ΗΠΑ – Γαλλία αναβαθμίζουν την παρουσία τους στην Ανατολική Μεσόγειο

Σημαντικές κινήσεις στη γεωπολιτική σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου βρίσκονται σε διαδικασία ωρίμανσης εν όψει των προσεχών μηνών. Στο παρασκήνιο διεξάγονται διευρυμένες συζητήσεις για επέκταση των τριμερών συνεργασιών που ήδη υφίστανται, ενώ την ίδια στιγμή μοιάζει ξεκάθαρη η πρόθεση των Ηνωμένων Πολιτειών και, δευτερευόντως, της Γαλλίας να ασκήσουν ενεργητικότερη πολιτική στην περιοχή. Στο πλαίσιο αυτό, η Κυπριακή Δημοκρατία αποκτά ευρύτερη σημασία στους σχεδιασμούς της Ουάσιγκτον και του Παρισιού, σε μια περίοδο που η ρωσική στρατιωτική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο επεκτείνεται και η Τουρκία παραμένει απρόβλεπτος δρων. Οι συζητήσεις εστιάζουν στον τομέα της ασφάλειας, καθώς διαφαίνεται ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι έτοιμες να αναβαθμίσουν τις σχέσεις τους με τη Λευκωσία στον αμυντικό τομέα, ενώ η Γαλλία σχεδιάζει μονιμότερη στρατιωτική παρουσία στο νησί.

Η Αθήνα συντάσσεται με τη Λευκωσία και διάκειται πολύ θετικά έναντι των αμερικανικών σκέψεων, σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των οποίων διαδραματίζει ο βοηθός υπουργός Εξωτερικών για θέματα Ευρώπης και Ευρασίας Γουές Μίτσελ. Στο πλαίσιο αυτό, οι ιδέες που κυοφορούνται σχετίζονται με τη διεύρυνση των τριμερών συνεργασιών που ήδη υπάρχουν και τη δημιουργία νέων στις οποίες θα συμμετέχουν είτε οι Ηνωμένες Πολιτείες είτε η Γαλλία. Οι νέες τετραμερείς θα αποτελούν ουσιαστικά ανεξάρτητους ad hoc σχηματισμούς που δεν θα υποκαθιστούν τις σημερινές τριμερείς. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες, η Γαλλία εμφανίζεται διατεθειμένη να συμμετάσχει σε ένα σχήμα μαζί με την Ελλάδα, την Κύπρο και την Αίγυπτο, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες εξετάζουν το ενδεχόμενο να λάβουν μέρος σε μια συνεργασία με την Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ. Οι δύο αυτοί σχηματισμοί θα δίνουν έμφαση σε θέματα ασφαλείας, ενώ δεν πρέπει μελλοντικά να αποκλείεται η συμμετοχή της Ιταλίας σε ένα τετραμερές σχήμα που θα αφορά την ενεργειακή συνεργασία μαζί με την Κύπρο, την Αίγυπτο και την Ελλάδα. Η πρόοδος στις συζητήσεις για την κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου East Med θα είναι κομβική σε αυτό το πλαίσιο, αν και οι εμπλεκόμενοι αναγνωρίζουν τις δυσκολίες κατασκευής του έργου.

Την ίδια στιγμή όμως, τόσο η Ελλάδα όσο και η Κυπριακή Δημοκρατία γνωρίζουν ότι το προσεχές διάστημα αναμένεται να υπάρξει κινητικότητα για έναν νέο γύρο διαπραγματεύσεων με σκοπό την επίλυση του Κυπριακού. Επί του θέματος αυτού συζήτησαν την περασμένη Δευτέρα στην Αθήνα ο Αλέξης Τσίπρας και ο Νίκος Αναστασιάδης, εν όψει και των συναντήσεων που θα λάβουν χώρα στο πλαίσιο της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών το τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου. Η αίσθηση που επικρατεί είναι ότι ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες θα ήταν διατεθειμένος να αναλάβει μια νέα πρωτοβουλία μόνο εφόσον συντρέχουν οι προϋποθέσεις επιτυχίας. Σε διαφορετική περίπτωση, δεν αποκλείεται ο ΟΗΕ να τερματίσει τη στενή ενασχόλησή του με το Κυπριακό, ενώ και η εντολή της ειρηνευτικής δύναμης UNFICYP ίσως μεταβληθεί. Μια τέτοια κίνηση θα διευκολύνει χωρίς καμία αμφιβολία την επιθυμία της Αγκυρας να κινηθεί προς το επονομαζόμενο Σχέδιο Β’ για την αναβάθμιση και κατόπιν τη διεθνή αναγνώριση του ψευδοκράτους.

Ποιος είναι ο λόγος που καθοδηγεί αυτές τις εξελίξεις; Οπως παραδέχονται σε ιδιωτικές τους συνομιλίες αρκετοί από τους περιφερειακούς δρώντες, η βασικότερη αιτία είναι ότι η στρατιωτικοποίηση της Ανατολικής Μεσογείου έχει μεταβάλει τα δεδομένα σε μια περιοχή κρίσιμη για τα δυτικά συμφέροντα. Η σπουδαιότερη αλλαγή στο περιφερειακό σκηνικό είναι η επανάκαμψη της Ρωσίας στην περιοχή λόγω της παρέμβασής της στο Συριακό. Η Μόσχα άλλαξε τις ισορροπίες σε στρατιωτικό επίπεδο, τόσο λόγω της ενίσχυσης της παρουσίας της επί συριακού εδάφους (υπενθυμίζεται ότι έχει αναβαθμίσει τη βάση στην Ταρτούς και έχει εγκαταστήσει ισχυρότατα αντιπυραυλικά συστήματα στη Συρία) όσο και με την απόφαση να αμφισβητήσει την αμερικανική ναυτική υπεροχή στη Μεσόγειο. Σε σχέση με πριν από τρία χρόνια, ο ρωσικός στόλος της Μαύρης Θάλασσας έχει προχωρήσει σε μείζον πρόγραμμα αναβάθμισης και ο ίδιος ο Βλαντίμιρ Πούτιν ανακοίνωσε τον περασμένο Μάιο ότι η Μόσχα σκοπεύει να αναπτύξει μόνιμη ναυτική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτό με τη σειρά του έχει οδηγήσει την Ουάσιγκτον να δώσει νέα πνοή στον Εκτο Στόλο και να διευρύνει το δικό της στρατιωτικό ίχνος με επίκεντρο ιδιαίτερα την Ελλάδα, όπου οι Αμερικανοί αναπτύσσουν την παρουσία τους στη Σούδα και αναζητούν και άλλες βάσεις. Η Γαλλία του Εμανουέλ Μακρόν έχει επίσης αποφασίσει να ενεργοποιηθεί περισσότερο στην Ανατολική Μεσόγειο, όπου παραδοσιακά έχει διαδραματίσει μείζονα, αν και όχι απαραίτητα αποτελεσματικό, ρόλο. Η δε Βρετανία, κινούμενη εσωστρεφώς λόγω Brexit, παραμένει μεν παρούσα λόγω των βάσεώς της στην Κύπρο, αλλά σε αυτή τη φάση σε έναν πιο δευτερεύοντα ρόλο.

Η σύσταση νέων τετραμερών συνεργασιών με τη συμμετοχή Ουάσιγκτον και Παρισιού θεωρείται ότι θα αναβαθμίσει τη θέση της Λευκωσίας αλλά και της Αθήνας. Ο κύπριος υπουργός Εξωτερικών Νίκος Χριστοδουλίδης αναμένεται να συναντηθεί προσεχώς με τον αμερικανό ομόλογό του Μάικ Πομπέο, είτε στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ είτε αμέσως μετά. Σε αυτή τη συνάντηση θα προετοιμαστεί, όπως σημειώνουν ενημερωμένες πηγές, πιθανή συνάντηση του κύπριου υπουργού Αμυνας Σάββα Αγγελίδη με τον αμερικανό ομόλογό του Τζέιμς Μάτις. Οι ίδιες πηγές τόνιζαν ότι στην Ουάσιγκτον έχει αρχίσει και ωριμάζει η ιδέα για στενότερη αμυντική συνεργασία με τη Λευκωσία, η οποία ουσιαστικά θα ενώσει την αυξανόμενη αμερικανική στρατιωτική παρουσία στην Ελλάδα με το Ισραήλ και την Αίγυπτο – δύο χώρες που καταλαμβάνουν κεντρικό ρόλο στον περιφερειακό αμυντικό σχεδιασμό στην Ουάσιγκτον (αυτό εξηγεί το ενδιαφέρον των Ηνωμένων Πολιτειών για τις ασκήσεις που εκτελούνται στην περιοχή, αρκετές εκ των οποίων με αμερικανική συμμετοχή). Θα μπορούσε αυτό να οδηγήσει στην άρση του εμπάργκο όπλων προς την Κυπριακή Δημοκρατία; Πρόκειται για μια επιθυμία της Λευκωσίας, η οποία δεν αποκλείεται να υλοποιηθεί στο προσεχές διάστημα, ακόμη και αν αρχικά περιλαμβάνει την αποστολή «μη φονικού» υλικού.

Σε ό,τι αφορά τη Γαλλία, το Παρίσι επιδιώκει να επανακάμψει δυναμικά στην περιοχή. Η πρόσφατη επίσκεψη του υπουργού Εξωτερικών Ζαν – Ιβ Λε Ντριάν σε Αθήνα και Λευκωσία χαρακτηρίζεται ως βαρύνουσας σημασίας στο πλαίσιο αυτό. Η παρουσία της Γαλλίας, μέσω της Total, στο πρόγραμμα ερευνών και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων τόσο στην Κύπρο όσο (μελλοντικά) και στην Ελλάδα αποτελεί βασική παράμετρο αυτής της επιλογής. Αυτή η παρατήρηση θα πρέπει να συνδυαστεί με την παράλληλη παρουσία της αμερικανικής ExxonMobil και στις δύο χώρες (στην Ελλάδα οι δύο εταιρείες συνεργάζονται άμεσα). Η Λευκωσία βρίσκεται σε συνομιλίες με το Παρίσι ώστε μέχρι τον Νοέμβριο να έχει υπογραφεί μια διακρατική συμφωνία που θα μπορούσε να αναβαθμίσει το καθεστώς στάθμευσης γαλλικών ναυτικών δυνάμεων στο νησί (πιθανότατα στη Λάρνακα). Δεν αποκλείεται μάλιστα αυτή η συμφωνία να συνδυαστεί με μια επίσκεψη του προέδρου Μακρόν στην Κύπρο, όπως πρόσφατα έγραψε η εφημερίδα «Πολίτης». Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, η γαλλική πλευρά έχει εκφράσει έντονο ενδιαφέρον για την πώληση φρεγατών στο ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Δεν είναι όμως εξίσου σαφές αν γαλλικές εταιρείες θα ήταν ειλικρινώς διατεθειμένες να προβούν σε μια πιο κομβική κίνηση, όπως π.χ. μια επένδυση στα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά.

Οι προαναφερθείσεις κινήσεις πρέπει να θεωρηθούν και υπό το πρίσμα της διαφαινόμενης επιθυμίας της Τουρκίας να αναβαθμίσει τη δική της στρατιωτική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο. Πρόσφατα δημοσιεύματα στον τουρκικό Τύπο (στην εφημερίδα «Sabah») παρουσίασαν έκθεση των επιτελών του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού με θέμα τη δημιουργία μόνιμης ναυτικής βάσης κατά το μοντέλο των βρετανικών βάσεων, να είναι δηλαδή κυρίαρχο τουρκικό έδαφος. Υπενθυμίζεται ότι από το 2006 η Τουρκία εκτελεί την επιχείρηση «Ασπίδα της Μεσογείου», την οποία έχει εντάξει στο πλαίσιο της συμμετοχής της στη νατοϊκή επιχείρηση «Active Endeavor», και στην οποία λαμβάνουν μέρος μία φρεγάτα, ένα υποβρύχιο και δύο περιπολικά σκάφη. Παράλληλα, στην περιοχή δρα και μια τουρκική κορβέτα που συμμετέχει στο θαλάσσιο σκέλος της επιχείρησης UNIFIL στον Λίβανο. Συνολικά, η Τουρκία έχει αναπτύξει στην Ανατολική Μεσόγειο δύο υποβρύχια και περίπου 14 πλοία. Το πρόβλημα, κατά τους τούρκους επιτελείς, είναι ότι η εγγύτερη στην Ανατολική Μεσόγειο ναυτική στρατιωτική βάση βρίσκεται στο Ακσάζ, το οποίο βρίσκεται μάλλον μακριά. Ιδανική λύση θα ήταν μια μόνιμη βάση στην Κύπρο να γίνει π.χ. στην κατεχόμενη Αμμόχωστο. Πριν από λίγες ημέρες ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μίλησε για αύξηση των τουρκικών στρατευμάτων στο νησί και όχι για νέα βάση, ωστόσο ουδείς μπορεί με ασφάλεια να πει ποιο από τα δύο σενάρια θα προκριθεί.

Η επόμενη ημέρα της πενταμερούς διάσκεψης στο Κραν Μοντανά της Ελβετίας απογοήτευσε πολλούς από τους παίκτες του Κυπριακού. Αρκετοί νόμισαν, προφανώς και ο ίδιος ο Αντόνιο Γκουτέρες, ότι υπήρξαν οι προϋποθέσεις για επιτυχή κατάληξη των διαπραγματεύσεων, αλλά αυτό τελικώς δεν συνέβη. Η επιτυχία της ελληνικής πλευράς ήταν ότι πέτυχε να αναδείξει τη σημασία της πτυχής της ασφάλειας, και αυτό δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Θα πρέπει όμως να επισημανθεί ότι μια «νίκη» στο πεδίο αυτό θα σήμαινε ότι η Λευκωσία θα έπρεπε να προβεί σε ορισμένες υποχωρήσεις στην εσωτερική πτυχή της διακυβέρνησης, ενδεχομένως με την αποδοχή ενός τουρκοκυπριακού βέτο σε ορισμένες από τις αποφάσεις της κυβέρνησης.

Η ειδική απεσταλμένη του γενικού γραμματέα του ΟΗΕ, η Αμερικανίδα Τζέιν Χολ Λουτ, ολοκλήρωσε την περασμένη εβδομάδα τις επαφές της με όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές. Οι επαφές της ξεκίνησαν από την Αγκυρα και ολοκληρώθηκαν στο Λονδίνο και στις Βρυξέλλες. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που είναι διαθέσιμες, η κυρία Λουτ δεν πρέπει να είναι πολύ ενθουσιασμένη από όσα άκουσε και λογικά αυτό θα αντικατοπτριστεί στην έκθεση που αναμένεται να υποβάλει προς τον κ. Γκουτέρες πριν από τη Γενική Συνέλευση στη Νέα Υόρκη. Από την τουρκική πλευρά και συγκεκριμένα από τον υπουργό Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου, η κυρία Λουτ φέρεται να άκουσε την άποψη ότι η Αγκυρα κινείται σε καθαρά συνομοσπονδιακή λογική, την οποία έχει παρουσιάσει και στον ίδιο τον κ. Γκουτέρες. Στην Αθήνα ο Νίκος Κοτζιάς, ο οποίος φέρεται να είχε τηλεφωνικές επαφές με τον τούρκο ομόλογό του κατά τη διάρκεια του θέρους, επανέλαβε στην κυρία Λουτ ότι πρέπει να υπάρξει σοβαρή προετοιμασία προτού πραγματοποιηθεί μια νέα Διεθνής Διάσκεψη και ότι πρέπει να καταργηθούν οι Συνθήκες Συμμαχίας και Εγγυήσεων.

Ο έλληνας υπουργός Εξωτερικών μάλλον δεν έχει άδικο σε αυτή τη θέση που διατυπώνει, καθώς η αποτυχία ενός νέου γύρου διαπραγματεύσεων λογικά θα σημάνει την εκκίνηση άλλων διαδικασιών. Αλλωστε η Αγκυρα δεν κρύβει τις προθέσεις της για μία λύση είτε υπό τη μορφή συνομοσπονδίας δύο κρατών είτε ακόμη και υπό τη μορφή δύο απόλυτα διαφορετικών κρατών. Ωστόσο, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ίσως να είναι διατεθειμένος να δώσει άλλη μία ευκαιρία στα Ηνωμένα Εθνη να επιτύχουν μια ομοσπονδιακή λύση, εφόσον όμως τεθεί ένα χρονοδιάγραμμα εντός του οποίου θα μπορούσε αυτή να επιτευχθεί. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πηγές κοντά στα Ηνωμένα Εθνη παραδέχονται ότι αυτή η άποψη είναι βάσιμη, διότι σε διαφορετική περίπτωση οι συνομιλίες θα συνεχίζονται χωρίς εμφανές τέλος. Ισως ο κ. Ερντογάν να επιθυμεί να συνδέσει την «καλή του θέληση» με την πρόσφατη «επίθεση φιλίας» προς την ΕΕ.

Η πρόσφατη συζήτηση στο Συμβούλιο Ασφαλείας για την ανανέωση της θητείας της UNFICYP υπήρξε διδακτική για τα επόμενα βήματα. Κατέστη σαφές ότι το Κυπριακό έχει μάλλον «κουράσει» και όλοι οι εμπλεκόμενοι θα ήθελαν να ξεκαθαρίσουν την επόμενη ημέρα. Το μέλλον της εντολής της ειρηνευτικής δύναμης θα είναι ένας από τους μοχλούς προς αυτή την κατεύθυνση. Η ατμόσφαιρα που διαμορφώνεται και η οποία έχει αποτυπωθεί εκτενώς στον κυπριακό Τύπο είναι ότι οι εμπλεκόμενες πλευρές πρέπει να προσανατολιστούν προς μια στρατηγική ενδιάμεση συμφωνία (κατά το πρότυπο των Ιδεών Γκάλι του 1992) επί ορισμένων βασικών πτυχών του Κυπριακού. Οι δύο βασικότερες εξ αυτών είναι οι εγγυήσεις/ασφάλεια και η διακυβέρνηση. Οι πληροφορίες από τις συζητήσεις στο Κραν Μοντανά είναι ότι η Τουρκία είχε πραγματοποιήσει μια στροφή προς την εγκατάλειψη του συστήματος των εγγυήσεων των Συνθηκών του 1960, αλλά παρέμενε αμετακίνητη στην παρουσία στρατευμάτων στο νησί. Σε αυτό το πλαίσιο, η Αθήνα δεν ήταν απόλυτα αρνητική, αλλά οι διαφορές εντοπίστηκαν στο αν τα στρατεύματα θα αποχωρήσουν και πότε. Είναι σε αυτό το σημείο που εγείρεται το θέμα της εσωτερικής διακυβέρνησης και ορισμένων παραχωρήσεων προς τους Τουρκοκυπρίους.

Τίποτε από τα παραπάνω δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένο, αγνοώντας τις αναμενόμενες εξελίξεις στο μέτωπο των υδρογονανθράκων. Το δίμηνο Οκτωβρίου – Νοεμβρίου, η αμερικανική ExxonMobil αναμένεται να πραγματοποιήσει την πρώτη ερευνητική της γεώτρηση στο Οικόπεδο 10 της κυπριακής Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ). Τι ακριβώς θα πράξει η Αγκυρα ως απάντηση σε αυτό; Το κακό σενάριο της παρεμπόδισης της αμερικανικής γεώτρησης δεν μοιάζει πιθανό, καθώς θα έβαζε ταφόπλακα σε οποιαδήποτε δυνατότητα επαναπροσέγγισης με την Ουάσιγκτον ενώ θα ενοχλούσε σφόδρα και το Κατάρ (η Qatar Petroleum συμμετέχει στην κοινοπραξία του Οικοπέδου 10 μαζί με την ExxonMobil), που πρόσφατα υποσχέθηκε βοήθεια 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τη στήριξη της τουρκικής οικονομίας. Πιθανότερο θεωρείται το σενάριο ο τουρκικός «Πορθητής» να κινηθεί προς ένα Οικόπεδο όπως το 6 ή σε κάποια μη αδειοδοτημένη περιοχή. Δεν λείπουν πάντως όσοι εκτιμούν ότι η Αγκυρα θα προσπαθήσει να διασυνδέσει τους υδρογονάνθρακες με τις συνομιλίες για το Κυπριακό, την ώρα που το στοίχημα της Λευκωσίας για να αλλάξει τους όρους του παιχνιδιού είναι η ExxonMobil να ανακαλύψει στο Οικόπεδο 10 ένα κοίτασμα όπως αυτό του «Zohr» στην Αίγυπτο.