Η ρητή πρόβλεψη της αποκλειστικότητας της παροχής της ανωτάτης εκπαίδευσης από ιδρύματα που αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου (ΝΠΔΔ) και η ρητή απαγόρευση της σύστασης ανωτάτων σχολών από ιδιώτες (άρθρο 16 παρ. 5 και 8) αποτελούν νεωτερισμούς του Συντάγματος του 1975, οι οποίοι έχουν εντούτοις υποστεί αλλοίωση ή, άλλως, τροποποίηση μετά την προσχώρηση της χώρας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες το 1981. Η τροποποίηση αυτή δεν πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της τυπικής διαδικασίας αναθεώρησης (άρθρο 110 παρ. 2-6), αλλά με βάση το άρθρο 28 και την εκεί ερμηνευτική δήλωση που ρυθμίζουν τις σχέσεις της ελληνικής με την ενωσιακή έννομη τάξη και προσφέρονται ως θεμέλιο για την υπεροχή του κοινοτικού/ενωσιακού δικαίου έναντι κάθε εθνικού κανόνα δικαίου, ακόμη και του συνταγματικού.
Οπως είναι διατυπωμένες οι προαναφερθείσες ρυθμίσεις του άρθρου 16 προσκρούουν αναμφιβόλως στο ενωσιακό δίκαιο και εξ αυτού του λόγου δεν μπορούν να εφαρμοσθούν. Ειδικότερα, η άσκηση των θεμελιωδών ελευθεριών εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών στα κράτη-μέλη δεν είναι δυνατόν να απαγορευθεί κατά τρόπο απόλυτο ή προσκρούοντα στην αρχή της αναλογικότητας. Περαιτέρω, στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ κατοχυρώνονται ο σεβασμός της ακαδημαϊκής ελευθερίας και η ελευθερία ίδρυσης εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και αναγνωρίζεται η επιχειρηματική ελευθερία. Τέλος, η αποκλειστικότητα της παροχής της ανωτάτης εκπαίδευσης από ιδρύματα που αποτελούν ΝΠΔΔ και η απαγόρευση της σύστασης ανωτάτων σχολών από ιδιώτες δεν εντάσσονται στον «σκληρό» πυρήνα των συνταγματικών κανόνων που προσδιορίζουν την ελληνική εθνική ταυτότητα (άρθρο 4 παρ. 2 ΣΕΕ), ώστε να είναι δυνατόν να αντιταχθούν στο ενωσιακό δίκαιο.
Με δεδομένο εντούτοις ότι η Παιδεία εξακολουθεί να ανήκει στην αρμοδιότητα των κρατών-μελών (βλ. και άρθρο 165 ΣΛΕΕ), ενώ η ΕΕ έχει απλώς αρμοδιότητα να αναλαμβάνει δράσεις για υποστήριξη, συντονισμό ή συμπλήρωση της δράσης των κρατών-μελών (άρθρο 6 ΣΛΕΕ), ο νομοθέτης κατά τη ρύθμιση της ίδρυσης και λειτουργίας μη κρατικών πανεπιστημίων δεσμεύεται από διάφορους περιορισμούς που απορρεόυν άμεσα ή έμμεσα από το Σύνταγμα. Με βάση τη συνταγματική πρόβλεψη ότι η Παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους και ότι η ανάπτυξη και η προαγωγή της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας αποτελούν υποχρέωση του κράτους, θα πρέπει ο νομοθέτης κατά τη ρύθμιση της ίδρυσης, της αδειοδότησης, της λειτουργίας μη κρατικών ΑΕΙ καθώς επίσης του κρατικού ελέγχου και της εποπτείας αυτών των ΑΕΙ να εξαντλεί όλα τα περιθώρια «επέμβασης» και ποιοτικού ελέγχου που δεν του απαγορεύονται από το ενωσιακό δίκαιο.
Αντί επιλόγου: Η αναθεώρηση του άρθρου 16 είναι συνταγματικοπολιτικά επιθυμητή, αλλά όχι απαραίτητη. Η μέχρι σήμερα εμπειρία (βλ. προτάσεις αναθεώρησης του άρθρου 16 που υποβλήθηκαν το 2001, το 2008 και το 2019 και δεν ευδοκίμησαν) ενισχύει την άποψη ότι η διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος, στη σημερινή της τουλάχιστον μορφή που απαιτεί τη μεσολάβηση εκλογών και τη σύμπραξη δύο Βουλών, εξακολουθεί να αποτελεί συχνά ένα πολιτικό παιχνίδι στα χέρια των κομμάτων, το οποίο μπορεί να οδηγήσει για μια ακόμη φορά στη ματαίωση της νομοθετικής ρύθμισης των μη κρατικών πανεπιστημίων.
Η κυρία Τζούλια Ηλιοπούλου-Στράγγα είναι ομότιμη καθηγήτρια της Νομικής Σχολής Αθηνών.
