Στις πρόσφατες τοπικές εκλογές στο Βρανδεμβούργο της Γερμανίας, το κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (ΑfD) ψηφίστηκε, σύμφωνα με στοιχεία στα μέσα ενημέρωσης, από σχεδόν έναν στους τρεις νέους ψηφοφόρους. Το κόμμα οργάνωσε μια προεκλογική καμπάνια με έντονη παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά και με άλλες δράσεις, όπως οι πορείες μοτοσικλετών. Οι πόλεμοι, η πρόσφατη πανδημία, η ανησυχία για την εργασιακή κατάσταση αλλά και ευρύτεροι φόβοι και απαισιοδοξία για το μέλλον φαίνεται πως επιδρούν καταλυτικά στις πολιτικές απόψεις και την εκλογική συμπεριφορά νέων και μεγαλύτερων. Δεν είναι όμως μόνον η εικόνα του μέλλοντος ούτε οι επιτυχημένες προεκλογικές εκστρατείες με σύγχρονα μίντια που ενισχύουν την ψήφο προς την ακροδεξιά. Μελετητές του φαινομένου επισημαίνουν τη συμβιωτική σχέση ανάμεσα στις σύγχρονες τεχνολογίες της επικοινωνίας και στις παλιές μορφές κοινωνικότητας, όπως οι φοιτητικές αδελφότητες. Ορισμένες έλκουν την καταγωγή τους από την περίοδο του εθνικοσοσιαλισμού ενώ υιοθετούν κανονισμούς εισόδου με βάση την «άρια καταγωγή». Το εθνικοσοσιαλιστικό παρελθόν επιστρέφει και συναντιέται με το παρόν.
Επιπλέον, το «καθήκον της μνήμης» για τις εκατόμβες των νεκρών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τη γενοκτονική ιδεολογία και πολιτική του εθνικοσοσιαλισμού δεν κινητοποιεί τους ανθρώπους όπως στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Η πάλη με τη λήθη και το ιστορικό ψεύδος είναι αέναη. Στην Αυστρία εγκαινιάστηκε πρόσφατα ένα πρόγραμμα επισκέψεων μαθητών στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν σε συνδυασμό με την προετοιμασία τους, με εκπαιδευτικό υλικό, βιβλία αλλά και το TikTok. Τα τεχνολογικά μέσα δεν είναι πανάκεια αλλά αποτελούν χρήσιμο εργαλείο. Επιπροσθέτως, η έντονη παρουσία ακραίων φωνών στον κυβερνοχώρο επιδρά στη δημόσια ιστορία και μνήμη ενώ επιτάσσει την ανάληψη πρωτοβουλιών για τη διατάραξη του «θαλάμου ηχούς» (echo chamber) που δημιουργεί ο αλγόριθμος.
«Οι ιστορίες του Ολοκαυτώματος, της δουλείας, της αποικιοκρατίας βρίσκονται τα τελευταία χρόνια στο στόχαστρο μιας συντηρητικής κριτικής»
Ωστόσο, δεν πρέπει να υποτιμώνται οι ευρύτερες όψεις του φαινομένου. Η ιστορία των θυμάτων της ναζιστικής βίας που κυριάρχησε στον ύστερο 20ό αιώνα ενδεχομένως διευκόλυνε ιστορίες «εθνικής θυματοποίησης» σε διάφορες χώρες. Σε αυτό το πλαίσιο οι ευθύνες για τον πόλεμο, τη βία και τη μαζική καταστροφή αποδίδονται σε άλλες χώρες ή έθνη χωρίς διερεύνηση φαινομένων στο εσωτερικό κάθε χώρας όπως η επιρροή του εθνικοσοσιαλισμού και του φασισμού, η συνεργασία των ντόπιων με τις δυνάμεις κατοχής, ο αντισημιτισμός.
Επίσης, εμβληματικές επέτειοι, όπως η 8η Μαΐου 1945, δεν έχουν την ίδια σημασία για όλες τις χώρες. Στην ανατολική Ευρώπη, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, αναμοχλεύθηκε η ιστορία και οι ποικίλες, συχνά συγκρουσιακές, μνήμες του 20ού αιώνα. Ηλθαν στο προσκήνιο διαφορετικές ιστορικές εμπειρίες τόσο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου όσο και ευρύτερα του ναζισμού και του κομμουνισμού. Αυτή η διαδικασία είχε σοβαρές επιπτώσεις στην υποχώρηση της «αντιφασιστικής μνήμης» στην Ευρώπη. Τέλος, οι ιστορίες του Ολοκαυτώματος, της δουλείας, της αποικιοκρατίας βρίσκονται τα τελευταία χρόνια στο στόχαστρο μιας κατά βάσιν συντηρητικής κριτικής που είτε επικρίνει συνολικά τη «woke κουλτούρα» είτε απορρίπτει τη λεγόμενη «τυραννία της μετάνοιας» και το «άλγος της ενοχής» για το ευρωπαϊκό παρελθόν.
Οι παραπάνω εξελίξεις επιβάλλουν τον κριτικό αναστοχασμό γύρω από τις λειτουργίες της μνήμης και της ιστορικής γνώσης. Η τελευταία έχει πολλά να προσφέρει αν μαζί με τη φωνή των θυμάτων αναδείξει αφενός τις πολύπλοκες διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι καταστροφικές ιδέες και οι πολιτικές του εθνικοσοσιαλισμού και του φασισμού διαχύθηκαν και αφετέρου τους μακροχρόνιους αγώνες για την αντιμετώπισή τους.
Η κυρία Εφη Γαζή είναι καθηγήτρια Θεωρίας της Ιστοριογραφίας και Νεότερης Ιστορίας του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
