«Σε αυτά τα 50 χρόνια η τροχιά του ΠαΣοΚ ταυτίστηκε ουσιαστικά με την τροχιά της Μεταπολίτευσης». Την παρατήρηση αυτή καταθέτει, μεταξύ άλλων, ο καθηγητής Γιάννης Βούλγαρης στο εισαγωγικό σημείωμα του τόμου «1974 – 2024, ΠΑΣΟΚ: Η άνοδος, η κυριαρχία, η κρίση», τον οποίο προσφέρει σήμερα «Το Βήμα της Κυριακής» με την πλήρη του έκδοση και στη συνέχεια θα διατίθεται από το αρχείο του.
Ο Γιάννης Βούλγαρης, εκ των επιστημονικών επιμελητών του τόμου, συμπυκνώνει με μια σειρά από καίριες επισημάνσεις τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της ταύτισης, τα οποία αναλύουν, ο καθένας από τη δική του σκοπιά, ιστορικοί, πολιτικοί επιστήμονες και κοινωνιολόγοι που παρακολούθησαν από κοντά την πορεία του ΠαΣοΚ και την εξέλιξή του στον χρόνο αλλά και πολιτικοί που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία του σε αυτά τα 50 χρόνια ζωής που ξεκίνησαν με τη διακήρυξη του Ανδρέα Παπανδρέου την 3η Σεπτεμβρίου 1974.
Οι επέτειοι, και συνηθέστερα οι «στρογγυλές», προσφέρουν το έναυσμα όχι απλά για μια υπενθύμιση αλλά για έναν βαθύτερο αναστοχασμό. Οπως σημειώνει ο πρώην πρωθυπουργός και πρώην πρόεδρος του ΠαΣοΚ Γιώργος Παπανδρέου σε ένα κείμενο πλούσιο σε βιωματικές εμπειρίες, «η προσωπική μου μαρτυρία για τον τρόπο που βίωσα εκείνη την ιστορική περίοδο κατά την οποία βρεθήκαμε αντιμέτωποι και συμμέτοχοι της μετάβασης της χώρας από τη χούντα στη δημοκρατία, αλλά έχοντας χειριστεί και την πιο μεγάλη κρίση από τη Μεταπολίτευση, με έχει πείσει ότι σημασία δεν έχει να αντιμετωπίζει κανείς απλώς τα προβλήματα και τις ανάγκες, αλλά κυρίως να αντιλαμβάνεται το βάθος και την προέλευσή τους».
Αντισυμβατικότητα αλλά και υπερβολές
Αντιστοίχως και πιάνοντας το νήμα από την ίδρυση του κόμματος, ο πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και πρώην πρόεδρος του ΠαΣοΚ Ευάγγελος Βενιζέλος επισημαίνει ότι «με τη «Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη» εκφράστηκε μια αντισυμβατική, για τα δεδομένα της εποχής, αντίληψη για τον πολιτικό λόγο, την πολιτική οργάνωση, τη διεθνή θέση της χώρας, την ίδια την κοινωνική διαστρωμάτωση και την πολιτική αντιπροσώπευση της κοινωνίας. Αρχισε να διαμορφώνεται η αισθητική της Μεταπολίτευσης».
Αξίζει ακόμη να σταθεί κανείς στην επισήμανσή του πως «η αίσθηση της ευθύγραμμης πορείας βελτίωσης και ανόδου του βιοτικού επιπέδου, τα σταδιακά αλλά αμετάκλητα κεκτημένα είχαν στην αρχή μια «ριζοσπαστική αθωότητα», πίσω από την οποία, δυστυχώς, ήρθαν και κρύφτηκαν λαϊκιστικές υπερβολές, λάθη, ατοπήματα, ενοχές, αντιφάσεις, νέα προνόμια». Για να προσθέσει στη συνέχεια πως «χωρίς το ΠαΣοΚ και τις δικές του τολμηρές πρωτοβουλίες και αντιφάσεις δεν θα είχε διατυπωθεί η αλληλουχία των μεγάλων στόχων της κοινωνίας και του έθνους τα τελευταία 50 χρόνια».
Αναλύοντας μια φάση της Μεταπολίτευσης που ταυτίστηκε επίσης με το ΠαΣοΚ, εκείνη του «εκσυγχρονισμού», ο πρώην υπουργός και καθηγητής Τάσος Γιαννίτσης θέτει μια σειρά από ερωτήματα: Τι περιεχόμενο έχει πράγματι ο όρος «εκσυγχρονισμός» στην περίπτωση της Ελλάδας; Είναι η υιοθέτηση πρακτικών άλλων χωρών προηγμένων οικονομικά και πολιτικά; Είναι η υιοθέτηση νέων πολιτικών που οδηγούν σε σημαντικές αλλαγές σχέσεων που επικρατούσαν στο παρελθόν στη χώρα; Για τον προσδιορισμό αυτόν έχουν σημασία οι προθέσεις ή μόνο το αποτέλεσμα μιας πολιτικής; Τι σημαίνει αποτυχία ή επιτυχία μιας πολιτικής όταν οι επιπτώσεις μπορεί να έχουν ταυτόχρονα διαφορετικό – θετικό ή αρνητικό – πρόσημο για διαφορετικά στρώματα και διαφορετικές περιόδους; Πώς σταθμίζονται όλα αυτά τα στοιχεία για την αποτίμηση της πολιτικής;
Τα ερωτήματα αυτά συνιστούν τη μαγιά ενός διαρκούς προβληματισμού, στον οποίο έχει θέση μια παρατήρηση του ίδιου του Τ. Γιαννίτση. Οτι «ακόμη και η έννοια «εκσυγχρονισμός», που από μόνη της δεν αποτελεί έναν όρο-κέλυφος, χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον απαξιωτικά, με στόχο να πλήξει μορφές πολιτικής που θα βελτίωναν προβληματικές καταστάσεις».
Ο Καραμανλής κα η καταγωγή των ιδεών
Στον αναστοχασμό μιας επετείου, η παρατήρηση «απ’ έξω» και η επιστημονική μελέτη έχουν την ίδια αξία με την καταγραφή των γεγονότων «από μέσα» και την εσωτερική αναψηλάφηση. Ο ιστορικός Σπύρος Δραϊνάς παρατηρεί, μεταξύ άλλων, πως «η παραδοχή Παπανδρέου ότι με τον Καραμανλή στην εξουσία «κάτι» έχει αλλάξει είναι αξιωσημείωτη. Η επισήμανση της ικανότητας του Καραμανλή στην υφιστάμενη συγκυρία να ενώσει τη Δεξιά υποδηλώνει τη φιλοδοξία του Παπανδρέου να αναδειχθεί σε αντίπαλο δέος του στον χώρο της Αριστεράς».
Ο Βασίλης Παναγιωτόπουλος, ιστορικός και επίσης εκ των επιμελητών του τόμου, ανατέμνει την πολιτική φυσιογνωμία του Ανδρέα Παπανδρέου αλλά και μια διαδρομή, η οποία εξακολουθεί να προσφέρεται ως αντικείμενο έρευνας. «Η καταγωγή των μαρξιστικών ιδεών του ιδιοφυούς μαθητή Ανδρέα Παπανδρέου», γράφει, «έχει ιδιαίτερη σημασία και, παρόλο που γνωρίζουμε πολλά επ’ αυτού, τα περιθώρια να μάθουμε περισσότερα είναι μεγάλα».
Ο καθηγητής Κοινωνιολογίας και Επικοινωνίας Βασίλης Βαμβακάς αναλύει το φαινόμενο του ΠαΣοΚ ως «στυλ ζωής και εξουσίας»: «Τη διάθλαση του πασοκικού ύφους βρίσκουμε σήμερα σε πολλά χιουμοριστικά μιμίδια που νοσταλγούν και ταυτόχρονα «τρολάρουν» την εποχή της πολιτικής του ηγεμονίας» αναφέρει. Ο ιστορικός Κώστας Κατσάπης «διαβάζει» το ΠαΣοΚ ως πολιτισμικό «παιδί» της δεκαετίας του ’60 για να φτάσει έως την «κρίση ταυτότητας» του 2010, ενώ ο ιστορικός Σωτήρης Ριζάς εστιάζει στην εξωτερική πολιτική και τη διαδρομή «από το ΠαΣοΚ του αντιαμερικανισμού και της εναντίωσης στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα στο ΠαΣοΚ της ενσωμάτωσης στην ΟΝΕ».
Ο δημοσιογράφος και εκδότης Πέτρος Παπασαραντόπουλος επικεντρώνεται στην «πολυτάραχη σχέση» του ΠαΣοΚ με την Αριστερά, ο επίκουρος καθηγητής Χρύσανθος Τάσσης στις εσωκομματικές του συγκρούσεις και ο επίσης επίκουρος καθηγητής Κώστας Ελευθερίου στη «μεταηγεμονική του συνθήκη», η οποία και έχει ανοίξει νέα πεδία προβληματισμού.
