Η δημόσια σφαίρα και η δημοκρατία βρίσκονται σε αδιάσπαστη σχέση και αλληλεξάρτηση. Η μία προϋποθέτει την άλλη. Η ενίσχυση, συνεπώς, της ευρωπαϊκής δημοκρατίας δεν μπορεί παρά να στηριχθεί σε μια ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα, που πλέον δεν μπορεί να νοηθεί παρά ως ψηφιακή, και βέβαια υπερεθνική. Πώς και κατά πόσο, όμως, μπορεί να λειτουργήσει ως τέτοιος δημόσιος και δημοκρατικός χώρος η υπάρχουσα ιδιωτική και αγοροκεντρική ψηφιακή σφαίρα, που κυριαρχείται από λίγους ισχυρούς παίκτες-ελεγκτές (gatekeepers) της πρόσβασης στην ψηφιακή επικράτεια; Μάλλον ελάχιστα.
Γι’ αυτό και είναι αναγκαία η ανάδυση μιας «Ευρωπαϊκής Ψηφιακής Δημόσιας Σφαίρας». Αναγκαία ως βάση για δημοκρατικό διάλογο, αλλά και για να υποβοηθήσει την προώθηση της γνώσης και τον σχηματισμό ενημερωμένων απόψεων σε συνθήκες ελευθερίας και ισότητας. Μια τέτοια σφαίρα πρέπει να είναι καταρχήν ευρωπαϊκή, ώστε σε αυτήν να υπερισχύουν οι ευρωπαϊκές αξίες, που σε πολλά διαφοροποιούνται από τις αμερικανικές και σίγουρα από τις κινεζικές. Ανάμεσα στα δύο αυτά αντιθετικά μοντέλα, το μοντέλο του ψηφιακού καπιταλισμού, όπου τα δεδομένα αποτελούν τη νέα εμπορεύσιμη πολύτιμη ύλη, από τη μια, προκειμένου να μεγιστοποιήσουν το ιδιωτικό κέρδος, και τον ψηφιακό αυταρχικό κρατισμό, όπου τα ψηφιακά αποτυπώματα χρησιμοποιούνται για να ελεγχθούν, να περιοριστούν και να τιμωρηθούν «αντικαθεστωτικές» συμπεριφορές και να επιβληθεί η ομοιομορφία, είναι αδήριτη ανάγκη να αναδυθεί ένα ευρωπαϊκό μοντέλο ελευθερίας και κοινωνικής ευθύνης.
Μια τέτοια ψηφιακή σφαίρα πρέπει να είναι απαλλαγμένη από συνειδητά, σκόπιμα και δόλια ψεύδη, τα οποία συχνά αποσκοπούν σε ιδιωτικά, λαϊκιστικά ή εθνικιστικά οφέλη, αλλά και από τον εχθροπαθή, μισαλλόδοξο λόγο κατά εθνικών, εθνοτικών, φυλετικών, θρησκευτικών ή έμφυλων ομάδων. Το πεδίο της μάχης ως προς την ελευθερία αλλά και την ευθύνη της έκφρασης είναι πράγματι πλέον οι μεγάλες ψηφιακές πλατφόρμες. Οι τελευταίες δεν είναι επαρκές να αυτορρυθμίζονται μέσα από όργανα όπως το Oversight Board του Facebook· η συρρύθμιση μοιάζει να είναι μάλλον προτιμότερη προκειμένου να αποφευχθούν καταχρήσεις υπέρμετρα συγκεντρωμένης εξουσίας στις ολιγοπωλιακά αναπτυσσόμενες ψηφιακές πλατφόρμες.
Προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι αυτοί η ψηφιακή αυτή σφαίρα πρέπει να υπακούει στην αρχή της ανοικτότητας, να λειτουργεί με διαφανείς και ελέγξιμους αλγορίθμους που δεν ενσωματώνουν και δεν αναπαράγουν υφιστάμενες και συστημικές δυσμενείς διακριτικές συμπεριφορές. Περαιτέρω, πρέπει να είναι κατά το δυνατόν αποκεντρωμένη, ώστε να αποφεύγεται η υπερσυγκέντρωση δύναμης και να υπακούει σε αρχές δημοκρατικού ελέγχου, ευθύνης και λογοδοσίας. Ταυτόχρονα, κανένας αυθαίρετος γεωγραφικός αποκλεισμός (geoblocking) δεν μπορεί να γίνεται δεκτός εντός της Ενωσης, αναφορικά με τη διακίνηση είτε αγαθών είτε ιδεών.
Για να κινηθεί, όμως, η Ευρώπη προς αυτή την κατεύθυνση προϋποτίθεται ισχυρή πολιτική βούληση και αποδοχή της θεμελιακής πεποίθησης ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (πρέπει να) συνιστούν κυρίως πολιτικά και πολιτισμικά παρά οικονομικά εργαλεία. Ομοίως τέτοια πολιτική βούληση απαιτείται για να προωθηθεί η ενοποίηση και του ψηφιακού χώρου, μέσα από νομοθετικές πρωτοβουλίες, όπως η Πράξη για τις Ψηφιακές Αγορές. Πολύ σημαντικές στο πλαίσιο αυτό είναι και ιδέες και πρωτοβουλίες από θεωρητικούς και την κοινωνία των πολιτών (βλ., π.χ., την πρωτοβουλία «A vision for a shared digital Europe», https://shared-digital.eu/, που είχε αναπτυχθεί πριν από τις Ευρωεκλογές του 2019 και έδινε έμφαση στην αυτοδιάθεση, την ανοικτότητα και την κοινή διάθεση του ψηφιακού υλικού, την αποκεντρωμένη αρχιτεκτονική του Διαδικτύου και την ενδυνάμωση των δημόσιων θεσμών). Η Ευρώπη είναι και πρέπει να παραμείνει δημοκρατική και φιλελεύθερη και τέτοια πρέπει να είναι και η ψηφιακή της δημόσια σφαίρα· ειδάλλως, η δεύτερη θα συμπαρασύρει και την πρώτη στην ολιγοπωλιακή συγκέντρωση εξουσίας.
Η κυρία Λίνα Παπαδοπούλου είναι καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
