Καθημερινά (σχεδόν) όλοι μας αφιερώνουμε (ή σπαταλάμε;) χρόνο στην επικοινωνία μέσω Διαδικτύου. Τι είναι όμως το Διαδίκτυο; Forum, (νέα) Αγορά των ιδεών, καφενείο, αρένα εκτός ρύθμισης και ελέγχου;

Ιδίως τα ψηφιακά κοινωνικά δίκτυα έχουν πλέον εδραιώσει πεδία δράσης και αλληλόδρασης, συσχέτισης προς τους άλλους, δημιουργώντας έναν «τόπο» της προσωπικής παρουσίας και της δια-προσωπικής αντιπαράθεσης. Η διεύρυνση του κύκλου των «ομιλούντων» και του «ακροατηρίου» έχει, ωστόσο, ταυτόχρονα συμβάλει στην αύξηση και την όξυνση θέσεων και απόψεων, στη λεκτική εχθροπάθεια και τη μισαλλοδοξία.

Η αμεσότητα, η αδυναμία ή η συνειδητή αποχή από την άσκηση ελέγχου ακρίβειας του περιεχομένου, η ασφάλεια που προσφέρει η – καταρχήν! – ανωνυμία ωθεί αρκετούς σε χρήση προσβλητικού, χυδαίου ή ψευδούς λόγου. Θέτοντας σοβαρά ζητήματα ως προς την ποιότητα του «ιδιωτικού δημόσιου λόγου», την επίπτωση στη δημόσια συζήτηση και τους θεσμούς αλλά και τα «δικαιώματα των άλλων».

Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί βασικό θεμέλιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας. Χωρίς αμφιβολία, η ελεύθερη αναζήτηση, διατύπωση και διακίνηση ιδεών και απόψεων, ακόμη και αυτών που ενοχλούν και σοκάρουν, ενισχύει τη δημοκρατία, στον βαθμό που συμβάλλει, έστω κατ’ αποτέλεσμα, στην ανεύρεση απάντησης σε κρίσιμα ερωτήματα που απασχολούν τη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα.

Οταν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αποφαίνεται ότι «το Διαδίκτυο είναι ένα νόμιμο φόρουμ άσκησης της ελευθερίας του ανώνυμου λόγου», αναγνωρίζει πως είναι σημαντικό να μπορεί κανείς να εκφράζει ιδέες καινοτόμες, μειοψηφικές, αντιδημοφιλείς, χωρίς τον φόβο των επιπτώσεων.

Ομως είναι άνευ ετέρου αποδεκτή η συμπεριφορά του διαδικτυακού κήνσορα που συχνά ως ανώνυμος κριτής κρίνει, προσβάλλει και λοιδορεί συνήθως επωνύμως τον κρινόμενο; Ακόμη και εάν η εκτενής παραπληροφόρηση και η χειραγώγηση της κοινής γνώμης έχουν θολώσει την εικόνα του Διαδικτύου ως συμβόλου ελευθερίας, η θεωρητική και πρακτική οριοθέτηση μεταξύ αποδεκτού και μη αποδεκτού λόγου δεν είναι διόλου ευχερής.

Το ζήτημα και η σύγκρουση δεν είναι νέα: πού και πώς οριοθετείται ο λόγος όταν προσβάλλει, είναι επιθετικός, ωθεί σε μισαλλοδοξία και βία; Είναι η ελευθερία της έκφρασης και η ανωνυμία ασυμβίβαστη με την τήρηση κανόνων δεοντολογίας και τον σεβασμό των δικαιωμάτων των άλλων;

Η εξύβριση ή και η συκοφαντική δυσφήμηση, συνδυασμένες ενίοτε με απειλή, είναι από τα συχνότερα τελούμενα εγκλήματα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ ταυτόχρονα συνιστούν προσβολή της προσωπικότητας. Το διαδικτυακό περιβάλλον επιτείνει τις συνέπειες για τον θιγόμενο: η προσβολή τελείται ενώπιον ενός μεγάλου, μη προσδιορίσιμου αριθμού χρηστών, διαδίδεται ευχερώς και ταχύτατα και διατηρείται δυνάμει εις το διηνεκές. Η επιλογή «like» και «share» συμβάλλουν στη «δημιουργία γνώμης», τη διάδοση και την αναπαραγωγή της. Εν προκειμένω ισχύει το προφανές: ό,τι απαγορεύεται και τιμωρείται offline παραμένει παράνομο online.

Η αντιμετώπιση δεν μπορεί να είναι μόνο, ούτε καν πρωτίστως, ποινικού χαρακτήρα. Η αφαίρεση λόγου, η παρεμπόδιση της πρόσβασης σε αθέμιτο και προσβλητικό περιεχόμενο ασκείται από φορείς όπως τα Facebook σε εφαρμογή «κανόνων της κοινότητας» ή και της νομοθεσίας της ΕΕ.

Αλλά οι πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων δεν έχουν δημοκρατική νομιμοποίηση και οι αποφάσεις τους, ειλημμένες συχνά με αδιαφανή κριτήρια, δεν υπόκεινται παρά σε περιορισμένο έλεγχο και αμφισβήτηση. Αναμφίβολα δε, μια γενική επιτήρηση του λόγου στο Διαδίκτυο θα απέληγε στην αναίρεση μιας συστατικής ουσίας της δημοκρατίας, της ελευθερίας της – μη επιτηρούμενης – επικοινωνίας.

Μία ελεύθερη δημοκρατική κοινωνία οφείλει να αποδίδει μεγαλύτερη αξία στην ελευθερία έκφρασης παρά στους ενδεχόμενους κινδύνους από την κατάχρησή της. Ωστόσο η ουσία, η ποιότητα και η αντοχή της κρίνονται και από τη δυνατότητα να προστατεύει το σύνολο των πολιτών και τα δικαιώματά τους.

Η κυρία Λίλιαν Μήτρου είναι καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου.