«Με τους ισλαμιστές μπορούμε να συνεννοηθούμε καλύτερα παρά με τους κεμαλιστές» έλεγε ο Ανδρέας Παπανδρέου την ώρα που πήγαινε να συναντήσει τον Τουργκούτ Οζάλ, στο Νταβός, ένα Σαββατοκύριακο του 1988. Από τότε υπήρξαν πολλές διακυμάνσεις στις προσπάθειες για την εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, οι περισσότερες αποτυχημένες, αφού διαρκούσαν πολύ λίγο. Οι διαφωνίες ήταν άλλωστε σταθερές και διαχρονικές (όπως Κυπριακό, εναέριος χώρος, υφαλοκρηπίδα, νησιά, υπερπτήσεις, πεδία βολής, ασκήσεις, FIR Αθηνών, εξοπλιστικά κ.ά.) και έως σήμερα καμία δεν έχει επιλυθεί, παρά ταύτα όμως κατάφεραν και οι δύο χώρες σε πολλές περιπτώσεις να διατηρήσουν τους διαύλους επικοινωνίας ανοικτούς.
Η συνάντηση στο Νταβός και το «μη πόλεμος»
Ολα λοιπόν άρχισαν εκείνο το Σαββατοκύριακο στο Νταβός. Ο καιρός ήταν παραδόξως γλυκός. Υπήρχε μια προκαταβολική καλή διάθεση, ένα είδος απροσδιόριστης αισιοδοξίας ότι οι πρωθυπουργοί Ανδρέας Παπανδρέου και Τουργκούτ Οζάλ δεν θα περιορίζονταν σε ένα τυπικό σφίξιμο του χεριού όπως πριν από δύο χρόνια στον ίδιο χώρο, αλλά θα κάθονταν να συζητήσουν. Αλλωστε οι παρατρεχάμενοι τους φρόντιζαν να ενημερώνουν σχετικά τους δημοσιογράφους, τροφοδοτώντας τους με ελπίδες για «συνταρακτικές εξελίξεις». Η ελληνική πλευρά ήταν πιο ρεαλιστική. Ε, λοιπόν, εκείνο το απομεσήμερο του Σαββάτου, όταν ο Οζάλ περιστοιχισμένος από καμιά δεκαριά διπλωμάτες, σωματώδεις αστυνομικούς και άλλους εμφανίστηκε στον διάδρομο που οδηγούσε στη μικροσκοπική αίθουσα όπου θα συναντούσε τον έλληνα ομόλογό του, ήταν άλλος άνθρωπος. Χαιρετούσε με κίνηση της κεφαλής, σχεδόν μειδιούσε. Μόνο όταν αντίκρισε την κάμερα της τουρκικής τηλεόρασης πήρε ύφος σοβαρό. Αλλά και πάλι, δεν ήταν αγριωπός.
Είχε προηγηθεί ο «παρ’ ολίγον πόλεμος» της κρίσης του Μαρτίου του ’87, τότε που ο Παπανδρέου έδωσε εντολή να βυθιστεί το τουρκικό σεισμογραφικό σκάφος «Σισμίκ» σε περίπτωση που άρχιζε έρευνες σε ελληνική υφαλοκρηπίδα. Τα πρώτα ΜΟΕ συμφωνήθηκαν στο Νταβός. Οχι σπουδαία πράγματα. Το πιο σημαντικό, αυτό το περίφημο «μη πόλεμος». Ακόμα οι δύο ηγέτες συμφώνησαν να εντείνουν τις προσπάθειές τους για να μην προκύψει άλλη κρίση μεταξύ των δύο χωρών, να συναντιούνται τουλάχιστον μια φορά τον χρόνο και να εγκαταστήσουν απευθείας τηλεφωνική γραμμή. Αποφάσισαν επίσης τη σύσταση δύο πολιτικών επιτροπών, της Πολιτικής Επιτροπής και της Επιτροπής Συνεργασίας (οικονομική), οι οποίες θα συναντώνται αντιστοίχως στις δύο χώρες συγχρόνως.
Το μνημόνιο Παπούλια – Γιλμάζ
Ο Οζάλ φαινόταν διατεθειμένος να προσεγγίσει την Ελλάδα, δεν ήθελε πλέον το δόγμα τού «παρ’ ολίγον πολέμου», αλλά συνεργασία και να μείνει κοντά στην Ευρώπη. Ποια όμως ήταν η τύχη του; Λίγα χρόνια μετά πεθαίνει από δηλητηρίαση, χωρίς ακόμα να ξεκαθαριστούν τα αίτια του θανάτου του. Η τότε κυβέρνηση είπε απλώς ότι έπαθε έμφραγμα.
Ο Οζάλ είχε ως υπουργό Εξωτερικών τον Μεσούτ Γιλμάζ, έναν ενδιαφέροντα πολιτικό που έφτασε ως το πρωθυπουργικό αξίωμα. Σε αντίθεση με τους άλλους υπουργούς Εξωτερικών της Τουρκίας, ο Γιλμάζ συμβόλιζε το είδος του τεχνοκράτη πολιτικού που θεωρούσε τον δυτικό προσανατολισμό της Τουρκίας ως αδιαπραγμάτευτο θεμέλιο πολιτικής στρατηγικής και ως υπαρξιακό ζήτημα για την ίδια τη χώρα. Αυτές οι αντιλήψεις έβρισκαν όλο και λιγότερους υποστηρικτές μεταξύ της επικρατούσας τότε πολιτικής και γραφειοκρατικής ηγεσίας της Τουρκίας. Προτιμούσε τα κοστούμια brooks & brothers (όμοια με αυτά που φορούσαν οι αμερικανοί πρόεδροι) κάπνιζε τα Μάλμπορο το ένα μετά το άλλο και σε αντίθεση με τους βλοσυρούς μυστακοφόρους προκατόχους του, συχνά χαμογελούσε.
Στον Αστέρα Βουλιαγμένης, μετά από έναν θερμό εναγκαλισμό με τον έλληνα ομόλογό του Κάρολο Παπούλια, υπέγραψε το μνημόνιο για την αποφυγή προκλήσεων τους θερινούς μήνες και κατά τις θρησκευτικές και εθνικές εορτές. Ηταν η πρώτη γραπτή συμφωνία για τα ΜΟΕ που είχε γίνει έως τότε.
Οι απαιτήσεις της Αγκυρας
Η Αγκυρα ωστόσο επιθυμούσε πλην της επανεκκίνησης των 26 συν 3 νέων ΜΟΕ να συζητηθούν και όλα τα λεγόμενα… «outstanding issues» που μπορούν να δημιουργήσουν ένταση στο Αιγαίο. Τι είναι αυτά τα μέτρα; Εν περιλήψει η σημαντικότερη τουρκική επιδίωξη να σταματήσουν οι αναχαιτίσεις των τουρκικών αεροσκαφών όταν παραβιάζουν τα δέκα ναυτικά μίλα (τον εναέριο χώρο μας δηλαδή). Και ωσάν να μην έφθανε αυτό, οι Τούρκοι ζητούσαν να μη χαρακτηρίζονται πλέον άγνωστα και επικίνδυνα ίχνη τα τουρκικά αεροσκάφη που εισέρχονται χωρίς άδεια πτήσεως στο FIR Αθηνών. Θεωρούσε (δεν ξέρω ακόμα εάν εξακολουθεί να θεωρεί) ότι τα κρατικά αεροσκάφη δεν είναι υποχρεωμένα να υποβάλλουν σχέδια πτήσεως διότι μάλλον οι τούρκοι στρατιωτικοί (που εμπλέκοντας στις συζητήσεις για τα ΜΟΕ) θεωρούν τα F-16… κρατικά αεροσκάφη. Και στο τέλος αφού είδαν ότι αυτά τα μέτρα που πρότειναν (και ορισμένα άλλα) δεν υπήρχε περίπτωση να γίνουν δεκτά από την Αθήνα, υπέβαλαν άλλη μια «παμπόνηρη πρόταση»: Πρότειναν συγκεκριμένα τα αεροσκάφη των δύο χωρών να πετούν… άοπλα στο Αιγαίο ώστε (άκουσον-άκουσον) να μην υπάρξει κάποιο ατύχημα. Ηθελαν, με δυο λόγια, ο εθνικός εναέριος χώρος να μένει απροστάτευτος.
Το Μνημόνιο Παπούλια – Γιλμάζ δεν εφαρμόστηκε ποτέ, αλλά παραδόξως εξακολουθεί να ισχύει. Ο Γιλμάζ αισθανόταν – παρά το γεγονός ότι έγινε στο μεταξύ πρωθυπουργός – παγιδευμένος από το τουρκικό κατεστημένο. Κάποια στιγμή θέλησε να ξεσπάσει και αποκάλυψε ότι η πρωθυπουργός Τανσού Τσιλέρ (εθνικίστρια) διέθετε ειδικό κονδύλι για επιχειρήσεις τούρκων κομάντο προκειμένου να κάψουν τα ελληνικά δάση. Προκλήθηκε σάλος και ο Γιλμάζ έκανε πίσω λέγοντας ότι παρερμηνεύτηκαν οι δηλώσεις του.
Η δύσκολη σχέση επί εποχής Ερντογάν
Από τότε οι προκλήσεις στο Αιγαίο εντάθηκαν. Εως ότου ήρθε άλλος ένας ισλαμιστής ηγέτης, ο Ταγίπ Ερντογάν, πολύ πιο προκλητικός και πιο απρόβλεπτος από τους κεμαλιστές. Τα τουρκικά αεροσκάφη άρχισαν τις υπερπτήσεις σε νησιά, ενώ τα τουρκικά drones παραβίαζαν τον εθνικό εναέριο χώρο. Εξι εκατ. ευρώ τον χρόνο κόστιζαν οι αναχαιτίσεις τουρκικών αεροσκαφών. Χρήματα που μπορούσαν να διοχετευθούν στην Παιδεία, στο ΕΣΥ και σε συνταξιούχους. Η κρίση του «Orus Reis» έφερε τις δύο χώρες μπροστά σε πόλεμο. Ωστόσο υπήρξε η ελπίδα και η ευκαιρία δόθηκε με τους σεισμούς του περασμένου Φεβρουαρίου.
Η αναθέρμανση των συζητήσεων για τα ΜΟΕ άρχισε πριν από δύο χρόνια στη συνάντηση που είχε στην Κωνσταντινούπολη ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης με τον Ταγίπ Ερντογάν. Εντύπωση έκανε τότε στους έλληνες διπλωμάτες ότι το πρώτο πράγμα που ζήτησε ο κ. Ερντογάν ήταν να επαναρχίσει ο διάλογος για τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, που ίσως ήταν ένα από τα σημεία τριβής και προκλήσεων εκ μέρους της Τουρκίας στο Αιγαίο. Ακολούθησε όμως το περιβόητο «Μητσοτάκης γιοκ» και όλα σταμάτησαν. Μετά τη συνάντηση Μητσοτάκη – Ερντογάν στο Βίλνιους αποφασίστηκε να ξαναρχίσουν οι συνομιλίες για την καθιέρωση Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης. Με μια διαφορά. Μαζί με τα ΜΟΕ να αρχίσει και η συζήτηση για τον Πολιτικό Διάλογο.
Στις 7 Δεκεμβρίου ξεκινούν οι εργασίες
Οσοι έλληνες πολιτικοί γνώρισαν από κοντά τον νέο υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας Χακάν Φιντάν, τον χαρακτηρίζουν ως ισορροπιστή ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, μορφωμένο και διαφορετικό σε σχέση με τον «απειλητικό και πολεμοχαρή» προκάτοχό του Μεβλέτ Τσαβούσογλου. Παρά το γεγονός ότι προέρχεται από τις μυστικές υπηρεσίες της Τουρκίας, δεν δίνει την εντύπωση πράκτορα. Ισως, λένε από το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών, ο Φιντάν να είναι ο άνθρωπος-κλειδί για να μείνουν ανοικτοί οι δίαυλοι επικοινωνίας. Το γεγονός ότι αρχίζουν στην Αθήνα στις 7 Δεκεμβρίου οι εργασίες του Ανωτάτου Συμβουλίου, με ανοικτό το θέμα των 6 και δέκα μιλίων στον εθνικό εναέριο χώρο (δηλαδή δεν υπήρξαν παραβιάσεις), δίνει μια ελπίδα για να επικρατήσει η ηρεμία στο Αιγαίο. Αλλά από την άλλη παραμένει σε ισχύ και το Cusus Belli της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης. Ωστόσο η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Εξωτερικών εκτιμά ότι ο Φιντάν έχει βάλει υποψηφιότητα για τη διαδοχή του Ερντογάν. Κάτι τέτοιο όμως εκτιμούσαν έως πέρυσι και για τον Τσαβούσογλου, ο οποίος τελικά έμεινε εκτός κυβέρνησης.
