Πολιτείες και πιο συγκεκριμένα αναφορικά με τα περί «Σχεδίου Β’» σε περίπτωση κατάρρευσης της συμφωνίας των Πρεσπών. Ο κ. Τσίπρας δεν το έπραξε, κάνοντας σαφείς τις προτεραιότητές του και ο κ. Κοτζιάς έφθασε στο σημείο να εγκαταλείψει το Υπουργικό Συμβούλιο, προτού αυτό ολοκληρωθεί. Η τηλεοπτική εμφάνιση του κυβερνητικού εκπροσώπου Δημήτρη Τζανακόπουλου το πρωί της περασμένης Τετάρτης ήταν στοχευμένη. Το τηλεφώνημα που ανέμενε ο κ. Κοτζιάς από τον Πρωθυπουργό δεν ήρθε ποτέ και η «δραματοποιημένη» επίσκεψή του στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Προκόπη Παυλόπουλο το απόγευμα της Τρίτης δεν είχε αντίκρισμα.

Βέβαια, ο πρώην υπουργός δεν μπορούσε να κρύψει εύκολα την ενόχλησή του για τη στάση του κ. Καμμένου ήδη από το βράδυ του δημοψηφίσματος. Ο υπουργός Εθνικής Αμυνας είχε σπεύσει αμέσως μόλις έκλεισαν οι κάλπες να χαρακτηρίσει άκυρη τη συμφωνία. «Βγήκαν πάρα πολλοί και είπαν άκυρη η συμφωνία. Δεν ισχύει η συμφωνία. Η συμφωνία λέει ότι είναι επιλογή της κυβέρνησης των Σκοπίων (η διενέργεια δημοψηφίσματος), αλλά δεν είναι ούτε όρος, ούτε προϋπόθεση, ούτε νομική απαίτηση για την υλοποίηση της συμφωνίας» απάντησε μία ημέρα μετά ο κ. Κοτζιάς σε συνέντευξή του στην ΕΡΤ.

Ηταν όμως η αντιπαράθεση με τον κ. Καμμένο ο πραγματικός λόγος της παραίτησης; Αναμφίβολα, ο κ. Τσίπρας εκνευρίστηκε διότι έχοντας ήδη δώσει, από την αρχική του εισήγηση στο Υπουργικό Συμβούλιο, το στίγμα ότι δεν θα ανεχθεί διαφοροποιήσεις για το Μακεδονικό, είδε τον υπουργό Εξωτερικών να ανοίγει ενδοκυβερνητικό μέτωπο. Δεν αποκλείεται, έλεγαν ορισμένες πηγές, ο κ. Κοτζιάς να είχε την εικόνα ότι οι συνταγματικές αλλαγές, τις οποίες προβλέπει η συμφωνία των Πρεσπών, δεν μπορούν να περάσουν, με αποτέλεσμα αυτή να ναυαγήσει προτού καν έρθει στην ελληνική Βουλή. Με αυτό το σκεπτικό ίσως να αποφάσισε να αποχωρήσει, βρίσκοντας μιαν αφορμή και θεωρώντας ότι ο χρόνος ζωής της κυβέρνησης είναι από εδώ και πέρα λιγοστός.

Την ίδια στιγμή όμως, στο παρασκήνιο, έχουν αρχίσει να ακούγονται διάφορες ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες. Οι πρόσφατες αποκαλύψεις της εφημερίδας «Το Ποντίκι» για την υπόθεση του διαγωνισμού για την έκδοση θεωρήσεων που τελικώς κατακυρώθηκε σε μια εταιρεία χωρίς την παραμικρή σχετική εμπειρία ή υποδομή και με μάλλον περίεργες διαδικασίες, στις οποίες ο κ. Κοτζιάς δεν φαίνεται να υπήρξε και τόσο αυστηρός, είχαν προκαλέσει ανησυχία στο περιβάλλον του. Αν ναυαγούσε και η συμφωνία των Πρεσπών, τότε η πολυδιαφημισμένη πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική του κ. Κοτζιά δεν θα άφηνε πίσω της κανένα ίχνος.

Σύμφωνα επίσης με έγκυρες πηγές, ο κ. Κοτζιάς εμφανιζόταν να ζητεί επίμονα από τον Πρωθυπουργό να τον συμπεριλάβει ξανά σε εκλόγιμη θέση στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας. Ο κ. Τσίπρας δεν ήταν και τόσο θετικός στην ιδέα, με δεδομένες και τις αντιδράσεις που υπήρχαν εντός του ΣΥΡΙΖΑ προς το πρόσωπο του κ. Κοτζιά. Ορισμένες πληροφορίες αναφέρουν ότι και στο παρελθόν ο κ. Κοτζιάς είχε χρησιμοποιήσει την απειλή της παραίτησης, «κραδαίνοντας» το «όπλο» ότι η κίνηση «Πράττω» της οποίας ηγείται έχει τρεις βουλευτές. Αυτό το «όπλο» όμως μοιάζει τώρα άσφαιρο.

Ο κ. Κοτζιάς ανέλαβε το υπουργείο Εξωτερικών τον Ιανουάριο του 2015, επιτιθέμενος στον προκάτοχό του Ευάγγελο Βενιζέλο και λέγοντας, ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι είχαν σημειωθεί υποχωρήσεις στα εθνικά θέματα λόγω της κρίσης. Προφανώς για να δείξει ότι το εννοεί επιχείρησε να εμποδίσει την υιοθέτηση κυρώσεων από την ΕΕ κατά της Ρωσίας για το ζήτημα της Κριμαίας. Φυσικά, όλα αυτά ήταν μάλλον στάχτη στα μάτια και δεν έλαβαν ποτέ σάρκα και οστά.
Την ίδια κατάληξη είχαν οι απειλές για βέτο εντός ΕΕ λίγο πριν από το δημοψήφισμα του 2015. Για όσους παρακολουθούν τις ευρωπαϊκές υποθέσεις, είναι γνωστό ότι η εικόνα του κ. Κοτζιά στις Βρυξέλλες δεν ήταν η πλέον συμπαθητική, αλλά το «κοινοτικό savoir vivre» λειτουργεί πάντοτε κατευναστικά. Πρέπει να αναγνωριστεί όμως ότι η συμφωνία των Πρεσπών βελτίωσε το ευρωπαϊκό προφίλ του.

Ο πρώην υπουργός διαφήμιζε συνεχώς ότι η Ελλάδα δεν πιέζεται και ασκεί εξωτερική πολιτική με ρεαλισμό – ενίοτε και ωμό. Για μια χώρα με βαθιά πίστη στο διεθνές δίκαιο, αυτό έχει και τα αρνητικά του. Οταν σε όλη την Ευρώπη η Ουγγαρία έχει μετατραπεί σε «μαύρο πρόβατο» λόγω της στάσης της στο Μεταναστευτικό αλλά και σε θέματα κράτους δικαίου, η πρόσκληση προς τη χώρα αυτή για συνομιλίες σε ελληνικό έδαφος τον περασμένο Μάιο συνιστούσε μάλλον πρόκληση. Και αν ορισμένες θέσεις της χώρας μας στα Ηνωμένα Εθνη σε ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων πέρασαν απαρατήρητες (π.χ. για υποθέσεις που αφορούσαν το Ιράν ή την Αίγυπτο), η στάση της Αθήνας κατά τη διαμόρφωση ενιαίας ευρωπαϊκής θέσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Κίνα την έφεραν σε δυσχερή θέση εντός ΕΕ.

Πρόσφατα μάλιστα, κατά την ομιλία του για την «Κατάσταση της Ενωσης» ενώπιον της Ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ (που δεν φημίζεται για ανθελληνικές απόψεις) δεν δίστασε να φωτογραφίσει την Ελλάδα πέραν πάσης αμφιβολίας λέγοντας: «Δεν είναι φυσιολογικό να σιωπά η Ευρώπη στο Συμβούλιο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στη Γενεύη, αντί να καταδικάζει σε όλους τους τόνους τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Κίνα επειδή διαφωνεί ένα μόνο κράτος-μέλος».
Ο κ. Κοτζιάς δεν επεδίωξε με ειλικρίνεια τη συναίνεση. Αντίθετα, σε κάθε ευκαιρία επετίθετο κατά όλων των προκατόχων του, χαρακτηρίζοντάς τους – επιεικώς – άσχετους, είτε επρόκειτο για το Κυπριακό, είτε για το Μακεδονικό, ή για τα ελληνοτουρκικά και τις ελληνοαλβανικές σχέσεις. Ο κ. Κοτζιάς ακολούθησε μια πολιτική που έμοιαζε με εκείνη της περιόδου Σημίτη στα τέλη της δεκαετίας του 1990 – όταν εκείνος υπήρξε σύμβουλος του τότε υπουργού Εξωτερικών Γιώργου Παπανδρέου. Θα έπρεπε να γνωρίζει, ως ειδικός περί των διεθνών σχέσεων, ότι η υπερεπέκταση προκαλεί αδυναμία ή ότι η εξωτερική πολιτική δεν είναι ανεξάρτητη της εσωτερικής πολιτικής.

Πρέπει επίσης να είναι ο μόνος υπουργός Εξωτερικών που αποφάσισε να εκδώσει βιβλίο με το όνομά του, αλλά ως έκδοση του υπουργείου Εξωτερικών, για μια διαπραγμάτευση εν εξελίξει. Αφορούσε το Κυπριακό και αναφερόταν στην ανάδειξη του ζητήματος της ασφάλειας και των εγγυήσεων, το οποίο ο ίδιος θεωρεί ως παρακαταθήκη του. Σε αυτό περιλαμβάνονται και επιστολές του ιδίου – προφανώς απόρρητες – προς τον πρώην ειδικό απεσταλμένο του Γενικού Γραμματέα για το Κυπριακό Εσπεν Μπαρθ Αϊντα. Ο Νορβηγός υπήρξε αγαπημένος στόχος του κ. Κοτζιά, ίσως όχι άδικα. Θα έχει ενδιαφέρον να αποκαλυφθεί αν οι επιστολές αυτές αποχαρακτηρίστηκαν με την προβλεπόμενη διαδικασία, καθώς και αν έγινε διαγωνισμός για την ανάθεση της έκδοσης του βιβλίου σε συγκεκριμένο εκδοτικό οίκο.

Εντός του υπουργείου Εξωτερικών λειτούργησε καταφανώς υπερσυγκεντρωτικά. Αναμφίβολα γνώριζε τις σκληρώσεις του συστήματος, από τη στιγμή που είχε εργαστεί σε αυτό ως εμπειρογνώμονας επί χρόνια. Αυτός ο τρόπος λειτουργίας απονεύρωσε ένα ήδη άνευρο υπουργείο, με τις πολιτικές εισηγήσεις να εξαφανίζονται και όλους να περιμένουν τα χειρόγραφα σχόλιά του επί των τηλεγραφημάτων για να προχωρήσουν.

Υπήρξε σφόδρα τιμωρητικός, διατάσσοντας Ενορκη Διοικητική Εξέταση σε κάθε ευκαιρία. Στα διπλωματικά γραφεία προκλήθηκε σάλος πρόσφατα, όταν διπλωματικός υπάλληλος έχασε το πόστο που θα αναλάμβανε σε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα επειδή το αποτέλεσμα της ΕΔΕ που του είχε ανατεθεί δεν κρίθηκε αρεστό.
Κυρώσεις επεβλήθησαν σε διπλωμάτες που τόλμησαν να συνομιλήσουν με δημοσιογράφους, ενώ ο ίδιος είχε επιλέξει να συνομιλεί με όσους του προσέφεραν προστατευμένο περιβάλλον. Την ίδια στιγμή η διοίκηση ασκήθηκε από έναν πολύ κλειστό κύκλο προσώπων – ορισμένα εκ των οποίων αμφιλεγόμενων ικανοτήτων που περιφέρονταν χωρίς αντικείμενο εργασίας στους διαδρόμους του υπουργείου, αν και υποτίθεται εμπειρογνώμονες…