Η στροφή προς ιστοριογραφικές τάσεις που προσδιορίστηκαν με ποικίλους και αλληλένδετους όρους, π.χ. «διεθνής/πλανητική ιστορία» (global history), «διασταυρούμενες ιστορίες» (entangled histories), «δι-εθνική ιστορία» (transnational history) έγινε εμφανής ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1990, στο πλαίσιο αξιοσημείωτων ιστορικών εξελίξεων εκείνης της περιόδου. Μεταξύ αυτών των εξελίξεων που αναμφίβολα επίδρασαν στα ενδιαφέροντα και τις μέριμνες των ιστορικών συγκαταλέγονται το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η διάλυση του ανατολικού μπλοκ, η δυναμική της «παγκοσμιοποίησης», τα ρεύματα και οι ροές μετακινήσεων ανθρώπων, αγαθών και κεφαλαίων.
Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχει καθολική συμφωνία για το περιεχόμενο των όρων διεθνής/πλανητική, διασταυρούμενη ή δι-εθνική ιστορία. Οι όροι περιγράφουν κυρίως κατευθύνσεις έρευνας ιστορικών και κοινωνικών επιστημόνων που ενδιαφέρονται για την πολυπλοκότητα των διασυνδέσεων, των δικτυώσεων και των αλληλεπιδράσεων μεταξύ του «εθνικού» και του «υπερεθνικού» ή «δι-εθνικού», του «τοπικού» και του «παγκόσμιου» ενώ παράλληλα θέτουν σε διερώτηση αυτές τις έννοιες και επιχειρούν τη διαύγασή τους μέσα σε διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, η δι-εθνική ιστορία φαίνεται να εξελίσσεται σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση, από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, δόθηκε έμφαση στις έννοιες των ροών και των διασυνδέσεων. Χαρακτηριστικές ήταν οι προσεγγίσεις του ιστορικού Πιερ Ιβ Σονιέ αλλά και του ανθρωπολόγου Αρτζούν Απαντουράι. Διαφορετικά πεδία που απλώθηκαν από την κοινωνική και πολιτισμική ιστορία στην ιστορία των ιδεών, από την οικονομική ιστορία και την ιστορία της εργασίας στην ιστορία των μεταναστεύσεων και της διασποράς, από την ιστορία της φυλής και του φύλου στην ιστορία των διαπολιτισμικών σχέσεων μελετήθηκαν μέσα από την οπτική γωνία των αλληλεπιδράσεων, της ποικιλίας των πολιτισμικών μεταφορών, των διασταυρώσεων, των ωσμώσεων και των προσαρμογών. Σημαντικοί ιστορικοί όπως ο Κρίστοφερ Μπέιλι διατύπωσαν προβληματισμούς για τον όρο «δι-εθνική» ιστορία, καθώς υποστήριξαν ότι υποστασιοποιεί την κατηγορία του έθνους ενώ μεγάλες ιστορικές περίοδοι κυριαρχούνται από αυτοκρατορίες, πόλεις-κράτη ή άλλες μορφές κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, όπου τα έθνη ή τα εθνικά κράτη δεν είχαν κεντρική θέση. Παρ’ όλα αυτά, στην πρώτη περίοδο διαμόρφωσής της η δι-εθνική ιστορία συγκροτήθηκε ακριβώς γύρω από την αμφισβήτηση του «μεθοδολογικού εθνικισμού» και τη διερεύνηση των πυκνών δεσμών μεταξύ του εθνικού και του υπερεθνικού. Παράλληλα, όψεις της παλαιότερης συγκριτικής ιστορίας που συνήθως αφορούσαν δια-κρατικές σχέσεις ή φαινόμενα έτυχαν επανεπεξεργασίας και εμπλουτισμού.
Στη δεύτερη φάση, καθώς το πεδίο της δι-εθνικής ιστορίας εξελίσσεται, παρατηρούμε έναν αναπροσανατολισμό. Η ιστορικός Πατρίσια Κλάβιν και άλλοι επιστήμονες έχουν περιγράψει τον αναπροσανατολισμό ως τη μετάβαση από τη «μεταφορά των ροών» στη «μεταφορά της κυψέλης». Σαν μια μεγάλη κυψέλη, με διαφορετικούς αλλά αλληλένδετους θύλακες, κοινωνίες και άνθρωποι μετακινούνται, εγκαθίστανται, ζουν μέσα σε πολιτικές δομές ενώ παράλληλα συνδιαμορφώνουν πλέγματα κοινών αλλά όχι ταυτόσημων διαδρομών, κινητικότητας, εγκατάστασης και διαβίωσης, αλλά και δίκτυα ιδεών, σκέψης και δράσης.
Αυτή η στροφή από τη «μεταφορά των ροών» προς τη «μεταφορά της κυψέλης» αναμφίβολα έλαβε υπ’ όψιν τις κριτικές για την περιορισμένη σημασία που είχε σε ορισμένες πρώιμες προσεγγίσεις της δι-εθνικής ιστορίας ο ρόλος των θεσμών και των πολιτικών δομών. Επιπλέον, η δι-εθνική ιστορία υποδέχεται σήμερα τον αντίκτυπο μεγάλης κλίμακας φαινομένων και μετασχηματισμών όπως η περιβαλλοντική κρίση, τα ρεύματα της προσφυγιάς και της μετανάστευσης εν μέσω πολέμων, ένδειας και απειλών, η χρηματοπιστωτική κρίση και οι πανδημίες. Η δι-εθνική ιστορία αναπροσανατολίζεται καθώς η εποχή της «αισιόδοξης παγκοσμιοποίησης» της δεκαετίας του 1990 υποχωρεί. Σ’ αυτή τη συγκυρία, εθνικά κράτη και υπερεθνικοί οργανισμοί αναμφίβολα καταλαμβάνουν μια σημαντική θέση και διαμορφώνουν πολιτικές. Οι τύχες όμως των ανθρώπων είναι κοινές, οι πορείες και οι ενέργειές τους απλώνονται σε ένα μεγάλο μωσαϊκό όπου η ιστορία βρίσκεται σε διαρκή κίνηση ενώ ζητήματα παγκόσμιας εμβέλειας μας απασχολούν ολοένα και συχνότερα.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Θεωρίας της Ιστοριογραφίας και Νεότερης Ιστορίας του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
