Παρότι η Ελλάδα και η Τουρκία επιδιώκουν ήρεμα νερά στις μεταξύ τους σχέσεις, το ανεμολόγιο στο Αιγαίο καταγράφει έξαφνα μποφόρ, τα οποία από τις αρχές Απριλίου φυσάνε πάνω από τα θαλάσσια πάρκα. Ακόμα οι μελέτες βρίσκονται σε προκαταρκτικό στάδιο, αλλά η εξαγγελία για τη δημιουργία των θαλάσσιων πάρκων προκαλεί μια διαρκή τριβή με την τουρκική πλευρά, που αντέδρασε από την πρώτη στιγμή με απειλές και προειδοποιήσεις.
Ο Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε ότι η Ελλάδα δεν θα ρωτήσει την Τουρκία τι θα κάνει στον χώρο κυριαρχίας της και, σύμφωνα με κυβερνητικές πηγές, ο σχεδιασμός είναι να ολοκληρωθούν οι τεχνικές μελέτες μέχρι το τέλος του 2024 και εν συνεχεία να προχωρήσει η χωροθέτηση των θαλάσσιων πάρκων.
Οι χάρτες που δημοσιεύτηκαν στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης για το θαλάσσιο πάρκο στο Αιγαίο δεν ήταν ακριβείς
Ο αρχικός χάρτης που κατάρτισε ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) και παρουσιάστηκε στην παγκόσμια διάσκεψη για τους ωκεανούς (9ο Our Ocean Conference), που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα τον Απρίλιο
Η οδηγία της ΕΕ
Ειδικοί επιστήμονες εκτιμούν ότι ο στόχος αυτός είναι πολύ φιλόδοξος και ότι ίσως χρειαστεί περισσότερος χρόνος γιατί οι μελέτες αυτές δεν είναι απλές. Ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός αποτελεί το κατ’ εξοχήν εργαλείο αειφορίας των θαλάσσιων πόρων – η Ελλάδα έχει δύο θαλάσσια πάρκα στις Βόρειες Σποράδες και στη Ζάκυνθο από τη δεκαετία του ’90. Στο πλαίσιο αυτό η ΕΕ εξέδωσε σχετική Οδηγία (2014/89/ΕΕ) από την οποία απορρέει σειρά υποχρεώσεων, μια από τις οποίες ήταν η θέσπιση θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού μέχρι το 2021.
Η χώρα μας ωστόσο δεν έχει συμμορφωθεί στην Οδηγία της ΕΕ για τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό. Αυτό θα την κάλυπτε περισσότερο έναντι της τουρκικής αντίδρασης, η οποία αρχικά εκδηλώθηκε με ανακοίνωση του υπουργείου Εξωτερικών και έπειτα με δημοσίευμα στη φιλοκυβερνητική «Σαμπάχ» για την πρόθεσή της να σχεδιάσει δικά της πάρκα. Αλλες διαρροές τοποθετούσαν την περιοχή ενδιαφέροντός της βόρεια της Κρήτης.
Πώς ξεκίνησε το ζήτημα
Το χρονικό της υπόθεσης εξηγεί εν μέρει την αιφνίδια ένταση. Τον Απρίλιο πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 9ο Our Ocean Conference, μια παγκόσμια διάσκεψη για τους ωκεανούς, στην οποία συμμετείχαν 120 εκπρόσωποι κρατών και σημαντικών διεθνών οργανισμών. Στο πλαίσιο της διάσκεψης, η κυβέρνηση ανακοίνωσε την άμεση θεσμοθέτηση δύο μεγάλων εθνικών θαλάσσιων πάρκων, των μεγαλύτερων στη Μεσόγειο, στο Ιόνιο και στο Αιγαίο, τα οποία θα επιτηρούνται μέσω ενός υπερσύγχρονου συστήματος παρακολούθησης.
Το παραπάνω σχέδιο περιέγραψαν οι υπουργοί Εξωτερικών Γιώργος Γεραπετρίτης, Περιβάλλοντος Θεόδωρος Σκυλακάκης και Αγροτικής Ανάπτυξης Λευτέρης Αυγενάκης. Στη συνέχεια το ανακοίνωσε ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης κατά την έναρξη της διάσκεψης επισημαίνοντας ότι με τα δύο πάρκα θα αυξηθούν οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές κατά 80%.
Η τουρκική αντίδραση
Η τουρκική πλευρά αιφνιδιάστηκε και εξοργίστηκε από τις ανακοινώσεις της ελληνικής κυβέρνησης, επειδή στο πλαίσιο της Διακήρυξης των Αθηνών και στο κλίμα προσέγγισης που διαμορφώθηκε θεώρησε ότι θα έπρεπε να αποφευχθεί η εξαγγελία ως μονομερής ενέργεια. Αμέσως, σύμφωνα με πληροφορίες, ενεργοποιήθηκαν τα κανάλια επικοινωνίας των δύο πλευρών, έγιναν οι απαραίτητες συνεννοήσεις και η αντίδραση περιορίστηκε σε μια μεταμεσονύκτια ανακοίνωση του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών, από την οποία ωστόσο δεν έλειπαν οι αιχμές και οι προειδοποιήσεις.
Το τουρκικό ΥΠΕΞ συνιστούσε στην Ελλάδα «να μη χρησιμοποιεί τα προβλήματα του Αιγαίου καθώς και τα ζητήματα που αφορούν το καθεστώς ορισμένων νησιών, βραχονησίδων και βράχων των οποίων η κυριαρχία δεν έχει παραχωρηθεί στην Ελλάδα από τις διεθνείς συμφωνίες στο πλαίσιο της δικής της ατζέντας». Επίσης, προειδοποιούσε την ΕΕ «να μην καταστεί εργαλείο στις πολιτικές κινήσεις της Ελλάδας σχετικά με τα περιβαλλοντικά προγράμματα». Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών απάντησε αμέσως ότι η ελληνική κυβέρνηση «θα συνεχίσει να υποστηρίζει απαρέγκλιτα την κυριαρχία και τα κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας» και κατηγόρησε την Τουρκία ότι πολιτικοποιεί ένα αμιγώς περιβαλλοντικό ζήτημα.
Πάνω σε αυτόν τον καμβά εξελίσσονται τα επόμενα επεισόδια. Οι χάρτες που δημοσιεύτηκαν στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης για το θαλάσσιο πάρκο στο Αιγαίο δεν ήταν ακριβείς, καθώς αυτό δεν θα εκτείνεται προς τις Κυκλάδες αλλά προς τα Δωδεκάνησα και θα περιλαμβάνει ακατοίκητες νησίδες και βραχονησίδες πολύ κοντά στην Τουρκία, αλλά εντός των 6 ναυτικών μιλίων, δηλαδή εντός των ελληνικών χωρικών υδάτων.
Οι χάρτες σε αυτή τη φάση είναι ενδεικτικοί και σε καμία περίπτωση δεν αποτυπώνουν το οριστικό σχέδιο. Ωστόσο, υπάρχουν προκαταρκτικές μελέτες τις οποίες έχει εκπονήσει ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ), ο οποίος εποπτεύεται από το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας.
Ο ΟΦΥΠΕΚΑ αναμένεται να εκπονήσει και τις τελικές μελέτες, οι οποίες όμως θεωρείται σχεδόν αδύνατον να ξεκινήσουν από μηδενική βάση. Αν πρόκειται να γίνει κάποια αλλαγή, πιθανόν να μετακινηθούν τα όρια των θαλάσσιων πάρκων κατά μερικές μοίρες. Στις 13 Μαΐου ο Κ. Μητσοτάκης επισκέφθηκε την Αγκυρα και συναντήθηκε με τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
Οπως αποκάλυψε αργότερα ο υπουργός Εξωτερικών Χακάν Φιντάν, «εκφράσαμε τις επιφυλάξεις και τις σκέψεις μας σχετικά με τα θαλάσσια πάρκα». Η Τουρκία δηλώνει ότι δεν πρόκειται για ένα αθώο περιβαλλοντικό σχέδιο και ότι αν προχωρήσει θα αγγίξει θέματα υφαλοκρηπίδας που αποτελούν κόκκινη γραμμή για εκείνη, αν τα πάρκα αφορούν μόνο την ΑΟΖ.
Ο Φιντάν είπε ακόμα ότι οι δύο πλευρές συμφώνησαν ότι δεν πρέπει να γίνονται μονομερή βήματα στα εκκρεμή ζητήματα. Από την πλευρά του ο Γιώργος Γεραπετρίτης υπογράμμισε ότι η Ελλάδα ασκεί πλήρως τα κυριαρχικά της δικαιώματα και ότι τα θαλάσσια πάρκα θα προχωρήσουν όταν ολοκληρωθεί η μελέτη για τον καθορισμό των τεχνικών περιβαλλοντικών κριτηρίων. Εν τέλει, όμως, η απόφαση δεν είναι τεχνική αλλά πολιτική.
Η εμπλοκή
Πριν από λίγες ημέρες ο υπουργός Εξωτερικών επανέλαβε ότι η ελληνική στρατηγική που αφορά την προστασία του περιβάλλοντος θα συνεχιστεί απρόσκοπτα με βάση τον σχεδιασμό της κυβέρνησης. Επιπλέον, ο Κ. Μητσοτάκης κατηγορηματικά διαβεβαίωσε ότι τα θαλάσσια πάρκα στο Αιγαίο «προφανώς θα γίνουν» και πρόσθεσε ότι οι ενέργειες της Ελλάδας εντός του χώρου κυριαρχίας της δεν αφορούν την Τουρκία. «Αν θέλει να κάνει η Τουρκία θαλάσσια πάρκα εντός των δικών της χωρικών υδάτων, μου πέφτει εμένα λόγος; Δεν υπάρχουν για την Ελλάδα γκρίζες ζώνες στο Αιγαίο και όπως είπα στον Ερντογάν, τα ζητήματα κυριαρχίας έχουν λυθεί και δεν θα επανέλθουμε σε αυτή τη συζήτηση» πρόσθεσε.
Το θέμα δεν είναι τόσο καθαρό, διότι η Τουρκία μέσω της θεωρίας των γκρίζων ζωνών αμφισβητεί την κυριαρχία νησιών και βράχων που δεν κατονομάζονται σε διεθνείς συνθήκες και το δικαίωμα των νησιών σε θαλάσσιες ζώνες όπως η υφαλοκρηπίδα και η ΑΟΖ. Προφανώς παραβιάζει το Διεθνές Δίκαιο, αλλά το κάνει. Προς το παρόν δεν είναι σαφές αν η Τουρκία αμφισβητεί τη δυνατότητα της Ελλάδας να δημιουργήσει θαλάσσια πάρκα εντός των 6 ναυτικών μιλίων ή αν επιδιώκει να εγείρει θέμα συνεργασίας σε αυτά.
Διεθνώς προβάλλεται ως επιτυχημένο πρότυπο η συνεργασία Μαλαισίας και Φιλιππινών στην Turtle Island Heritage Protected Area στη θάλασσα Σούλου. Αυτό το ενδεχόμενο μοιάζει πολύ μακρινό σε αυτή τη φάση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, που, παρά την ύφεση και τους ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας, η εμπιστοσύνη δεν έχει αποκατασταθεί πλήρως. Πρόσφατα, ο Κ. Μητσοτάκης δήλωσε ότι η Τουρκία δεν έχει αλλάξει τον πυρήνα του αναθεωρητισμού της, αν και δεν τον εκδηλώνει με τόση ένταση.
Από τις δηλώσεις είναι φανερό ότι η τουρκική πλευρά φοβάται ότι η Ελλάδα μέσω των θαλάσσιων πάρκων, τα οποία μπορούν να χωροθετηθούν και σε διεθνή ύδατα, θα επιχειρήσει να κατοχυρώσει δικαιώματα στην ΑΟΖ. Ο Ερντογάν είναι δέσμιος και του εσωτερικού συσχετισμού δυνάμεων, έχοντας χάσει στις δημοτικές εκλογές περί το 7% προς το εθνικιστικό κόμμα του υιού Ερμπακάν, δυσκολεύεται να κάνει υποχωρήσεις που θα του στοιχίσουν πολιτικά. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην ελληνική πλευρά. Η εθνικιστική Δεξιά εμποδίζει κάθε βήμα προόδου στα ελληνοτουρκικά και ούτως ή άλλως η προεκλογική περίοδος των ευρωεκλογών δεν ευνοεί ήπιες προσεγγίσεις.
Η εκτίμηση που υπάρχει είναι ότι αν η Ελλάδα προχωρήσει, η Τουρκία θα αντιδράσει, ίσως όχι με δημιουργία δικών της πάρκων ή με χωροθέτηση πάρκου πάνω από την Κρήτη, που θεωρητικά μπορεί να φτιαχτεί μόνο πάνω στο παράνομο τουρκολιβυκό μνημόνιο, άρα θα προστεθεί μια παρανομία πάνω σε μια προϋπάρχουσα παρανομία, αλλά με την αποστολή πολεμικού πλοίου που θα παρενοχλεί και θα εμποδίζει την οριοθέτηση των θαλάσσιων πάρκων. Ισως, όμως, οι δίαυλοι επικοινωνίας να φανούν αποτελεσματικότεροι μετά τις ευρωεκλογές.
Διπλωματικό προηγούμενο
Το παράδειγμα Μαλαισίας – Φιλιππινών
Στις 31 Μαΐου 1996 οι κυβερνήσεις της Μαλαισίας και των Φιλιππινών υπέγραψαν την ιστορική συμφωνία για την από κοινού προστασία του υδατικού συστήματος της Θάλασσας Σουλού, η οποία βρέχει τις δύο χώρες. Πρόκειται για την πρώτη στο είδος της συμφωνία δυο χωρών με σκοπό την από κοινού διαχείριση ενός αρχιπελάγους έκτασης 260.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων.
Το αρχιπέλαγος Σουλού, όπου υπάρχουν πολλά νησιά, μεταξύ των οποίων και τα νησιά Χελώνα, αποτελεί το φυσικό περιβάλλον των σπάνιων πράσινων θαλάσσιων χελωνών. Η συμφωνία μεταξύ Μαλαισίας και Φιλιππινών αναγνωρίζει ότι δεν είναι εφικτή η προστασία του αρχιπελάγους από μία μόνο χώρα. Γι’ αυτό και περιλαμβάνει τη σύσταση επιτροπής για την από κοινού διαχείρισή του, κοινά προγράμματα εκπαίδευσης καθώς και κοινά προγράμματα χρηματοδότησης.
