Ζούμε σε δύο κόσμους. Ο ένας είναι ο κόσμος που δημιουργήσαμε και ο οποίος περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τις αστικές περιοχές, τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις, τα δίκτυα μεταφοράς και ενέργειας –ο κόσμος του ανθρώπου. Από την άλλη, είναι ο φυσικός κόσμος, που περιλαμβάνει τα χερσαία και υδατικά οικοσυστήματα του πλανήτη μαζί με την ατμόσφαιρα –ο κόσμος των έμβιων οργανισμών και του περιβάλλοντός τους.
Ο φυσικός κόσμος θεωρείται δεδομένος για τον άνθρωπο. Ζώντας στην ασφάλεια των αποκαλούμενων «αστικών οικοσυστημάτων», αγνοούμε, ή δεν εκτιμούμε στον βαθμό που θα έπρεπε, ότι βρισκόμαστε σε συνεχή αλληλεπίδραση με τον φυσικό κόσμο. Δεν αντιλαμβανόμαστε, επίσης, τον βαθμό εξάρτησης της επιβίωσης και της ευημερίας μας από αυτόν τον κόσμο. Θεωρούμε δεδομένο ότι το πόσιμο νερό θα συνεχίζει να ρέει απρόσκοπτα στη βρύση και ότι τα τρόφιμα πάντα θα βρίσκονται στα ράφια του σούπερ μάρκετ. Τέλος, αγνοούμε τη συμβολή του στην εξέλιξη της επιστήμης και του πολιτισμού. Ξεχνάμε, για παράδειγμα, ότι χρειάστηκαν τα μπιζέλια του Μέντελ για να ανοίξει η πόρτα της γενετικής ή οι σπίνοι των Γκαλάπαγκος για την ανάπτυξη της θεωρίας της φυσικής επιλογής από τον Δαρβίνο.
Η οικονομική ανάπτυξη του πλανήτη βασίστηκε στην αξιοποίηση του αποθέματος των φυσικών πόρων, όπως του νερού, του εδάφους, της ξυλείας, των ορυκτών πόρων κ.λπ. Η ραγδαία αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού σε συνδυασμό με ιδιαίτερα ρυπογόνους τρόπους παραγωγής και με έναν αλόγιστο ρυθμό κατανάλωσης των πόρων αυτών, έδειξαν, λίγο μετά τη βιομηχανική επανάσταση, τα όρια της «ανάπτυξης» της ανθρωπότητας. Ο ρυθμός κατανάλωσης των πόρων κατέστη επιζήμιος και μη βιώσιμος. Γιγαντώσαμε τις πόλεις, αυξήσαμε τις συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, υπερεκμεταλλευτήκαμε τα αποθέματα των υδατικών πόρων, αυξήσαμε τη θερμοκρασία και τα επίπεδα οξύτητας των θαλασσίων υδάτων, δημιουργήσαμε εκτενείς νησίδες στερεών απορριμμάτων στους ωκεανούς ή συσσωρεύσεις στους μεγάλους ποταμούς, αποψιλώσαμε εκτάσεις φυσικής βλάστησης, οδηγήσαμε και οδηγούμε με άνευ προηγουμένου ρυθμό σε απώλεια τη βιοποικιλότητα του πλανήτη. Κανένας πολιτισμός, κατά τον Lester Brown, δεν κατάφερε να επιβιώσει από τη συνεχιζόμενη καταστροφή του φυσικού συστήματος υποστήριξής του. Θα μπορέσει άραγε ο φυσικός κόσμος να συνεχίζει να υποστηρίζει βιώσιμα τον κόσμο του ανθρώπου; Κλειδί στην απάντηση αυτού του ερωτήματος-πρόκληση, πυξίδα της περιβαλλοντικής επιστήμης και της ανάπτυξης της ανθρωπότητας μπορεί να είναι η ιδέα της αειφορίας.
Η περιβαλλοντική επιστήμη συνυφαίνεται με τη γένεση των περιβαλλοντικών ζητημάτων. Πρόκειται για ένα διεπιστημονικό πεδίο που μελετά τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αλληλεπιδρά με τα έμβια και τα άβια στοιχεία του περιβάλλοντός του. Αντιμετωπίζει το περιβάλλον ως σύστημα φυσικό και ανθρωπογενές. Μέσα από αυτή την οπτική, διερευνά τα αίτια, τις διαστάσεις και τις εναλλακτικές λύσεις των ζητημάτων, συνδυάζοντας επιστημονική πληροφορία και ιδέες από τις φυσικές επιστήμες, όπως η οικολογία και η χημεία, τις κοινωνικές επιστήμες, όπως η οικονομική και πολιτική επιστήμη, τις ανθρωπιστικές επιστήμες, όπως η ηθική και τη μηχανική, όπως η περιβαλλοντική και οικολογική μηχανική.
Η περιβαλλοντική επιστήμη αποτελεί ένα σχετικά σύγχρονο πεδίο. Οι απαρχές της εντοπίζονται στο Man and Nature του George Perkins Marsh, το 1864, που έθεσε σημαντικά ζητήματα όσον αφορά τη χρήση των πόρων και τη διατήρησή τους –θέτοντας ταυτόχρονα τα θεμέλια για την ανάπτυξη της έννοιας της αειφορίας. Αργότερα, τον 20ο αιώνα, κρίθηκε απαραίτητο να διευρυνθεί η έννοια της διατήρησης των πόρων, ώστε να συμπεριλάβει την προστασία της ποιότητας του αέρα, του νερού, του εδάφους και της άγριας ζωής του πλανήτη. Πρωτοπόρος σε αυτή την προσπάθεια υπήρξε η Rachel Carson, η οποία, το 1962, στη μνημειώδη Σιωπηλή Άνοιξη, μίλησε για εαρινούς αγρούς χωρίς ήχους, θέτοντας τα ζητήματα της ρύπανσης από τα παρασιτοκτόνα και πυροδοτώντας σημαντικές θεσμικές αλλαγές και νομοθετικές ρυθμίσεις.
Από την πολυεπιστημονικότητα, δηλαδή τη συνάθροιση και την εμβάθυνση των επιμέρους πεδίων της περιβαλλοντικής επιστήμης, περάσαμε στη διεπιστημονικότητα, δηλαδή στη διασύνδεση των γνωστικών πεδίων, και οδεύουμε πλέον σε πεδία που δίνουν έμφαση σε στρατηγικές προσαρμογής. Από την προστασία της φύσης, τον έλεγχο της ρύπανσης και την επεξεργασία των αποβλήτων, εξελίχθηκαν οι έννοιες της βιοποικιλότητας, της πλανητικής αλλαγής, της ολοκληρωμένης διαχείρισης των πόρων και της αειφορίας.
Οι προσκλήσεις της κοινωνίας είναι μεγαλύτερες από ποτέ. Απαιτείται, μεταξύ άλλων, να διαμορφώσουμε πολιτικές αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης μέσω της πράσινης μετάβασης σε τομείς όπως η ενέργεια, να εξασφαλίσουμε την επισιτιστική ασφάλεια για το σύνολο της ανθρωπότητας και τη δρομολόγηση μιας περισσότερο αειφόρου παραγωγής τροφής, να στοχεύουμε στη βελτίωση της διαχείρισης των υδατικών πόρων, να αποτρέψουμε την απώλεια της βιοποικιλότητας, η οποία συνδέεται άμεσα και με τη διατήρηση ζωτικών για τον άνθρωπο υπηρεσιών (π.χ. καθαρισμός νερού, ανακύκλωση θρεπτικών, επικονίαση).
Η περιβαλλοντική επιστήμη αποτελεί την απάντηση σε αυτές τις προκλήσεις. Ποτέ δεν υπήρξε πιο κρίσιμη και συναρπαστική περίοδος για τη μελέτη και την άσκησή της. Οι περιβαλλοντικοί επιστήμονες (ή περιβαλλοντολόγοι) οφείλουν να αναπτύξουν συνεργασίες με άλλους επιστήμονες, επαγγελματίες και οργανισμούς παρέχοντας γνώσεις και συμβουλές. Κάτι τέτοιο θα συμβάλει στη διαμόρφωση αποτελεσματικότερων πολιτικών και θα δώσει την ευκαιρία να δρομολογήσουμε τους οραματικούς στόχους της αειφόρου ανάπτυξης του κόσμου του ανθρώπου μέσα από μια στάση ευθύνης απέναντι στον πλανήτη και τις επόμενες γενεές. Οφείλουμε να ενστερνιστούμε αυτόν τον ρόλο. Να συνταχθούμε με όσους μάχονται να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα του πλανήτη και να διαμορφώσουν μια περισσότερο αρμονική σχέση μεταξύ του κόσμου του ανθρώπου και του φυσικού κόσμου. Οφείλουμε να είμαστε μέλη της μεγάλης ομάδας των ανθρώπων που νοιάζονται.
O Παναγιώτης Δημητρακόπουλος είναι Καθηγητής Λειτουργικής Οικολογίας στο Τμήμα Περιβάλλοντος και Κοσμήτορας της Σχολής Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
