Οταν είσαι δεκαοκτώ ετών οι επιλογές που καλείσαι να κάνεις μοιάζουν οριστικές. Πιστεύεις πως θα είναι επιλογές που θα καθορίσουν τη ζωή σου και στις οποίες θα είσαι για πάντα δέσμιος και υπόλογος. Δεν είναι έτσι αλλά είναι λογικό να μην μπορείς να δεις όλον τον ορίζοντα μπροστά σου. Ο δρόμος περνάει από ένα μικρό δάσος με διακλαδώσεις, ασυνέχειες, εκπλήξεις, και γεμάτος από ανοιχτά ενδεχόμενα. Στις δεκαετίες μετά τον πόλεμο, οι πανεπιστημιακές σπουδές ήταν μονόδρομος αν ήθελες να αποφύγεις τη μοίρα των γονιών σου, να βγάλεις το κεφάλι σου λίγο πιο πάνω από τη γραμμή της ανέχειας, της ανασφάλειας αλλά και της κοινωνικής απαξίωσης. Λειτούργησε για όσο λειτούργησε. Οταν αυτό έγινε πια μια κανονικότητα και όχι εξαίρεση για τα περισσότερα παιδιά, το χαρτί του πανεπιστημίου δεν ήταν κάτι ικανό να σε ξεχωρίσει ή να σου προσφέρει προοπτικές. Το πρώτο λάθος εδώ είναι αυτό το «να ξεχωρίσεις». Αργείς να καταλάβεις πως η ζωή σου δεν είναι ένας πόλεμος με τους γύρω σου αλλά με τον εαυτό σου, ο δρόμος σου είναι μοναδικός και η ευτυχία σου δεν εξαρτάται με το πόσους έχεις από κάτω σου στον στίβο του ανταγωνισμού στην αγορά εργασίας.
Το δεύτερο λάθος είναι να πιστέψεις πως παίρνοντας ένα πτυχίο καθάρισες με τη μόρφωση και την ειδίκευσή σου και πως από εδώ και πέρα θα το εξαργυρώνεις καθημερινά, η κοινωνία σου χρωστάει και οφείλει να σου αποδώσει εκείνα που αναλογούν στον κόπο των σπουδών σου. Δεν σου χρωστάει τίποτα και κανείς δεν ταξιδεύει με χθεσινό εισιτήριο, πρέπει να το ανανεώνει συνέχεια. Οταν το πτυχίο, το μεταπτυχιακό και οι δύο γλώσσες είναι πια κάτι εξαιρετικά σύνηθες, πρέπει να αναπτύξεις δεξιότητες και χαρίσματα λίγο πιο πάνω από αυτό το σύνηθες.
Αυτό όμως δεν τελειώνει πουθενά, πάντα κάποιοι θα είναι μπροστά σου. Εκεί επιστρέφουμε στον φαύλο κύκλο του ανταγωνισμού. Ο μόνος που σου κλείνει τον δρόμο είναι ο εαυτός σου, όχι οι άλλοι.
Ολα αυτά αναγνωρίζω πως ακούγονται εξόχως φιλοσοφικά σε κοινωνίες που ο αποκλεισμός από τη μόρφωση – παρά τα άλματα που έχουν γίνει στην πρόσβαση – παραμένει ενεργός και συνδεδεμένος με τη φτώχεια. Δεν ζούμε σε κοινωνία ίσων ευκαιριών, κάθε άλλο. Αλλά δεν ζούμε και στον Μεσαίωνα.
Σχεδόν κανένας από τους φίλους μου δεν κάνει το επάγγελμα που σπούδασε, ούτε εγώ. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει να απαξιώσουμε τις εγκύκλιες σπουδές. Καμία γνώση δεν είναι άχρηστη και σίγουρα δεν είναι άσχετη με τη δουλειά σου. Κανέναν δεν γνωρίζω να μετάνιωσε που σπούδασε μαθηματικά, φυσική, φιλολογία, ιατρική. Αλλά σίγουρα δεν είναι ο μοναδικός δρόμος. Δεν έχει manual η ζωή και αν έχει δεν είναι κοινό για όλους. Η συμβουλή που έχω δώσει στις κόρες μου είναι να φροντίσουν να έχουν επιλογές για να είναι ελεύθεροι άνθρωποι. Τις επιλογές τις φτιάχνεις μόνος σου. Καθημερινά και με κόπο. Και σίγουρα δημιουργούνται και εκτός πανεπιστημίου.
