Μεγάλος θόρυβος προκλήθηκε πρόσφατα από την παραίτηση διακεκριμένων επιστημόνων, μελών του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας (ΕΣΕΤΕΚ), σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την αντιμετώπιση από την κυβέρνηση του τομέα της επιστημονικής έρευνας. Αδιαφορία, εργαλειοποίηση και πλήρης απαξίωση της έρευνας είναι ο κοινός παρονομαστής των αιτιάσεων των παραιτηθέντων επιστημόνων.
Η παραίτηση αυτή, όμως, ήλθε μάλλον αργά αφού από την ανάληψη των καθηκόντων τους το 2019 και παρά τις μεγαλόστομες διακηρύξεις του Πρωθυπουργού, υπήρξαν απτά δείγματα γραφής για το πώς βλέπει η κυβέρνηση την Ερευνα και την Καινοτομία. Εδώ σταχυολογώ ορισμένα παραδείγματα:
1. Μία από τις πρώτες ενέργειες της νέας κυβέρνησης τον Ιούλιο του 2019 ήταν η ένταξη της Γενικής Γραμματείας Ερευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ), χωρίς καμιά προηγούμενη διαβούλευση, από το υπουργείο Παιδείας στο υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων. Με τυμπανοκρουσίες ανακοινώθηκε ότι με τον τρόπο αυτόν στηρίζεται η σύνδεση της έρευνας με την καινοτομία και την αγορά. Της έρευνας που είναι χρήσιμη μόνο όταν εξυπηρετεί τις ανάγκες της αγοράς.
Αμεση συνέπεια ήταν η σημειολογικά φορτισμένη διάσπαση του ενιαίου χώρου Παιδείας και Ερευνας που είναι προϋπόθεση για τη βέλτιστη διεξαγωγή και αξιοποίηση της επιστημονικής έρευνας στα Πανεπιστήμια και στα Ερευνητικά Κέντρα (ΕΚ) της χώρας. Ενα θέμα που αναδείχθηκε στις πρόσφατες παραιτήσεις των μελών του ΕΣΕΤΕΚ. Τότε όμως ουδεμία αντίδραση υπήρξε.
2. Οι απαξιωτικές αντιλήψεις της κυβέρνησης για την έρευνα εκφράστηκαν και στην κατανομή των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας. Στο πρόγραμμα «Ελλάδα 2.0» προβλέφθηκαν μόνο 140 εκατ. € για τη στήριξη ερευνητικών δράσεων κατά την εξαετή διάρκεια του προγράμματος, ποσό ανεπαρκέστατο για οποιονδήποτε σοβαρό σχεδιασμό. Και πάλι δεν υπήρξε αντίδραση.
3. Αντίθετα, περιλήφθηκαν πόροι για τη συγχρηματοδότηση δράσεων τύπου real estate, όπως π.χ. κτίρια, για την προώθηση της καινοτομίας! Για παράδειγμα, ανακοινώθηκε με έπαρση η ανέγερση της «Πολιτείας Καινοτομίας» στις παλιές εγκαταστάσεις του εργοστασίου της ΧΡΩΠΕΙ στο Φάληρο, η οποία εκφυλίστηκε σε σχεδιασμό κατοικιών και εμπορικού κέντρου και τελικά, το 2023, εγκαταλείφθηκε.
4. Ταυτόχρονα, όμως, ουδεμία πρόβλεψη για τον σοβαρό εμπλουτισμό του ανθρώπινου δυναμικού υπήρξε. Τελευταία φορά που προκηρύχθηκαν θέσεις για νέους ερευνητές, τεχνικούς και διοικητικά στελέχη ήταν το 2018. Εκτοτε επικρατεί απόλυτη ξηρασία και παρά τους κομπασμούς περί αύξησης των δαπανών για την έρευνα, ο τακτικός προϋπολογισμός των ΕΚ παραμένει καθηλωμένος στο επίπεδο εκείνου του έτους. Πράγματι, έχει μεγάλη σημασία η αύξηση της δημόσιας δαπάνης για την έρευνα, αλλά ακόμη μεγαλύτερη έχει ο τρόπος κατανομής της.
5. Μεγάλες εμβληματικές πρωτοβουλίες που είχαν ξεκινήσει από την προηγούμενη κυβέρνηση σε θέματα όπως η Ιατρική Ακριβείας, η Αγροδιατροφή, η κλιματική κρίση, είτε περιορίστηκαν είτε εξέλειψαν παντελώς. Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι ακόμη λιμνάζει η προμήθεια νέου ερευνητικού σκάφους για το ΕΛΚΕΘΕ, για την οποία οι πόροι είχαν εξασφαλισθεί από το 2018. Αποτέλεσμα, η θαλάσσια έρευνα στην Ελλάδα εξακολουθεί σήμερα να διεξάγεται με σκάφος ηλικίας 40 ετών!
6. Η διαμόρφωση του ερευνητικού ιστού από την κυβέρνηση συνέβη με τρόπο αυθαίρετο για την ικανοποίηση πρόσκαιρων τοπικιστικών (ή μη) αιτημάτων ημετέρων. Νέα ινστιτούτα δημιουργήθηκαν χωρίς σχεδιασμό και προοπτική και είναι ήδη θνησιγενή. Ταυτόχρονα, το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ), με διεθνώς αναγνωρισμένη μεγάλη προσφορά, υπήχθη στο υπουργείο Πολιτικής Προστασίας με πρόσχημα την εξυπηρέτηση επιχειρησιακών αναγκών στην αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών, αγνοώντας κατάφωρα ότι το ερευνητικό έργο που επιτελείται σε αυτό αποτελεί προϋπόθεση για την επιχειρησιακή του συμβολή.
7. Το τελευταίο και πολύ σημαντικό: η πλήρης απαξίωση της έρευνας (βασική ή εφαρμοσμένη) που προέρχεται από επιστημονική περιέργεια και στηρίζεται από το ΕΛΙΔΕΚ. Το ΕΛΙΔΕΚ είναι ένα ίδρυμα-θεσμός με εστίαση στη στήριξη των νέων ερευνητών και της έρευνας που διεξάγεται στα ΑΕΙ και ΕΚ χωρίς θεματικούς περιορισμούς. Οι συχνά υποχρηματοδοτούμενες κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες στηρίζονται πλέον ισότιμα.
Συνεισφέρει στη μείωση των ανισοτήτων πρόσβασης στην έρευνα και λειτουργεί με γνώμονα την προώθηση της επιστημονικής ποιότητας. Ταυτόχρονα, αποτελεί εργαλείο για την ανάσχεση του brain drain. Παρά τις διορθωτικές κινήσεις που πρέπει να γίνουν για την καλύτερη λειτουργία του, η μέχρι σήμερα συνεισφορά του στην προαγωγή της έρευνας αναγνωρίζεται από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Κι όμως, η δημόσια δαπάνη για το ΕΛΙΔΕΚ από το 2019 υπήρξε πενιχρή και για το 2025 ανύπαρκτη. Αποτέλεσμα, ουδεμία προκήρυξη νέων ερευνητικών προγραμμάτων αναμένεται να γίνει το 2025!
Τα μέλη του ΕΣΕΤΕΚ που παραιτήθηκαν έθεσαν ως αιτίες της παραίτησής τους θέματα σχετικά με τα παραπάνω κι έφεραν στην επικαιρότητα την απογοητευτική εικόνα της επιστημονικής έρευνας αποδίδοντάς την σε κυβερνητική αδιαφορία και απαξίωση.
Ομως, κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για συνειδητή κυβερνητική πολιτική, η οποία απορρέει από το ατελέσφορο πρότυπο ανάπτυξης, το οποίο ακολουθεί διαχρονικά η χώρα, με έμφαση στις φθηνές υπηρεσίες, τον υπερ-τουρισμό και δράσεις τύπου real estate. Καίριο ζήτημα παραμένει, ιδιαίτερα στη σημερινή διεθνή συγκυρία, η διαμόρφωση ενός διαφορετικού, ποιοτικού αναπτυξιακού προτύπου, στο οποίο η μάθηση και η γνώση που προέρχονται από την επιστημονική έρευνα θα πρωτοστατούν.
Ο κ. Κώστας Φωτάκης είναι αν. υπουργός Ερευνας και Καινοτομίας 2015-19, διακεκριμένο μέλος και τέως πρόεδρος ΙΤΕ, ομ. καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης.
